Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՎԵՐԻՆ ՀԱՅՔ
       Միայն ուրեք առ Վարդանայ յիշատակի այս անուն, յասելն. «Ի շա. մարախ եկն 'ի Վերին աշխարհս Հայոց»։

       ՍՏՈՐԻՆ ՀԱՅՔ
       Միայն առ Եղիշէի յիշատակեալ, որ 'ի պատմելն զչար ութիւն ուրացելոյն Վասակայ, զի քակտէր զամենեսին՝ նաեւ զՅոյնս 'ի միաբանութեն է Վարդանանց՝ ասէ. «Եւ 'ի թշուառութեան ց ժամանակին այրն այն սպարապետ էր Ստորին Հայոց, հաւատարիմ զօրացն Հոռովմոց 'ի սահմանին Պարսից, 162։ Ուր երեւի յաւէտ 'ի Յունաց այսպէս կոչեցեալ մասն ինչ իւրեանց բաժնին. մանաւանդ հարաւակողմանք Փոքուն Հայոց։

       ԽՈՐԻՆ ՀԱՅՔ
       'Ի թուղթն դաշանց յժը. այսպէս կոչի կողմն Վաղարշապատու։ Սմին նման եւ առ Խորենացւոյն բ. 14. «Զմտաւ ածեալ զի մի՛ 'ի Խորագոյն Հայս վարիցին»։ Առ Մատթէի Ուռհայեցւոյ 'ի թիւն ճծդ. «Հանդէս բարկութեան ս ոչ կարաց մտանել յաշխարհն Աղուանից որ ասի Խորին աշխարհն Հայոց». իմա զայն երկիրս Հայաստանեայց՝ յորս Աղուանք տիրէին՝ եւ 'ի ժամանակս իւր գուցէ յոմանց այսպէս անուանէին։

       ՎԵՐՆԱԳԱՒԱՌ ՍՏՈՐՆԱԳԱՒԱՌ
       Առ Բուզանդայ դ. 23. յասելն վասն ուրացելոյն Մերուժանայ. «Առնուին կոտորէին զամ բնակիչսն Վերնագաւառացն Հայոց։ Մինչդեռ թագաւորն Արշակ 'ի կողմանսն Ստորին գաւառացն յԱնգեղտան էր յուտեստ»։ Զոր Թոմա Մեծոփեցի այլով անուամբ կոչէ Վերին կողմանք. յասելն վասն Միրանշահ Չաղաթին որդւոյ Լանկթամուրին. Էառ զԹաւրէզ. «եւ արար խաղաղ ութիւն 'ի Վերին կողմանս աշխարհիս Հայոց»։

       ՄԻՋՆԱՇԽԱՐՀ
       Առ Բուզանդայ գ. 24. այսպէս անուանի կողմն Այրարատ նահանգին. «Եւ ինքն գայր հասանէր 'ի Միջնաշխարհն Հայոց 'ի գաւառն Այրարատու»։ Զսոյն զայս իմանայ եւ 'ի դ. 23 յասելն. «զՄիջնաշխարհն քանդեալ բրեալ զօրքն Պարսից ապականէին»։ Եւ 'ի դ. 50 «Միջնաշխարհն մնացեալքն յերկուացան յարքայէն եւ ոչ կամէին լսել թագաւորին իւրեանց, ոչ մի ինչ իրս զոր նա կամէր»։ Ըստ այսմ յիշատակի եւ 'ի ե. 4. եւ այլուր։

       ՄԻՋՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻ
       Ըստ նշանակուեն նոյն է ընդ վերնոյն, զի սովին անուամբ իմանան զԱյրարատ նահանգ՝ նաեւ զշրջակայս նորա որք անկանին 'ի միջին վայրս աշխարհիս Հայոց։ Խոր. ա. 14. «Միաբանէ եւ Վաղարշակ զօր բազում յԱտրպատականէ եւ 'ի Հայոց՝ որ 'ի Միջոցի աշխարհիս»։ Դարձեալ անդ՝ ուր բացատրէ լինել Այրարատայ նոյն ընդ ասացելումս. «Հասանէ 'ի Միջոց աշխարհիս վերագոյն քան զակունս մօրին մեծի յափն Երասխայ մոտ յԱրմաւիրն»։ Յաճախեալ է սորայս գործածութիւն առ Եղիշէի. զ 'ի 128. «Ցանեցի ցրուեցի ընդ ամենայն Միջոցս աշխարհիս»։ Եւ 'ի 136. «Եւ գունդն, որ էր 'ի կողմանս Ատրպատականի, ոչ ժամանեաց ձեռն տալ 'ի Միջոց աշխարհին, եւ զօրքն որ անդ մնացեալ էին՝ խոյս տուեալ յանօրինէն (Վասակայ) մերժեցան յեզր աշխարհին»։ Նոյնպէս 'ի 221. «Եւ այլք ոմանք անդէն 'ի Միջոց աշխարհին բռնացան 'ի վերայ բազում ամրոցացն»։ Ուր ցուցանել կամի զԱյրարատեան նահանգ եւ զշրջակայս նորին, զի սուղ ինչ զկնի գրէ. «Եւ յառաջ խաղացին 'ի Միջոց աշխարհին, մարտ եդեալ կռուէին ընդ մեծ ամուրս Կապոյտ լերինն»։ Զի Կապոյտն էր յԱյրարատ։ Այլով իմն անուամբ յիշատակի առ Ղազարայ 223. անուանելով Միջոց կողմն աշխարհիս Հայոց։

       ՄԻՋԵՐԿՐԵԱՅ
       Սովին անուամբ իմանայ Խորենացին զսահմանս որ ընդ մէջ երկուց ծովուն Պոնտոսի եւ Մ իջերկրական ծովու, ուր է եւ Փոքր Հայ ք, նաեւ արեւմտեայ մասն ինչ Մեծին Հայոց, որ էր յայնժամ ընդ տէր ութեամբ Յունաց. զոր օրինակ յասելն բ. 15. վասն Պոմպէի. «Զօրօք բազմօք եկեալ հասեալ 'ի Մէջերկրեայս»։ Ուր եղեւ պատերազմիլ նմա ընդ Միհրդատայ, եւ առնուլ 'ի նմանէ զՄաժաք, որ է 'ի Փոքր Հայ ս։ Զնոյն սահման Փ ոքուն Ասիոյ իմանայ Միջերկրեայ անուամբ եւ 'ի բ. 25. զի ընդ տիրելն ասէ Հերովդի Միջերկրեաց, գունդ յարոյց 'ի գաղատացւոց եւ 'ի պոնտացւոց որք են 'ի Փոքրն Ասիա։ Ըստ այսմ են եւ գրեալքն 'ի գ. 5. 12. 19։

       ՄԻՋԱԳԵՏՔ
       Քանզի Եփրատ եւ Տիգրիս գետք ըստ վերին մասն ընդ Հայաստան ընթանան, այն մասն Մեծին Հայ ոց, որ անկանի 'ի մէջ երկուց գետոցս։ Միջագետք կոչի ուրեք ուրեք առ մատենագիրս։ Պլինիոս զ. 9. յայտնի նշանակէ զայս յասելն վասն Մեծին Հայոց. «Զերկոսին եւս (գետս զԵփրատ եւ զՏիգրիս) ինքն (Մեծ Հայ ք) բղխէ, եւ զսկիզբն Միջագետաց գործէ, որ է 'ի մէջ երկուց գետոցս։ Այս մասունք կամ սահման Մեծին Հայ ոց Միջագետք կոչեցեալ՝ են նահանգքն Չորրորդ Հայք եւ Աղձնիք, որք են այլ յաշխարհէ անտի՝ որ տիրապէս սեփական անուամբ Միջագետք կոչի։ Սովին առմամբ զԱմիդ, կամ որ նոյն է Տիգրանակերտ, զքաղաքն Աղձնեաց մերոյ նահանգին, Կիրակոս եւ նախնիք ոմանք 'ի Յունաց եւ 'ի հռոմայեցւոց դնեն 'ի Միջագետս. զորմէ տեսցես 'ի մեծ հայս 77. 78։

       ԴՐՈՒՑ ԱՇԽԱՐՀ
       Այսպէս կոչի առ յետագայ մատենագիրս մեր յաւուրս վերջին թագաւորաց Բագրատունեաց այն սահման Մեծին Հայ ոց, որ մնացեալ կայր 'ի ձեռս Հայոց արտաքոյ Շիրակ գաւառին. զի Շիրակ գաւառ, ուր էր Անի քաղաք, էր բնիկ թագաւորանիստ սահման Հայոց, արտաքոյ այսր մնացեալքն՝ կոչին առ սոսա Դրուց աշխարհ. իբր ըստ աշխարհիկ բարբառոյ Դրսի աշխարհ. որպէս եւ յայտ առնէ Ուռհայեցին Մատթէոս 'ի թիւն լէ. թէ յորժամ Աշոտ եղբայր Յոհաննու թագաւորին բռնանայր տիրել, նախարարքն եւ կաթողիկոսն առ 'ի զնա խաղաղեա լ՝ զՅոհաննէս նստուցին թագաւոր յԱնի քաղաք իւրով գաւառն իսկ զԱշոտ նստուցին Դրուց աշխարհին թագաւոր ամենայն տանն Հայոց. կամելով ասել, ամենայն երկրին Հայոց բաց 'ի Շիրակայ՝ ուր էր Անի, որչափ ինչ մնացեալ կայր յայնժամ 'ի ձեռս Հայոց, որ էր փոքր ինչ։ Քանզի պարտ է 'ի բաց առնուլ եւ զՎասպուրական եւ զՎանանդ, յորս տիրէին այլ թագաւորք Հայոց՝ որք յայնժամ բազմացեալ էին. պարտ է 'ի բաց առնուլ եւ զայն գաւառս Հայոց՝ յորս յայնժամ տիրէին Վիրք, Աղուանիք եւ զանազան ամիրայք Տաճկաց, ընդ որովք էր եւ Դուին։ Այս է ասելն ընդարձակողին Սամուէլի 'ի նհ. թուին. «Աշոտ եղբայրն նորա (Յոհաննու) Դրուց աշխարհէս թագաւորեաց»։ Զորմէ տե՛ս եւ 'ի Մեծ Հայ ս 'ի թղթահամարն 518. Սովին առմամբ, բայց վասն այլոց աշխարհաց, նոյն ընդարձակող Սամուէլի 'ի պծբ. թուին գրէ եւ վասն Լանկթամուրայ. «Թիւ ժամանակաց նորա՝ որ տիրեաց Դրուց աշխարհիս ամս ութ եւ տասն»։ Այսինքն է աշխարհիս, զորմէ խօսի ինքն անդէն, որ արտաքոյ էին Հայաստան եայց. զի 'ի թիւն պլե. գրեալ էր թէ Լանկթիմուրն ելեալ 'ի Սըմըրղանդայ գնայր աւերելով զաշխարհս մինչ 'ի ծովն Ովկիանոս կամ Միջերկրական։ Ահա այսոքիկ էին, զորս կոչէ անդէն Դրուց աշխարհ։

       ՀՈՌՈՄՈՑ ԱՇԽԱՐՀ կամ ԵՐԿԻՐ
       Յորժամ Սուլտանք Իկոնիոյ (Ղօնեայու) օր ըստ օրէ զօրանալով զզանազան տեղիս գրաւէին 'ի ձեռաց Հոռոմոց կամ Յունաց, զայն ամենայն երկիրս կոչէին Արզի առում, որ նշանակէ երկիր Հոռոմոց. յորս գլխաւոր տեղիքն էին Փոքր Հայ ք, եւ արեւմտեան մասն Մեծին Հայոց, որք յառաջն էին ընդ տէր ութեամբ Հոռոմոց. ընդ որս եւ Կարնոյ քաղաք, որ լեալ մայր քաղաք այնր սահմանին՝ տիրապէս այն կոչեցաւ 'ի նոցանէ Արզիռում, այսինքն երկիր Հոռոմոց, որ եւ մնաց այն անուն մինչեւ ցայսօր։ Զնոյն անուն եւ մեր վերջին մատենագիրք 'ի կիր արկեալ, որպէս զՍուլտանն կոչեցին Սուլտան Հոռոմոց, նոյնպէս եւ զերկիրն երկիր կամ աշխարհ Հոռոմոց. որպէս յասելն ընդարձակողին Սամուէլի 'ի թուին ոկե. վասն Լեւոնի թագաւորին. «Յաշխարհն Հոռոմոց արշաւեաց, եւ սաստիկ աւերեաց զաշխարհն Սուլտանին», Զոր նախ աշխարհ Հոռոմոց կոչեաց՝ զնոյն ապա կոչէ աշխարհ ոչ թագաւորին Հոռոմոց կամ Յունաց, այլ Սուլտանին՝ որ էր Իկոնիոյ. յոր՝ որպէս ասացաք՝ անկանի եւ Փոքր Հայ ք, նաեւ մասն ինչ Մեծին Հայոց, որպէս յայտ առնէ այս բան Վարդանայ. «'Ի ողա. թուին Հայոց Բաշու Նուինն… էառ զԿարնոյ քաղաք… եւ 'ի ողբ. թուին զամենայն աշխարհն Հոռոմոց կոչեցեալ, եւ զանուանի քաղաքսն զԿեսարիա նախ, ապա զՍեւաստ… ապա զԵզնկա»։ Որք են առ հասարակ տեղիք Փ ոքուն եւ Մեծին Հայ ոց։ Սոյնպէս եւ առ Մատթէի, 'ի թիւն ձգ. կողմն Սեբաստիոյ կոչի աշխարհ Հոռոմոց։ Զկնի ամիրայք պարսիկք կամ թուրքք տիրեցին այսմ Հոռոմոց աշխարհին, յորոց զմին բնիկ հայկազն դնէ լեալ Մատթէոս 'ի թիւն մթ. «Յայսմ ամի (շծգ) մեռաւ Դանիշմանն մեծ ամիրայն Հոռոմոց աշխարհին, որ լեալ յազգէն Հայոց, այր բարի եւ շինօղ աշխարհի, եւ էր յոյժ ողորմած 'ի վերայ հաւատացելոց Քրիստոսի»։ Երբեմն զայս երկիր սոսկ Հոռոմք կոչեն. զոր օրինակ Վարդան 'ի ոհդ. թուին գրէ. «Եւ առեալ զնա (զԽլաթ) եւ հարստացեալ երթայ 'ի Հոռոմք, 'ի վերայ Ալադին (Ալայէտտին) Սուլտանին եւ Մելիք Աշրաֆին»։ Եւ ընդարձակող Սամուէլի 'ի թուին ողբ. զնախագրեալ բան Վարդանայ պատմելով ասէ. «Եկն Թաթարն 'ի Հոռոմք, որոյ զօրավարն էր Բաշս Նուինն, եւ խանգարեաց զԽիւթադին Սուլտանն, եւ էառ զբոլոր Հոռոմք եւ տիրեաց»։ Եւ 'ի շղզ. յասելն զԹորոսէ. «զՍուլտանին երկիրն զՀոռոմք աւերեաց». որ էր Խլիճ Ասլան Սուլտանն Իկոնիոյ։ Եւ 'ի սկե. կոչէ «Սուլտանն Քաղաուզն Հոռոմոց». այսինքն Հոռոմոց երկրին. զի էր Քէյքավուզ Սուլտանն Իկոնիոյ կամ Ղօնեայու։ Սոյնպէս կոչի եւ առ Մատթէի 'ի թիւն ճժդ. թէպէտ եւ յարակցեալ դնելով զանունս աշխարհ. Եւ դարձաւ 'ի Հոռոմք աշխարհ»։

       ԱՐԵՒԵԼՔ կամ ԱՐԵՒԵԼԻՑ ԱՇԽԱՐՀ
       Քանզի յերկոտասաներորդ դարու եւ 'ի հետեւեալս՝ յաւուրս Ռ ուբինեանց թագաւորաց՝ բազմութիւն Հայոց գտանէին սփռեալ 'ի Կիլիկիա, 'ի Փոքր Հայ ս, եւ յաշխարհին եփրատացւոց, սոքա զբուն աշխարհն Մեծին Հայոց կոչէին Արեւելք. որպէս եւ նոքա զվերոգրեալս կոչէին Կողմն Արեւմտից. զորս զերկոսին եւս յուշ առնէ Շնորհալին 'ի սկիզբն ընդհանրական թղթոց ասելով. «Որք յԱրեւելս 'ի սեպհական աշխարհդ Հայաստանեաց բնակեալք, եւ որք յարեւմտեան կողմանսդ սահմանեալք նշդեհութեամ բ»։ Յայսմանէ ուրեք ուրեք 'ի գիրս զանունս Արեւելք տեսանեմք իբր բնիկ անուն լեալ Մեծին Հայ ոց. զոր օրինակ 'ի պատմութեան միաբանական թղթոց Շնորհելւոյն յասելն. «Զայսոսիկ զնամակս (Միքայէլ պատրիարգին Յունաց) համագումար Հայաստանեայց եպիսկոպոսք եւ վարդապետք՝ որ են 'ի Միջագետս եւ յամենայն լեառնս Տօրոսի՝ ընթերցեալ սրբոյ կաթուղիկոսին՝ անպատշաճ վարկան առանց Արեւելական (Մեծին Հայոց) եպիսկոպոսացն կատարելապէս գրել պատասխանի»։ Իսկ 'ի պատասխանին որ առ նոյն թուղթ՝ յայտնի բացատրէ Շնորհալին՝ թէ զինչ իմանայ Արեւելական անուամբ, ասելով. «Որպէս զի 'ի հանդերձեալ լինել ժողովոյն մերոյ՝ որ 'ի Մեծ Հայս»։ 'Ի թուղթն խոստովան ութեան հաւատոյ գրէ նոյնպէս. «Յառաջ ժամանակաւ յաշխարհն Արեւելից սովոր ութիւն ունէին իշխանքն Հայոց»։ Փոխանակ ասելոյ յաշխարհն Մեծին Հայ ոց։ Դարձեալ անդ. «Որպէս եւ այժմ գտանեմք յԱրեւելս ('ի Հայաստան) յունարէն գրով»։ Զոր աստ Արեւելք կոչէ՝ այլուր 'ի թղթի դաւան ութեան գրեալ առ Մանուէլ կայսր յայտնապէս գրէ. Մեծն Հայք։ Ըստ այսմ են եւ հետեւեալքս. «Թուղթ առ 'ի Ներսիսէ եպիսկոպոսէ յեղբօրէ տեառն Գրիգորիսի կաթողիկոսի Հայոց՝ պատասխանի թղթոյն Գէորգեայ Արեւելեան եպիսկոպոսի առաջնորդի սրբոյ ուխտին Հաղբատայ»։ Եւ «Նորին տեառն Ներսէսի սուրբ կաթողիկոսի… գիր շրջաբերական առաքել 'ի կողմանս Արեւելից 'ի Կարս»։ Իսկ 'ի բնագրի թղթոյն ասէ. «Որպէս լսեմք զոմանց յեպիսկոպոսաց Արեւելից»։ Սոյնպէս եւ առ Կիրակոսի. «Յաւուրս ժամանակաց թագաւոր ութեան Հայոց Լեւոնի արքայի՝ էին յԱրեւելք ('ի Հայաստան ) երկու եղբարք»։ Եւ թէ «Գրեն թուղթ մի յԱրեւելք այսպէս»։ Եւ այլուր ասէ. «Եւ այսպէս շփոթումն ունէր եկեղեցիս Արեւելից»։ Փոխանակ ասելոյ Մեծին Հայոց։ Ուրեք ուրեք բացատրելով դնէ. «Վասն իշխանացն որ յԱրեւելս Հայաստանեայց»։ Իսկ ուրեք ուրեք զանունս կողմն յարակցեալ ունելով. «Իսկ Հայոցն ժողով (որ 'ի Սիս) գրեցին 'ի կողմանս Արեւելից 'ի մէջ Մեծ Հայոց»։ Եւ թէ «Մեծապատիւ ասպետն եւ Շահնշահ Արեւելեան կողմանց Զաքարիա»։ Եւ փոխադարձ այսմ Արեւմտեան կողմն կոչէ զԿիլիկիա. յասելն «Վասն թագաւոր ութեան Լեւոնի որ 'ի կողմանս Արեւմտից»։