Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՀԱՅԱՍՏԱՆ թէպէտ եւ ցամաք աշխարհ բայց գիրք նորա շուրջ պատեալ կայ 'ի ջուրց, կանգնեալ գոլով իբր 'ի միջոցի անդ երից ծովուց Պոնտոսի, Կասպից եւ միջերկրական ծովուն. եւ քանզի յիւրում՝ սահմանի անդ ունի նաեւ գետս մեծամեծս ընդ ամենայն կողմն, նովին գետովք հաղորդի եւ ընդ նախայիշատակեալ ծովսդ. Են նորա գետք չորք երեւելիք, զորոց խօսեցաք 'ի վեր անդըր. որք են Փասիս կամ Ճորոխ՝ որով հաղորդի ընդ Պոնտոս ծովու. Երասխ՝ որով հաղորդի ընդ Կասպից ծովու. Եփրատ եւ Տիգրիս՝ որովք հաղորդի նաեւ ընդ Ովկիանոս ծովու։ Գետս այս Եփրատ 'ի կողմանս Սամուսատայ եւ Մարաշոյ մերձենալ յոյժ 'ի միջերկրականն ծով. անդ ընթերակից իւր ունի զայլ գետս որք իջանեն յԱնարղաբայ եւ 'ի Տարսոն. 'ի ձեռս սոցա հաղորդի նաեւ ընդ միջերկրական ծովու, սուղ ինչ ճանապարհ առնելով միայն ընդ ցամաք։
       Այսպիսի ունելով գիրս Հայաստան աշխարհ՝ դիւրացուցանէ յոյժ զվախճականութիւն ընդ ամենայն աշխարհ. եւ յայտ առնէ թէ 'ի հնումն բացեալ էր ընդ ամենայն կողմն աշխարհի ճանապարհ վաճառական ութեան առաջի մերոց վաճառականաց. զի յամենայն կողմանց բերէին զվաճառս 'ի նախագրեալ շրջակայ ծովսյ. եւ 'ի ծովուց անտի կէս մի ընդ գետս՝ եւ կէս մի ընդ ցամաք գային լնուին 'ի Հայաստան։ Սոյնպէս եւ ընդ նոյն ճանապարհս վաճառք Հայաստանեաց գնային սփռէին յայլեւայլ աշխարհ, զորոյ զյիշատակ ութիւնս ինչ գտանեմք նաեւ 'ի գիրս Յունաց եւ հռոմայեցւոց, որով ինքն Հայաստան լինէր միջոց այս ամենայն ճանապարհաց, եւ միջոց վաճառական ութեան արեւելից եւ արեւմտից։
       Ա. Առաջին ուղի ընդ Կասպից ծով։
       Վասն այսր ուղւոյ գտանեմք յիշատակ ութիւն յերկուս երեւելի մատենագիրս, զի Ստրաբոն ժա. 509 յետ գրելոյ՝ թէ Վրկան աշխարհ բաժանի Օքոս եւ Օքսոս գետովք մինչեւ 'ի բերանս նոցա՝ որովք 'ի ծով մտանեն. «Ի սոցունց, ասէ Օքոսն ընթանայ ընդ Նիսէա. ոմանք զՕքոսն հոսիլ ասեն 'ի յՕքսոս. Արիստոբուղոս գրէ՝ եթէ 'ի գետս զոր տեսեալ է ինքն յԱսիա, մեծագոյն է Օքսոսն՝ բաց 'ի հնդկայնոց. ասէ եթէ եւ դիւրաւ նաւարկելի է… եւ բազում վաճառք հնդկաց ընդ այն (գետ ասէ) բերին 'ի ծովն Վրկանու (որ է Կասպից) եւ անդուստ յԱլվանիա (յԱղուանս) փոխադրին ընդ կիւրոս (ընդ Կուր գետ) եւ ընդ տեղիս որք զհետ գան՝ ածեալ լինին 'ի Պոնտոս»։ Նոյնպէս եւ Պլինիոս զ. 17 'ի Վարրոնէ բերելով ասէ. Նա ինքն (Վարրոն) յաւելու, առաջնորդութեամբ Պոմպէի տեղեկացեալ զաւուրս եօթն 'ի հնդկաց 'ի Բակարիա հասանել առ գետն Իքարոս որ 'ի յՕքսոս զեղու. եւ անտի ընդ Կասպից ծով 'ի Չիրուս (Կուր գետ) բարձեալ, հնգօրեայ եւ ոչ աւելի՝ ցամաքային ճանապարհաւ մարթ է բերել զհնդկային վաճառս ընդ Փասիս 'ի Պոնտոս»։ Նա ինքն Պլինիոս զ. 15 այլ իմն ճանապարհ յիշատակէ գնալոյ 'ի Հնդկայ, որ էր կարգ ճանապարհորդ ութեան մեծին Աղէքսանդրի. ասելով թէ Քարտուքեանց, կամ որ նոյն է Կորդուաց, առ երի կան Բրադիք. զոր ես համարիմ Թրափի գաւառ Պարսկահայոց, որոց էին դրունք Կասբից. ընդ ելանելն ասէ արտաքս քան զդրունս՝ էին Կասբք ժողովուրդք ծովեզերեայ, որք էին սահմանակիցք Հայոց, կամ թէ ըստ մասին 'ի նոյն իսկ 'ի Փայտակարան նահանգ Հայոց։ Ի յազգէն Կասպից մինչեւ ցԿուր գետ՝ են, ասէ 125 հազար քայլ. այսինքն 125 մղոն. իսկ 'ի նոյն գետոյ մինչեւ 'ի դրունս Կասպից նաւարկելով 700 հազար քայլ. այսինքն 700 մղոն. «Զի զայս կարգ կալան ասէ, ճանապարհորդ ութիւնք մեծին Աղէքսանդրի 'ի դրանց աստի մինչեւ ցսկիզբն Հնդկաց»։ Ի բանից աստի երկոցունց 'ի յայտ գայ՝ թէ յայնմ ժամանակի հնդկային վաճառք ճանապարհաւ ցամաքի գային 'ի Պոնտոս այսպէս. նախ՝ եօթնօրեայ ճանապարհաւ բերէին ընդ ցամաք յԻքարոս գետ, յԻքարոս գետոյ յՕքսոս գետ. անտի 'ի ծովն Կասպից, անտի 'ի Կուր գետ. անտի ընդ ցամաք հնգօրեայ ճանապարհաւ 'ի Փասիս կամ 'ի Ճորոխ գետ՝ որ իջանէ 'ի ծովն Պոնտոս. եւ անդուստ ծաւալէր 'ի յունաստան եւ ընդ ամենայն Եւրոպա։ Եւ այսպէս այս կարաւան վաճառականաց եւ այս ճանապարհորդութիւն, որ եկեալ 'ի Հնդկաց անցանէր ընդ Հայաստան կամ առ Հայաստանեօք, դիւրաւ տայ ամենեցուն իմաստասիրել՝ թէ նաեւ Հայք գնային եւ գային ընդ այն ճանապարհ. իսկ որք ոչն երթային՝ դիւրաւ առնէին տուրեւառ ութիւն ընդ վաճառականս նոյն կարաւանին, որ առաջի նոցա եւ ընդ երկիր նոցա անցանէր. զվաճառս Հնդկաց առնլով 'ի նոցանէ, եւ զիւրեանց վաճառս տալով նոցա։ Յիշէ զայս եւ Հուեստիոս գլ. ժբ. ասելով. «Ծովն Կասպից եւ Պոնտոսի մատակարարէին Հայոց զվաճառս՝ զորս վաճառէին Պարսից եւ վրկանեանց 'ի կարեւոր պէտս նոցա. ընդ այս ճանապարհ լինէր ոչ միայն տուրեւառ ութիւն հիւսիսայնոց 'ի Պարսս, այլ նաեւ Հնդկաց եւ Չինաց՝ որոց վաճառք իջանէր 'ի ծովն Կասպից ընդ գետն Օքսոս. եւ 'ի ծովէ աստի ելեալ ընդ գետն Կուր՝ մերձենային 'ի ծովն Պոնտոս, ուստի սփռէր ընդ ամենայն Եւրոպա։
       Բ. Երկրորդ ուղի ընդ Պոնտոս։
       Որպէս գրեցաք 'ի վերոյ, զտուրեւառ ութիւն արեւելեան վաճառացն՝ մանաւանդ Հնդկաց, մերքն առնէին ընդ կարաւանին՝ որ գայր 'ի կողմանէ Կասպից ծովուն. իսկ զտուրեւառ ութիւն արեւմտեան վաճառացն առնէին ընդ ճանապարհ Պոնտոս ծովուն։ Զայսր ճանապարհի զհանգամանսն ստորագրէ Ստրաբոն ժա. 498. «Մարթ է, ասէ, նաւարկել 'ի վեր ընդ Փասիս մինչեւ 'ի Սարաբանա (թուի աղաւաղեալն անուանս Սպերոյ) որ է բերդ յորում եւ յաղաք մարթ է կանգնել. եւ անտի կառօք ճանապարհ հատանել ընդ ցամաք մինչեւ ցԿիւրոս», այսինքն ցԿուր գետ։ Ահաւասիկ միաւոր ութիւն երկուց ճանապարհաց 'ի Կասպից ծովէ մինչեւ ցկուր, զոր 'ի վերոյ ստորագրեցաք. եւ 'ի Պոնտոս ծովէ մինչեւ ցնոյն Կուր գետ, զոր աստ եդ Ստրաբոն։ Արդ յայտ է թէ վաճառականք աշխարհին մերոյ այսպիսի ունելով ճանապարհ դիւր ութեամբ առնուին վաճառս արեւմտեան աշխարհաց 'ի Պոնտոս ծովէ եւ դիւրաւ առաքէին զվաճառս իւրեանց 'ի Պոնտոս՝ իջուցանելով 'ի Կողքիս ընդ Փասիս գետ. զի Կողքիս գոլով աշխարհ սահմանակից եւ ծովեզերեայ՝ առաւել յաջողէր անդէն վաճառումն իւրեանց. ուր ոչ պակասէր գալուստ նաւուց 'ի զանազան աշխարհաց նաեւ 'ի հին ժամանակսն անդ։ Այս ճանապարհորդ ութիւնք 'ի բաց թողեալ զոր ինչ կեղծեցին առասպելաբան ութիւնք քերթողաց, էին վասն վաճառականուե, որպէս եւ յայտ առնեն անուանք վաճառացն՝ զոր նոքա եւ ճանապարհորդք հետեւօղք նոցա խընդրէին եւ 'ի Կողքիսոյ առեալ տանէին 'ի յունաստան եւ յայլ աշխարհս արեւմտեայս։ Առեալ վաճառքն՝ որպէս ընդունի եւ Հուետիոս՝ էին ոսկի, ցորեան, աղ, վուշ, մեղր եւ մոմ, մորթ ոչխարի եւ այծեաց, բոյսք բժշկականք՝ մանաւանդ խաշնդեղ։ Արդ այս վաճառք յայտ առնեն՝ թէ ըստ մեծի մասին գային ժողովէին 'ի Կողքիս 'ի սահմանակից աշխարհաց մանաւանդ 'ի Հայաստան եաց. զի բազումք 'ի սոցանէ ոչ գտանին 'ի Կողքիս։ Սեփական վաճառք Հայաստան եաց ասեմք լինել ոսկի, ցորեան, աղ, մորթ ոչխարի եւ այծեաց, սակս յաճախ գոլոյ յաշխարհիս Հայոց. եւ խաշնդեղ, զոր մինչեւ ցայժմ առաքէ յայլ աշխարհս։ Զայս եւ զայլ բազում վաճառս առաքէր Հայաստան 'ի սահմանակից իւր աշխարհ 'ի Կողքիս սակս գոլոյ ծովեզերեայ. ուստի նաւք Յունաց բարձեալ տանէին 'ի զանազան աշխարհս արեւմտեայս։ Այլ առ կատարեալ տեղեկ ութիւն վասն ժամանակի վաճառականութեան ընդ Պոնտոս ծով, թէ երբ սկիզբն էառ, պարտ է գիտել. զի նաւարկութիւնն ընդ Պոնտոս ծով անագան ուրեմն սկսաւ քան զնաւարկ ութիւն Մ իջերկրական ծովուն։ Զառաջինն բնակիչք փոքուն Ասիոյ եւ Փոքուն Հայոց՝ ընդ ճանապարհ ցամաքի եւ ընդ ճանապարհ գետոց իջուցանէին զվաճառս իւրեանց յեզերս միջերկրականի ծովուն 'ի Յոնիա, 'ի Կիլիկիա եւ յԱսորիս, յորս ծաղկեալ էր վաճառականուին. իսկ 'ի Պոնտոս՝ նախ քան զայլս եգիպտացիք ասին նաւարկեալ մինչեւ 'ի ծայր նորին. յորս Ոսիրիս արար, ասեն, առաջին արշաւանս եգիպտացւոց 'ի Պոնտոս։ Վասն Յունաց եւս կարի իմն հնագոյն ճանապարհորդ ութիւնք յիշատակին 'ի գիրս մինչեւ 'ի ծայրն Պոնտոսի, մանաւանդ 'ի Կողքիս. զոր օրինակ ճանապարհորդ ութիւն Փռիքսոսի։ Այլ այս նաւարկ ութիւնք են պատմ ութիւն առասպելեալ ժամանակաց. ճշմարիտ քան զայդոսիկ համարեալ է նաւարկ ութիւն Արգոնաւորդաց՝ առաջնորդ ունելով իւրեանց զՅասոն ոմն 1205 ամօք նախ քան զՔրիստոս՝ բայց եւ սոայս ոչ կալաւ անընդհատ յաջորդ ութիւն նաւարկելոյ, այլ բազմօք զկնի. զի եւ փիւնիկեցիք որք իբր առաջինքն էին 'ի նաւարկութեան՝ չէին ելեալ նախ քան զսողոմոնեան ժամանակ արտաքս քան զՄիջերկրական ծով. մանաւանդ զի զոր ինչ խնդրէինն՝ զայն ամենայն վաճառս գտանէին 'ի ծովեզերեայ վաճառատեղիս միջերկրականին, յորս բերէին թափէին վաճառականք ցամաքի 'ի զանազան աշխարհաց։ Եւսեբիոս յիշատակէ զմի միայն ճանապարհորդ ութիւն փիւնիկեցւոց 'ի Բիւթանիա, բայց չիք գտանել նոյնպէս զյաջորդութիւն նորա. զի որպէս գրէ Ստրաբոն, նախնիք երկնչէին անցանել ընդ նեղուցն Պոնտոսի։ Նա ինքն Ստրաբոն գիրք գ. պատմէ թէ յաւուրս Հոմերոսի, որ էր առ ժամանակօք Սողոմոնի, նախ առաջին տուրեւառ ութիւն սահմանեալ եղեւ ընդ հիւսիսային կիմմերեանս 'ի տաւրիկեան Քերսոնի. զի թէպէտ նաւարկ ութիւն Արգոնաւորդաց սուղ ինչ յառաջ քան զպատերազմն Տրոյայ էր լեալ, որք եւ զկիմմերացիս գնացեալ տեսին, բայց չեղեւ ինչ զկնի այնր տեկել նաւարկութեան այնորիկ առ դժուարին եւ երկարատեւ գոլոյ ճանապարհին, եւ առ չգտանելոյ անդէն տուրեւառ ութիւն շահաւոր. զի սկիւթացւոց ատելի էր փարթամութիւն։ Առաջին որ ետ ծանօթ ութիւն այնց սահմանաց՝ եղեւ Միհրդատայ Եւպատոր, որ տիրէր 'ի ծովէն Կիլիկիոյ մինչեւ ցծովն Յոնիոյ եւ 'ի Պոնտոս. իսկ առ Տրայանոսիւ յերկբայս էին արդեօք Մէոտիս ծովակն իցէ՝ կցեալ ընդ Ովկիանու ըստ գրելոյ Պլինիոսի է. 62. զԿողքիս եւ զլեառն Կովկաս 'ի ծագս աշխարհի կարծէին կառուցեալ. եւ յաւուրս Կիկերոնի տեսանելն զբերան Պոնտոս ծովու մեծ ինչ էր համարեալ։ Այսմ ամենայնի ծանօթ լինել կարեւոր է առ 'ի վերայ հասանել զոր ինչ ունիմք գրել ստորեւ։ Արդ թողեալ զնախնի ժամանակաց նաւարկութիս, այն ինչ յաւուրս Յունաց կայսերաց համարձակեալ էր նաւարկութիւն ընդ Պոնտոս, յայնժամ նաւք Յունաց 'ի Կողքիսոյ բարձեալ տանէին զվաճառս Ասիոյ, ընդ որս եւ զմերոցն Հայաստանեաց 'ի զանազան աշխարհս արեւմտեայս եւ առաւել 'ի Նիկոմիդիա, որ յաւուրս Անտոնինոսի յերկրորդ դարուն էր մթերանոց հռչակաւոր։ Զայս հաստատէ եւ ստորագր ութիւն անուանի վաճառատեղւոյն Կողքիսոյ կոչեցեալ Տիոսկորիաս. զորմէ ունիմք խօսել 'ի վաճառատեղիս որ արտաքոյ աշխարհիս Հայոց։ Տես անդ։
       Յետ ժամանակաց յորժամ վաճառական ութիւն Աղէքսանդրիոյ ծաղկիլ սկսաւ, դադարեցաւ յայնժամ այս ճանապարհորդ ութիւն Պոնտոսի. այլ յետ եօթներորդ դարուն 'ի տիրել անդ Սարակինոսաց 'ի վերայ Եգիպտոսի, Աղէքսանդրիոյ նուազեալ՝ վերստին բացաւ նախնի ճանապարհորդ ութիւն Պոնտոսի։ Անդուստ առնուին վաճառականք զհնդկային վաճառս, ուր բերէին ընդ ճանապարհ Կասպից ծովու եւ Կուր գետոյ, որպէս գրեցաք 'ի վերոյ, մինչեւ նոյն իսկ վենետիկցիք որք յառաջ յերեքտասաներորդ դարուն ընդ ճանապարհ Եգիպտոսի առնուին զվաճառս Հնդկաց, ապա սկսան ընդ ճանապարհ Պոնտոս ծովու բերել. բայց նեղեալ յոյժ 'ի ծովասպատակաց որք յաճախեալ էին, անդրէն դարձան ընդ ճանապարհ Եգիպտոսի. եւ այնպէս յամին 1388 խափանեցաւ վաճառական ութիւն Պոնտոս ծովուն։
       Գ. Երրորդ ուղի ընդ Եփրատ։
       Վաճառականութիւն Հայաստանեաց ընդ Ովկիանոս ծով՝ էր ընդ երկուս գետս՝ որք իջանեն 'ի պարսկային ծոցն Ովկիանոսի. մանաւանդ ընդ Եփրատ, առ որով բազում քաղաքք վաճառատեղիք կային 'ի հնումն 'ի ժամանակաց անտի Շամիրամայ կառուցեալք, յայն քաղաքս իջուցանէին զվաճառս իւրեանց, յորս երեւելի էր քան զամենեսին Բաբիլոն։ Յիշէ զայս Դիոդորոս սիկիլիացի ա. 125. ասելով. «Բայց Շամիրամ նաեւ զայլ քաղաքս կառոյց առ Եփրատաւ եւ Տիգրիսիւ, ուր վաճառատեղիս սահմանեաց 'ի նոսա. որք զվաճառս 'ի Մարաց եւ 'ի Բարեգինոյ եւ յամենայն մերձակայիցն բերեն… Եւ զի են գետք մեծամեծք, եւ ընդ աշխարհս բազումս ընթանան, բազմօք դիւրացուցանեն զճանապարհ վաճառականաց, որով մերձակայ տեղիք գետոցս բազում եւ բազմահարուստ վաճառատեղեօք ճոխացեալ կան՝ մեծապէս առաւելեալ զփարթամ ութիւն Բաբիլոնի»։ Յայս բան անուամբ Մարաց իմն նաեւ զՀայս, որպէս բազում ուրեք իմանան հին մատենագիրք սակս ընդարձակեալ տէր ութեան Մարաց նաեւ 'ի վերայ կողմանց ինչ աշխարհիս Հայոց. զի Եփրատ ոչ գոլով սահմանակից Մարաց Հայք էին առաւել որք երթեւեկս առնէին ընդ այս գետ որ ընթանայր ընդ Հայաստան։ Զայս յայտ առնեն եւ բանք Երոդոտոսի, ուր պատմէ զնաւարկ ութիւն Եփրատայ զոր առնէին Հայք սակս տանելոյ վաճառս 'ի Հայաստան եաց 'ի Բաբիլոն, եւ թէ զիարդ շինէին հայկազունք զնաւս իւրեանց բոլորակաձեւ եւ մորթապատեալ առ 'ի նաւարկել 'ի Բաբիլոն ըստ տանելոյ ընթացից գետոյն Եփրատայ. «Ի Հայաստան, ասէ, որ կայ 'ի վերոյ Ասորեստան եաց՝ յոստոց ուռենեաց զկողսն (նաւուն) գործեն. մորթ ածեալ 'ի վերայ արտաքուստ պատեն զայն ըստ օրինակի յատակի. ոչ զխելս նաւուն եւ ոչ զառաջսն սրածայրեալ ունելով, այլ վահանաձեւ բոլորակեալ»։ Զայսպիսի նաեւ բռնաւորեալ լի վաճառօք՝ մանաւանդ գինւով՝ թողուն, ասէ, վարիլ 'ի գետ անդր, երկուց ոմանց միայն ղեկավարելով թիակ 'ի ձեռին, ապա գրէ. «Մեծամեծք նաեւ մանունք գտանին 'ի նաւուց աստի. յորոց մեծամեծքն տանին նաեւ կշիռս հինգ հազար տաղանդոց. այլ իւրաքանչիւրն կրեն 'ի կենդանեաց էշս. մեծամեծքն առաւել բազմութիս։ Նաւարկօղք իբրեւ հասանեն 'ի Բաբիլոն եւ զբեռն դատարկեն, զկողս նաւուն եւ զամենայն վաճառեն. այլ զմորթսն յէշս բարձեալ վարեն 'ի Հայաստան. զի ընդդէմ գետոյն նաւարկել բնաւ չէ հնար սակս սրընթաց լինելոյ. եւ վասն այնորիկ ոչ 'ի փայտէ՝ այլ 'ի մորթոյ գործեն զնաւսն։ Յորժամ այսպէս վարեալ իշոց դառնան 'ի Հայաստան՝ զայլ նաւս կազմեն նովին օրինակաւ»։ Զի՞նչ վկայ ութիւն առաւել քաջայայտ քան զայս վասն վաճառական ութեան մերոց ընդ այս ուղի Եփրատայ 'ի վաղեմի ժամանակսն յայնոսիկ։
       Բայց վասն ընթացից գետոցս Եփրատայ եւ Տիգրիսի՝ գրէ Ստրաբոն ժզ. թէ յառաջագոյն մարթ էր նաւարկել 'ի վեր ընդդէմ ընթացից գետոցս. 'ի Տիգրիս մինչեւ ցտեղին՝ ուր ապա շինեցաւ Սելեւկիա քաղաք. իսկ յԵփրատ՝ մինչեւ 'ի Բաբիլոն, որպէս գրէ նա ինքն Ստրաբոն ժե. 729. այլ Պարսիկք առ 'ի չտալ անցս թշնամեաց՝ քարավազս կամ սահանս գործելով խափանեցին. վասն որոյ եւ վաճառականք յայն տեղիս ընդ ցամաք ճանապարհորդելով գնային 'ի վաճառատեղիս, որպէս ծանուցանէ անդէն։ Բայց մեծին Աղեքսանդրի բարձեալ զայն ամենայն արգելսն՝ ազատ եթող զնաւարկուին. 'ի բերան Եփրատայ կառոյց նաւահանգիստ մեծ՝ որ տանէր նաւս հազար. ուր նաւատորմիղ իւր, որում նաւապետ էին Նէսիկրիդէս եւ Նեարք, 'ի բերանոյ Ինդոս գետոյ եկն եհաս անդ 'ի բերան Եփրատայ։ Պարսիկք ձեռն արկին անդրէն արկանել զնոյն արգելսն. զի Ամմիանոս իդ. 1. վկայէ մնացեալ նաեւ յաւուրս Յուլիանոսի, այլ վերստին բարձան այն արգելք, ազատ թողեալ զճանապարհ ընթացից Տիգրիսի եւ Եփրատայ. յայն սակս եւ բազմութիւն վաճառականաց 'ի Միջագետաց եւ 'ի շրջակայ սահմանաց, որպէս եւ 'ի Հնդկաց, գային ժողովէին 'ի կղզիս որ 'ի բերանս գետոցս կային. եւ 'ի նաւահանգիստն զոր Պարսիկք պատրաստեալ ունէին 'ի բերան Եփրատ գետոյն, առ 'ի յընդունել զվաճառս եկեալս յօտարաց՝ մանաւանդ յարաբացւոց՝ զոր յիշէ Ստրաբոն։