ԱՌԱՋԻՆ
արուեստ
մարդոյ
պարտ
է
ասել
զերկրագործ
ութիւն,
եւ
երկրորդ
զվաճառական
ութիւն.
զի
որպէս
առ
'ի
դարման
կենաց
հարկ
էր
գործել
զերկիր,
հարկաւ
ապա
եւ
զյաւելեալսն
'ի
բերոց
տանել
այլուր
'ի
վաճառ,
առ
'ի
զփոխարէնն
առնուլ
անտի
որ
պակասէր
յերկրի
իւրում,
եւ
որում
ինքն
կարօտէր։
Զայս
եդեալ,
պարտ
է
ասել
թէ
որպէս
երկրագործութիւն
ն
նախ
առաջին
'ի
Հայաստան
սկիզբն
էառ,
որպէս
ունիմք
գրել
'ի
գլուխն
Դպր
ութեան
եւ
Արուեստից,
սոյնպէս
եւ
վաճառական
ութիւն.
որպէս
եւ
յայտ
է
'ի
սեփական
յօժարութենէ
ազգիս
'ի
վաճառական
ութիւն,
անդստին
'ի
բն
ութեան
հակամէտ
գոլով
յայն
արուեստ։
Զսոյն
ակնարկէ
եւ
բան
Խորենացւոյն
յաշխարհագրութեան,
ուրանօր
ասէ.
«Քանզի
զյունականաւն
եւ
զկասպիականաւն
եւ
մերոց
իսկ
արանց
պատահեաց
շուրջ
անցանել»։
Արդ
ոչ
եթէ
առ
'ի
զբօսանս
ինչ
կամ
առ
ընդվայրայած
հետաքննութեան
ասէ
զմերոցն
շուրջ
անցանել
զծովեզերբք
երկոցունց
ծովուցս՝
զՄիջերկրականին,
զոր
յունական
ծով
կոչէ,
եւ
առաւել
զԿասպիականին,
որ
դժուարին
էր
յոյժ
սակս
խուժադուժ
ազգացն
բնակելոց
յարեւելեան
եւ
'ի
հիւսիսային
ծովեզերս
նորա,
այլ
առ
'ի
շահ
վաճառականութեան։
Զայս
հաստատէ
եւ
Ստրաբոն
ժա.
506.
յասելն
վասն
Աօրսք
կոչեցեալ
ազգին
որք
բնակէին
յառաւել
հիւսիսակողմն
Կասպից
ծովուն,
եւ
'ի
կողմն
Տանայիս
գետոյ.
«Եւ
այսպէս
(Աօրսք)
նաեւ
տուրեւառ
ութիւն
առնէին,
ուղտուք
զհնդկային
եւ
զբաբիլոնեան
վաճառս
առեալ
'ի
Մարաց
եւ
'ի
Հայոց,
նաեւ
զոսկի
կրէին
առ
փարթամութեանն»։
Ապա
Մարք
եւ
Հայք
էին
որք
զայն
վաճառս
բերէին։
Այլ
յառաջ
քան
զգրելն
վասն
վաճառական
ութեան
մերոց՝
արժան
է
սակաւուք
յուշ
առնել,
թէ
վաճառականութիւնն
ընդ
ցամաք
առաւել
նախկին
է
ժամանակաւ
քան
զծովայինն.
եւ
այն
'ի
դիւրնոց
սկսեալ
նախ՝
յետ
այնորիկ
ապա
եւ
'ի
դժուարինսն
ժամանէր։
Քանզի
հարկ
էր
նախ
իւրաքանչիւրոց
զիւր
վաճառսն
տանել
յիւր
սահմանակից
աշխարհ.
եւ
բնակչաց
այնր
աշխարհի՝
տանել
յայլ
դրակից
աշխարհ.
եւ
այնպէս
յաշխարհէ
յաշխարհ
փոխադրեալ
լինէին
վաճառք։
Այլ
իբրեւ
բազմացաւ
տուրեւառութիւն՝
յաճախեցին
եւ
վաճառականք,
որով
եւ
պէտք
եղեն
սահմանելոյ
նորոյ
արուեստի.
եւ
յայնժամ
սկսան
բնիկ
արուեստաւորքն
Կարաւան
կազմել,
ուղտուք
եւ
գրաստուք
տանելով
զվաճառսն
'ի
հեռաւոր
աշխարհս.
զոր
օրինակ
է
տեսանել
առ
իսմայելացիս
եւ
մադիանացիս,
զորոց
գրեն
սուրբ
գիրք
ծննդոց
լէ.
25.
28
որք
յաւուրս
Յակոբայ
նահապետի
զվաճառս
Արաբիոյ
տանէին
յԵգիպտոս։
Այս
արուեստաւորք
յորժամ
հասուցանէին
'ի
ծովեզերեայ
աշխարհս,
նւաք
բարձեալ
անտի
տանէին
յայլ
ծովեզերեայ
աշխարհս։
Եւ
այնպէս
ծովագնաց
վաճառական
ութեանն
յետոյ
ուրեմն
սկիզբն
լինէր
քան
զցամաքայինսն,
որպէս
եւ
Հուետիոս
իսկ
ասէ՝
թէ
մատենագիրք
որք
Ոսկի
դարուն
կացին
ստորագրողք,
զվաճառականութին
ցամաքային
նմին
սեփականեն,
եւ
Երկաթի
դարուն՝
զծովայինն,
զոր
հնարեաց
ասեն,
ագահութիւնն։
Այլ
ոչ
'ի
պատճառս
ծաղկելոյ
վաճառականութեան
ծովայնոյն,
դադարէր
ինչ
կամ
խափանէր
ցամաքայինն.
քանզի
արաբացիք
ոչ
միայն
ընդ
ծով,
ասէ
Հուետիոս
'ի
գլ.
ժդ.
«այլ
եւ
ընդ
ցամաք
առնէին
վաճառականութիւն
ընդ
փիւնիկեցիս,
ընդ
Ասորիս,
ընդ
Միջագետս
եւ
ընդ
համօրէն
մնացեալ
ազգս
Ասիոյ
մինչեւ՝
'ի
ծովեզերս
Պօնտոսի»։
Զորոց
եւ
զվաճառականութիւն
ընդ
ցամաք
յիշէ
Դիոդորոս
սիկիլիացի,
'ի
մէջ
բերելով
զճանապարհ
Եամպուլայ,
որով
յայտնի
լինի
հնութիւն
տուրեւառութեան
արաբացւոց
ընդ
ցամաք,
որպէս
ասէ
նոյն
ինքն
Հուետիոս
'ի
թղթ.
331.
որ
'ի
թղթ.
342
յիշէ
զվաճառականութիւն
փիւնիկեցւոց՝
որք
առնէին
ճանապարհաւ
ցամաքի
յԱսորիս,
'ի
Միջագետս
եւ
յԱսորեստան
մինչեւ
'ի
սահմանակից
տեղիս
հնդկաց,
ուստի
բարձեալ
բերէին
վաճառա
կանք
նաեւ
զկապիկս,
զսիրամարգս,
զբաժինս
փղաց,
որք
յիշատակին
'ի
սուրբ
գիրս։
Եւ
քանզի
'ի
յաճախելոյ
վաճառականաց
'ի
քաղաքս
ինչ
'ի
նոսին
առաւել
ծաղկէր
արուեստս
այս,
նմին
իրի
քաղաքքն
այնոքիկ
կարգեցան
վաճառատեղիք,
զոր
մերքն
կոչեն
Շահաստան
քաղաքք.
ուրանոր
յամենայն
սահմանաց
դիմէին
վաճառականք,
բերելով
եւ
դնելով
զվաճառս։
Զայսոսիկ
կարեւոր
է
'ի
միտ
առնուլ,
զի
դիւրիմաց
լիցին
զոր
ասելոյ
եմք
զկնի։
Յաղագս
վաճառական
ութեան
ազգիս՝
յանուանէ
յիշատակի
նախ
'ի
սուրբ
գիրս
առ
Եզեկիէլի՝
յասելն
իէ.
14.
«Եւ
'ի
տանէ
Թորգոմայ
ձիովք
եւ
հեծելովք
եւ
Ջորւովք
լցին
զվաճառս
քո»։
Թորգոմ
անուամբ
պարտ
է
իմանալ
զՀայս.
որպէս
պատմ
ութիւնք
մեր
յայտնի
ազգաբան
ութիւն
ցուցանեն
զայս,
եւ
որպէս
համարեցան
նաեւ
Եւսեբիոս
Թէոդորետոս,
սուրբն
Իսիդորոս
իսբալացի.
ուստի
զբան
մարգարէին
պարտ
է
իմանայ
թէ
Հայք
այնչափ
առատ
ութեամբ
բերէին
զձիս
եւ
զջորիս
'ի
վաճառանոցս
Տիւրոսի
առ
'ի
վաճառել՝
մինչեւ
լնուին
զվաճառանոցս
նորա.
արդ
թէ
քանի
առատ
ութիւն
էր
ձիոց
'ի
Հայաստան՝
գրեցաք
'ի
գլուխն
Բերոց,
յերես
196։
Որպէս
ընդ
տիւրացիս
առնէին
մերքն
վաճառական
ութիւն,
նոյնպէս
եւ
ընդ
այլ
աշխարհս,
զոր
թէպէտ
յանուանէ
ոչ
յիշատակեն
գիրք
բայց
'ի
պատմութեց
յայտնի
է
իմաստասիրել.
զոր
օրինակ
ընդ
դրակից
կողքիսացիս.
ընդ
որս
կարի
շատ
երեւի
լինել
տուրեւառ
ութիւն
մերոցն,
որպէս
նաեւ
ընդ
պարսս
եւ
ընդ
այլ
հեռաւոր
աշխարհս՝
զորս
ստորեւ
ունիմք
յիշատակեալ։
