Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Աւելի քան զվերոյիշեալ եպիսկոպոսներն հետաքննութեան արժանի անձ մէ սա, եւ իր յայտնի կամ անյայտ գործովք խորհրդաւոր եւ գաղտուկ կերպարանք մի կերեւցընէ եւ կարծեմ թէ իր ատենն այլ այնպէս երեւած է ոմանց եւ կասկածելի եղածինչպէս գուշակուի իր վրայոք մնացեալ քիչ քիչ կամ անկատար յիշատակներէն. որոց եթէ թիւն աւելնոյ, անշուշտ աւելի նշանաւոր պատմական անձ մի պիտի յայտնուի ի վերջ ԺԶ դարու եւ ի սկիզբն ԺԷի, արեւելից եւ արեւմըտից միջնորդ կամ ներգործող: Քսան տարուան ժամանակի միջոց է Յակոբ ` ի դիւանական կամ նօտարական գրուածս Վենետկոյ, հայրենօք Ամդեցի ( Տիարպէքիրցի ) վկայեալ, ցեղով Մարգարեան կամ Մարգարի որդի, եւ պաշտօնով կամ վիճակաւ ` Աթոռակալ կամ Նուիրակ կաթողիկոսին Էջմիածնի: Զայս ամէն բովանդակէ հնագոյնն իր յիշողաց (1593, մայիս 26), նօտար մի. Il Molto Reverendo Jacomo Marcara di Caramit Armeno. Vicario Generale del Reverendissimo Patriarca dell Armenia Maggiore. գրեթէ միշտ այսպէս յիշուի յիտալական գրուածս, եւ յայտնուի ` որ շատ անգամ եկեր գտցեր է, ոչ միայն ի Վենետիկ, այլ եւ ի Հռովմ եւ ի Գերմանիա, հաւանօրէն նա եւ ուրիշ արեւմտեան Եւրոպիոյ աշխարհներ. ոչ հասարակ նուիրակի մի պէս, այլ եւ իբր երեսփոխան եւ գործակատար. նոյնպէս ալ եղած է Վրաց եւ Պարսից թագաւորաց կողմանէ առ արեւմտեայս, եւ ասոնցմէ առ նոյնս: Արեւելից նկատմամբ ` նշանաւոր է ժամանակն Շահ Աբասայ թագաւորութեան, անով եւ Վրաց, նոյնպէս մեր կաթողիկոսաց այլ շփոթութեանց, Դաւթի Եւ եւ իր նոր աթոռակից Մելիքսեդեկի:

Առաջին ծանօթ կամ հնագոյն յիշատակին մէջ ` Յակովբ ի Վենետիկ իր տեղ գործակալ կու դնէ ` նոտարի առջեւ իր հայրենակից ( Ամդեցի ) մի Գասպար  Տէրվիշեան, որ պահանջէ Զաքարիայի որդի Տէր Յովհաննիսէ ` 100 դուկատը, զոր Պայլն Վենետաց ( անշուշտ ի Կ. Պոլիս ) տուերէր անոր ` որ հասցընէ առ կաթողիկոսն: Այս գործակալութեան վկայ կըլլան Գէորգ ` արդէն մեզի ծանօթ Տնպահն Հայոց, որ եւ թարգման ( եր. 287) քանի մի Անկիւրացիք, Էմին որդի Էմէնտի կամ Էֆէնտի, եւ իր որդին Էֆէնտի. Ասուատուր ու Սիմէոնի ու Մէլիքշահ ո. Մուրատի: - Քանի մ ' օր վերջը (29 մայիս, 1593) զնոյն Գէորգ Տնպահը գործակալ կու կարգէ նոյն նօտարին գրութեամբ, որ պահանջէ ի Հ. Սահակայ ` ինչ որ կաթողիկոսին պատշաճէր: Այս բանիս վկայ կ՚ըլլայ Գարագաշ ո. Մուրատայ ` մականուամբ կամ հայրենեօք d'Arpiez  գրուած: Այս անունս ստուգելն այնքան հետաքննելի չէ, որքան գիտնալն թէ ով էին այն Տէր Յովհաննէսն Զաքարեան եւ այն Հ. Սահակն, որոց քով կային կաթողիկոսական պահանջք, թերեւս նուիրակք էին կամ առանձին գործոց համար զրկուածք, եւ անոնց ու նմանեացն ( եթէ կային ) կաթողիկոսական  վերագոյն երեսփոխան էր տէր Յակոբ, Զաքարիա ` քահանայի որդի ` ինքն այլ կամ նոյնպէս աշխարհիկ երէց մի էր կամ վարդապետ. իսկ Սահակ կամ Էջմիածնի ` կամ ուրիշ վանքի մի միաբան. վասն զի ուրիշ նօտար մայլ տարի մի վերջ կանուանէ զնա կրօնաւոր ի կարգէ Ս. Անտոնի (hordinis S. Antonij). ամէն Հայ կրօնաւորք կամ Անտոնեան կամ Բարսեղեան կոչուին յարեւմտեայց: Այս Սահակայ երկրորդ ծանօթութիւն եղած է ի 24 ապրիլի 1594 վերոյիշեալ գործոյ նման. Տէր Յակովբ ի Վենետկոյ դառնալ ուզելով իր երկիրը, դարձեալ զԳէորգ Տնպահ իրեն գործակալ կու կարգէ, պահանջելու եւ ընդունելու իր առնելիքն ` ի Հ. Սահակայ: Այս գործակալութեան միակ Հայ վկայ կըլլայ Հաճի Օհան Յարութենէ որդի, գուցէ Անկիւրացի: - Ահա այս գործէս տասն օր վերջ ( մայիս 4). Աւետիք եպիսկոպոսի քով գըտուածները կընդունի Յակովբ ի Կարապետէ. զոր յիշած եմք ( եր. 210. ):

Անտարակոյս է Յակովբայ քիչ ատենէն ելնելն ի Վենետկոյ, իր նուիրակութեան եւ դեսպանութեան գործոց համար, այլ անկէ ետեւ երեք տարի ո՞ւր երթալ գալն եւ գործելն յայտնի չէ ինձ. յետ երեք տարւոյ (1597) նորէն կ՚երեւի ի Վենետիկ, ի Հռովմ երթալու համար, ի կողմանէ Վրաց թագաւորին կամ իշխանաց, առ Ս. Պապն: - Ի՞նչ բանի համար. - նոյն իսկ Վենետկոյ դուքսն փափագէր իմանալ, եւ յանձնեց տէրութեան դպրապետին ճարտարութեամբ հետաքննել: Օր մի (22 - 3 յուլիսի ) երբ Յակովբ եկեր էր ի պալատն ` ընդունելու իրեն շնորհուած 50 դուկատը, ( յայտ կ՚ըլլայ որ Վենետաց տէրութեան համար այլ ծառայութիւն մ ' ըրած էր ), հարցուց ասոր պաշտօնեայն իր ճամբորդութեան վրայօք. նա զգուշութեամբ խօսեցաւ (mostrandos nel parlare molro riservato). Վեց ամիս կայ, ըսաւ, որ ելայ Գազուինէն, թագաւորէն ( ի Շահ Աբասայ ) ղրկուած. եկայ ի Tecbis ( Թիֆլիզ ) առ Աղեքսանդր եւ Սիմոն իշխանս Վրաց. այս իրենց տեղն ` Գազուինէն երկու օրուան ճամբայ է. ասոնք ալ թուղթեր տուին առ Պապն տանելու, նա եւ առ դեսպան կայսերն ի Հռովմ, բայց ասոր գրուած թուղթն այլ Պապին թղթոյն մէջ դրին. ասոնց գրուած թուղթեր այլ ունիմ, նա եւ ի պատրիարքէն Վրաց, զոր պէտք է տամ եւ սպասեմ պատասխանին: Ուրիշ անգամ այլ ասոնցմէ եւ Սանդա Սեւերինայի կարդինալէն թուղթեր տարած եմ առ Շահն եւ առ իշխանս եւ պատրիարքն Վրաց. բայց որովհետեւ իտալերէն գրուած չէին ` չկարցան հասկընալ, եւ աղաչեցին որ Պապն պարսկերէն գրել տայ, եւ աղօթք ընէ ` որ կարենան թշնամւոյն դէմ երթալ. միանգամայն եւ կու սպասեն ` որ արեւմտեայք նախ յաղթութիւն մի ընեն, որ իրենք այլ  վստահանան: Ի Հռոմ իմ թարգմանս է Յակոբ անուամբ Հայ մի, իսկ բնակութիւնս վերոյիշեալ կարդինալին քով, ուր ուրիշ անգամ ալ բնակեր եմ: Շահ Աբասայ համար ըսաւ, որ 26 տարուան է, մանչ մի եւ փոքրիկ աղջիկ մ ունի. 80, 000 ձիաւոր ունի, բայց ոչ հրացանաւոր: Սիմոն վրացին կտրիճ մարդ է, 45 տարուան, որդի մունի 25 տարուան. շատ զօրաւոր (di gran virtu). 40, 000 հետեւակ կըրնան ունենալ, բայց ոչ ձիաւոր. հրացանաւոր այլ ունին. այս Վրացիք ` Պարսից պէս ճերմակ գլխապատ ունին, ականջնին այլ օղեր, կուրծքերուն վրայ  մեծկուկ խաչ մի: - Վրաստանէն եկայ ի Վան, անկէ ի Հալէպ, գաղտուկ լրտեսի մի առաջնորդութեամբ ի Հալէպ ներկայացայ Վենետկոյ գունցին, ուսկից ընդունեցայ պաչար եւ ստակ, եւ ցամաքով ու ծովով հասայ եւ քաղաքս. նոյնպէս այս տեղ մաքսապետն պաշար տուաւ ինձ. եւ այս իրիկուն ճամբայ կելնեմ երթալու ի Հռովմ: - Այս քիչ շատ ըսածներէն կիմացուի Յակովբայ դեսպանութեանց կամ նուիրակութեանց պատճառն աւելի քաղաքական քան կրօնական:

Ըսածին համեմատ ` եթէ յունիսի 23 - ին (1597) մեկնած է ի Վենետկոյ, բաւական երկար ատեն այլ բնակեր է ի Հռովմ. վասն զի ունիմք ժամագիրք մի յետ եւ առաջ գրուած իր ձեռօք. ուր կու գրէ յաջորդ տարին 1598, եւ բաւական կու ծանօթացընէ մեզ Տէր պապա ըլլալը. « Գրեցաւ ժամագիրս ի թվին Հայոց ՌԽԷ. ապրիլ ամսոյ Ա. ավարտօ ( աւարտեցաւ ) ի մայրաքաղաքն ի մեծն Հռովմ, ի Հայրապետութեան սուրբ Փափին Գլէմէնդ Աւդաւոյ (Otiavo. Ութերորդ ). ի ժամանակն Կարտինալ Սանդա  Սերվերենին,  ձեռամբ անարժան եւ մեղօռը Համթեցի Յակոբ երիցուս, որ միայն զանունս ունիմ եւ ոչ զգործս բարիս. յիշատակ ինձ եւ ծնողին իմոյ Եղիսին. եւ հօրն իմոյ Տէր Մարգարին, եւ որդւոյն իմոյ Եղիայ սարգօագին, եւ եղբօրն իմոյ Պաղտասարին, եւ կողակցին իմոյ եւ ամենայն յարեան մերձաւորացն ` որք փոխեցան ի Քրիստոս: Արդ աղաչեմ զձեզ, սուրբ  քահանայք եւ սարկօագունք, որ չիմեղադրէք սղա ( լա ) նաց գրոյս, զի ի բէրանէ ի մտաց գրեցի. եւ ոչ յօրինակս: Արդ որք ժամ ասէք սովս կամ յօրինակէք, թէ թերի կայ ` լցէք. եւ ինձ մի բերան Աստուած ողորմի ասէք, եւ Աստուած ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի: Հայր մեր »: - Անմիջապէս ասկէ ետեւ կու գրէ. Յիշատակ եւ Ժամագիրքս Հայոց ժամատան  ի մայրաքաղաքն Վանատիկ. ամէն »: Յայտ է որ ինքն թողած է իր ձեռագիրքը Հայոց եկեղեցատան, բայց ոչ այս անգամ Հռովմէն դարձած ատեն, այլ յետոյ, թէ եւ ստոյգ է վերը յիշեալ թուականէն ( ապրիլ 1598) տարի մի վերջը ի Վենետիկ գտուլն, մայիսի 7 - ին 1599:

Այս մէկ տարուան միջոցին Յակովբ ( անշուշտ բերած թղթոց պատասխանները տանելով ) դարձեր էր յարեւելք, ինչպէս այս ետքի յիշած օրը ` ի Վենետիկ նօտարի առջեւ վկայեցին իր երկու հայրենակիցքն: Միրզա որդի Աղաճանի եւ Գասպար որդի Տերվիշի: Այս ետքինիս Լաթֆի որդւոյն հետ ` Տէր Յակոբ գացած էր ի Վրաստան ` առ իշխանն Սիմոն, եւ անկէց թուղթեր կու բերէր առ կայսրն եւ առ իշխանս Իտալիոյ: Ասոնց վկայ եւ թարգման եղաւ Մկրտիչ Պարսկահայ Տնպահն, յաջորդն Գէորգայ: Երկրորդ օր ` ուրիշ Հայ վաճառական  մի Խարիսպիան (Charispian) որդի Ղազարայ ` նոյնպէս երդմամբ վկայեց. որ Յակովբ հհաւատարիմ եւ բարի մարդ է, եւ ինքն տեսեր էր զնա Սիմոն իշխանին քով: Ասոր խօսքին ստուգութեանն այլ վկայեց ուրիշ Հայ մի Ջուղայեցի ` Գէորգ Սէրտար կոչուած. եւ թէ Յակովբ իրաւ քանի մ ամիս առաջ գտցէր էր առ Սիմոն, հետն այլ կար ուրիշ Հայ մի, զոր բռնեցին Թուրքք ի Գանձակ, եւ թղթատար կարծելով կուզէին այրել, բայց Ջուղայեցի Հայք ստակ տալով ` ազատեցին: _ Յակովբայ  գործն յիրաւի զգուշալի եւ իրեն վտանգաւոր կըրնար ըլլալ, զարմանք չէ կասկածելի  ըլլալն այլ. բայց առանց զարմանքի չէ Վենետաց կասկածոտութիւնն այն անձին վրայ, որմէ քանի մի տարի առաջ տեղեկութիւններ առին եւ 50 դուկատ վարձք կամ պարգեւ տուին: Սակայն դարձեալ հարկ է թէ ` իրաւ կամ սուտ ` կասկածանաց առիթ մի կար, նոյն իսկ Յակովբայ խորհրդաւոր կերպով մի եւ ստէպ այլեւայլ արեւելեայ եւ արեւմտեայ տէրութեանց արքունիքը մտնել ելնեն: Ի՞նչ առիթ կամ դիպուած էր, չեմ գնտեր, բայց հետեւանքն ` եւ գլխուն եկած փորձանքն ` յայտնէ իրեն հաւատարիմ ընկեր օրհնեալ Ժամագիրքն. որոյ մէջ այս կարեւոր համառօտ եւ հետաքննական ծանօթութիւնն այլ կաւելցընէ, ի թուին Հայոց ՌԽը. որ է 1599 - 1600 ի հոկտեմբեր ամսոյ միջոց, ուրեմն, 1599 մայիսի մէջ ի Վենետիկ գտուելէն վերջը. « Ինձ անարժանիս մէկ բերան Աստուած ողորմի ասայ, որ լի եմ մեղօք տառապեալ անձամբ. ես Ակոբ էրէցս Համթեցի ` զայս ըսպասաւորութիւնս ( Պատարագի ) ի մէջ բանտին ` ի Բռակայ քաղաքն գրեցի ». Խե ' ղճ երէց. նախահոգութեամբ հետն առած նօտարական վկայութիւնն այլ բաւական չէ եղած զինքը պաշտպանելու կարծուած յանցանքէ մի, որ հաւանօրէն անիրաւ կասկած մ ' էր. իր օտար լեզու չգիտնալն այլ ` կու դժուարացնընէր ինք զինքը պաշտպանելը. Ժամանակն էր Աւստրիոյ կայսեր եւ Թուրքաց պատերազմի. անշուշտ այս գլխաւոր գործոյ մասնաւոր պարագայ կամ գիտելի բան մի պատճառ եղած է Յակոբայ բանտարկութեան, որ յուսալի է թէ երկարատեւ եղած չըլլայ. թէ եւ անկէ վերջ քանի մի տարի անյայտ մնայ ինքն ` ինձի ծանօթ յիշատակաց մէջ:

1605 ին վերջերը նորէն յերեւան կ՚ելնէ երէցն ` իր յաճախած քաղաքին մէջ, ի Վենետիկ. ուր եւ գրեթէ հաստատ մնայ անկէ ետեւ. վասն զի թէ այն տարւոյն նոյեմբեր ամսոյ 23 ին, եւ թէ յաջորդին սկիզբը (1606, յան. 17, մարտ 6) վենետաբնակ Հայք ` որոց 17 կու յիշուին յանուանէ, որոց 6 Անկիւրացի են, եւ մէկն այլ սարկաւագ է ( Սարգիս ), 3 Ամդեցի ` որոց մէկն Յակոբայ սարկաւագն է Կարապետ անուամբ ` ( որ եւ շատ տարի վերջ (1607) յիշուի Հայոց եկեղեցւոյն մէջ ), 2 Բաղիշեցի, այլքն Ուռհայեցի, Հռոմկլայեցի, Սեբաստացի, Ջուղայեցի, Կաֆացի, Պօլսեցի, ամէնքն միաբան վկայեցին, ( ինչպէս շատ տարի առաջ ուրիշներն ), որ Յակոբ Մարգարեան իրենց կաթողիկոսին ընդհանրական վիքարն է. կ՚ընտրեն զինքը այս տեղ իրենց եկեղեցւոյն հոգաբարձու, պատարագիչ եւ հոգեւոր առաջնորդ, մինչեւ ի մահն, խոստանալով դարմանել զնա. եւ այս բանիս համար իրեն բացարձակ իշխանութիւն կու տան, նա եւ ներկայանալու առ Սրբազան Պապն եւ առ կարդինալս, եւ խնդրելու շնորհքներ իրենց եկեղեցւոյ համար եւ յօգուտ իրենց հոգւոյն (1): Այս բանիս վկայ եւ թարգման եղաւ Բենեդիկտոս ո. Յակոբայ ասորի փերեզակ մի: - Քանի մ ' օր վերջը (16 մարտի, 1606) քանի մի հոգի վերոյիշեալ Հայերէն, հանդերձ Կարապետ սարկաւագով, եւ գլխաւոր ունենալով Ջուղայեցի փերեզակ մի: Ղազար ո. Յովհաննու, նորէն նօտարին ներկայացուցին իրենց ընտրած հոգեւոր առաջնորդը, իբրեւ իրենց եւ բոլոր ազգայնոց գործակալ, որ երթայ ի Հռովմ, խնդրէ Սրբազան Պապէն կամ ի կարդինալաց, հայերէն Աստուածաշունչ, Աւետարան եւ ուրիշ Ս. Գրքեր, եւ բերէ ի Վենետիկ, որ օրինակեն եւ ամենայն հաւատարմութեամբ յետ դարձընեն, եւ այնպէս կարենան իրենց քրիստոնէական պարտքն ու պաշտօնը կատարել (1):

Այս ներկայացման այլ վկայ եւ թարգման եղաւ վերոյիշեալ ասորի փերեգակն: - Հայերէն Ս. Գրոց պակասութեան այն ատեն ի Վենետիկ ` վկայէ հեռուէն բարեպաշտ ազգային մ ' այլ: Խօճա Շիրին Սեբաստացի, որ Աւետարան մի գնեց « Ի ձեռաց անարժանից, եւ եդ յիշատակ իւրն եւ իւր ննջեցելոցն. ոչ թէ ի յաշխարհս մեր Անատոլական, այլ ի Վենետիկ Ֆրանկաց տան. զի իմացեալ աստուածասէր այրս Խօճայ Շիրին, եթէ կայ անդ քահանայ ` եւ ոչ գոյ աւետարան, այլ փութով առեալ զսուրբ աւետարանս եւ ետ ' ի վաճառականքն, որ տանին ի Բերիայ ` որ ասի Հալապ, եւ անտի երթեալ հասանէ ի մեծահռչակ քաղաքն ի Վենետիկ »:

Քաղաքականօրէն իր ընտրութիւնը հաստատելէն վերջը ` Տէր Յակովբ եկեղեցական օրինօք այլ հաստատեց. եւ նախ, Հայոց տան մէջ ինչուան այն ատեն մատրան տեղ որոշուած սենեակը ` ուր միայն աղօթք կ՚ընէին քահանայ չգտնուելուն, մաքրել տուաւ, խորանը հաստատեց, ժամահրաւէր զանգակ մ ' այլ կախել տուաւ. եւ Վենետկոյ պատրիարքին աթոռակալին ձեռօք օրհնել տալով, սկսաւ պատարագ ու ժամասացութիւն կատարել, նա եւ Սրբութիւն այլ գրաւ ի խորանին, եւ տարուէ տարի կաւելցընէր փոքրիկ մատրան հանդէսը, որոյ համար կուզէր զանգակ մայլ աւելցընել, որ այնչափ հաճոյ չէր երեւէր Տնպահին ( Պարսկահայ Մկրտչի ) 1608 ին Ս. Խաչի տօնն ( Երեւման, ի մայիսի աւելի մեծահանդէս եղաւ, տօնին եկող եւ աղօթողաց համար ` Ներողութեան օրհնութիւն բերել տուեր էր: Հանդիսին համբաւն եւ զանգակին ձայնն ` արթընցուցին Հայոց տան վերահսկող ` քաղքին Ներքին երեք մեծ տեսուչները (Procuratori de Citra). կանչեցին Տնպահը եւ երկար ու մանր հարցմունքներով տեղեկացան, որ իր տնպահութեան մտած ատեն (1595) դադրած էր հոն պատարագ մատուցանելն, իսկ երբ երեք տարի առաջ (1605) եկաւ Տէր Յակովբ իր Կարապետ սարկաւագով, եւ վերոյիշեալ բաները կարգաւորեց, սկսաւ ամէն կիրակի պատարագ եւ ժամասացութիւն կատարել, երբեմն լուր օրեր այլ. իսկ այս Խաչի տօնի պատարագին ` ոչ միայն Հայք, այլ եւ բազմութիւն քաղաքացեաց եկած էին: - Պաշտօնեայքն մեղադրեցին Տնպահին ` որ այս  բաներս առաջուց իրենց չէր իմացուցած. ինքն այլ ըսաւ, որ երբ պատրիարքին աթոռակալն եկաւ օրհնեց տեղը: Ինքն անտարակոյս կարծէր որ իրենց գիտութեամբ է եղածն. այս այլ աւելցուց ըսել, որ ինքն Պարսիկ ըլլալով ( յետոյ մկրտեալ ) Հայոց լեզուն չէր հասկընար: Այս քննութեանց պատճառն գուշակուի որ կրօնական կասկած մ ըլլայ, օտարաց բերնով Պաշտօնէից հաղորդուած, բայց Տէր Յակովբայ նախահսկողութիւնն կամ նախատեսութիւնն ` ամեն բան կարգով եւ օրինօք ըրեր էր, որով պաշտօնէից ուրիշ բան չէր մնար ` բայց զանիկայ իրենցմէ ճարտար եւ զգոյշ գտնել: