Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ
ԻՆՃԻՃԵԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ՎՐԴ.  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  Աշխարհագրութիւն  
Դիտել
ՀԱՅՔ
       Զայս անուն այսպէս վարէ միայնակ Խորենացին ա. 11 'ի Մարիբասայ առեալ, դնելով նա եւ զպատճառսն այսպէս անուանելոյն. Իսկ աշխարհս մեր կոչի յանուն նախնոյն մերոյ Հայկայ՝ Հայք։ Զոր Յոհաննէս կաթողիկոս 'ի նոյն ինքն 'ի Հայկայ եդեալ աւանդէ զայս անուն. Եւ այնպէս զնա (զՆեբրովթ) սատակեալ, ինքն տիրէ հայրենատուր վիճակեալ աշխարհի իւրոյ, յիւր անուն անուանելով զսա Հայք։ Հայրենատուր վիճակեալ աշխարհ կոչելով՝ հաստատէ զայն կարծիս՝ նախ 'ի Նոյ նահապետէ բաժանեալ զաշխարհս իւրաքանչիւր նահապետաց։ Յայս անուն անուանէ եւ ինքն Խորենացի բ. 36. ասելով, Յաւուրս ձմերայնոյ ճանապարհորդեալ 'ի Հայս քոյր Աբգարու Օդէ»։
      
       ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀ կամ ԵՐԿԻՐ
       Այս անուն է յոլովակի 'ի կիր արկեալ 'ի գիրս մեր. զոր օրինակ առ Ագաթանգեղոսի թղթ. ժգ. Տրդատիոս 'ի տոհմէ թագաւորին Հայոց աշխարհին։ Եւ ինքն Տրդատ 'ի գրելն առ նախարարս իւր 'ի թղթ. ծգ. Եւ մեք հոգամք ընդ մեր Հայոց աշխարհիս շինութեան։ Եւ 'ի թղթ. կա. յասելն վասն Հռիփսիմեայ. Գային հասանէին յերկիրն Հայոց յԱյրարատ գաւառ։ Առ Խորենացւոյն գրեթէ ամենայն ուրեք յայս անուն կոչի, յորս յիշատակելին է զոր ասէ յողբսն. Ողբամ զքեզ Հայոց աշխարհ։ Եւ յասելն, բ. 47. զԱրտաշէս թագաւորեցուցանէ (Սմբատ) 'ի վերայ ամենայն երկրիս Հայոց։ Սոյնպէս է տեսանել եւ առ Եղիշէի միշտ. իսկ առ Ղազարայ յաճախագոյն. զոր օրինակ 'ի 201, Յուզի անկեալ գնայր յաշխարհն Հայոց, եւ կեցեալ առաւելապէս պատուովք քան զառաջինն 'ի Հայս։ Նոյնգունակ եւ 'ի զանազան գիրս 'ի գործ ածի այս անուն, որպէս եւ առ Մատթէի Ուռհայեցւոյ՝ 'ի թիւն խդ. «Գնաց մեծաւ ուրախ ութեամբ յաշխարհն Հայոց 'ի մեծ տունն Շիրակայ»։ Որպէս եւ 'ի հին վարս Վահանայ Գ ողթնացւոյն։
      
       ՀԱՅԱՍՏԱՆ կամ ՀԱՅԱՍՏԱՆ Ա ՇԽԱՐՀ կամ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԵՐԿԻՐ
       Անուն յաճախեալ առ Ագաթանգեղոսիւ. 'ի թղթ. թ. «Ասպատակ սփռէր զկողմամբքն Հայաստան աշխարհին»։ Եւ 'ի թղթ. ձը. «Որք միանգամ եկին հասին յերկիր Հայաստան աշխարհիս»։ Եւ 'ի թղթ. յծ. «Եւ երթայր՝ զի եւ յայլ կողմանս սահմանաց Հայաստան աշխարհին սերմանեսցեն զբանն կենաց»։ Եւ 'ի թղթ. յզգ. «Առեալ զիւր վիճակն Հայաստան երկրին»։ Սոյնպէս եւ առ Բուզանդայ. «Յիշեցուցիչք պատմ ութեանց ազգացն Հայաստան աշխարհին որդւոց Թորգոմայ». Եւ 'ի դպր ութեան գ. գլ. 3. կոչէ Հայաստան աշխարհ։ 'Ի դպրութեան դ. գլ. 25 ասէ. «Խաղացեալ գայր 'ի վերայ Հայաստան երկրին ընդդէմ սոցա»։ Ըստ այսմ եւ առ Ղազարայ թղթ. 191 եւ 229. «Եւ էր այնուհետեւ լսել յամ եկեղեցիս Հայաստանեայց աշխարհիս»։ Եւ առ Ասողկայ եւ առ Կիրակոսի 'ի գործ ածի Հայաստան աշխարհ։
      
       ՄԵԾ ՀԱՅՔ
       Տե՛ս վասն այսր 'ի գլուխն Բաժանման։
      
       ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ՅԱԲԵԹԵԱՆ ՆԱՀԱՆԳ
       Այսպէս կոչէ Գրիգոր մագիստրոս 'ի թուղթն իւր որ առ Սարգիս վարդապետ. «Աղէ՛ հարցիր ընդ բոլոր Յաբէթեան նահանգի»։
      
       ԹՈՐԳՈՄԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀ
       Առ Բուզանդայ 'ի դպրութեան գ. գլ. 13. «Եւ յետ այսր անցեալ ժամանակա ց զկնի ծ ոպամահն լինելոյ երանելւոյն Յուսկան, անառաջնորդք եղեալ իբրեւ զկոյրս մոլորեցան երկիրն լեզուին Թորգոմական աշխարհին»։ Որ եւ 'ի ե 30. կոչի տուն Թորգոմայ. «Ամենայն բնակիչք տանն Թորգոմայ հայ լեզուն առ հասարակ»։ Սմին նման եւ առ Ագաթանգեղոսի 'ի թղթ. յծղ. «Այս իշխանք ընտիրք» 'ի մէջ Հայաստան աշխարհի տանն Թորգոմայ, զորս գումարեաց թագաւորն»։
      
       ԱՐԱՄԵԱՆ ՆԱՀԱՆԳ
       Առ Գրիգորի մագիստրոսի միայն 'ի գործ ածի այս անուն, որ 'ի թուղթն առ Աբրեհիմ ամիրայն գրէ. «Քանզի հզօր ես գրչ ութեամբ եւ ընթերցող ութեամբ Արամեան նահանգիս»։ Եւ 'ի պատասխանին թղթոյ Յովհաննու Սիւնեաց արքեպսի. «Յաղագս անեզրական եւ անտանելի տարակուսանաց կործանման բոլոր Արամեան նահանգի»։ Դարձեալ 'ի պատասխանին առ Սարգիս վարդապետ. «Վատնիչ հայկեանս նահանգի պարտ վարկանիմք. վասնորոյ վայ 'ի վերայ հայկեան եւ Արամեան նահանգի»։ Թողցուք յիշատակել եւ զայլսն։