Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՄԻՆՉԴԵՌ 'ի Հայաստան յարարատեան սահմանի բնակեալ կային առ հասարակ ամենայն մարդիկ 'ի ջրհեղեղէ անտի ցայն վայր ընդ կառավար ութեամբ Նոյի, յանկարծ ելեալ անտի միահամուռ բազմութեան ցրուեցան. յորմէ եւ զհետ եկն երրորդս այս համաշխարհական փոփոխութիւն։ Իսկ թէ առ ի՛նչ ցրուել նոցա, սուրբ գիրք ոչ նշանակեն որոշ ինչ. բայց արտաքոյ գտանեմք ինչ ինչ յիշատակուի. զի սուրբն Եպիփան գրէ, թէ Նոյ նահապետ նախ քան զցրուիլ նոցա, իբրեւ հայր եւ տէր բաժանեալ էր զերկիրն առ երիս որդիս իւր։ Արդ զբանս Եպիփանու պարտ է իմանալ ոչ վասն համօրէն աշխարհի, որպէս թէ լարաբաժին արարեալ ճշգրտիւ չափ եւ սահման հաստատեալ իցէ նոցա ընդ ամենայն ծագս երկրի, որպէս իմանամ ոմանք, նմին իրի եւ ընդդիմանան, այլ պարտ է իմանալ բաժանումն ընդհանուր, զերիս կողմանս աշխարհի ցուցանելով առ նոսա գնալ իւրաքանչիւր ընդ միմի կողմն. եւ յայն կողմանս հաստատել զբնակուի, որպէս զի մի ծագեսցի կագ եւ կռիւ 'ի մէջ որդւոց նոցա 'ի բազմանալն։ Այնչափ հաստատ ութեամբ ասէին ոմանք լինել զայսպիսի բաժանումն Նոյի, մինչեւ 'ի թիւս հերետիկոսաց դասել, ասէ Փիլաստրոս, զնոսա՝ որք ոչ ընդունէին. բայց արդիք ուրանան զայս բաժանումն Նոյի՝ սակս ոչ գտանելոյ յայտնի 'ի սուրբ գիրս։ Տես վասն այսր զբան Կեդրենոսի առ Կալմէտի. ա. 79. բ։ Եւ վասն Փիլաստրիոսի ասեն սովորել բազում ինչ 'ի կարգս հերեսիովտ ութեան դասել, որ ոչ է։ Բայց զսորա յիշատակ ութիւն գոյ գտանել եւ առ նախնի հեթանոսս, որք ըստ իւրեանց մոլոր ութեան դիցաբանելով իմն աւանդեն, թէ երեք դիք եղբարք միմեանց՝ անուանեալք ըստ նոցա Եօվիս (Դիոս), Պղուտոս, եւ Նեպտունոս, որք են երեք որդիք Նոյի ըստ սուրբ գրոց, բաժանեցին 'ի մէջ իւրեանց զթագաւորուին աշխարհի։ Այս է զոր յառաջ բերէ եւ Խորենացին ա. 6. 'ի բիւռոսեանն Սիբիլլեայ. «Յառաջ քան զբուրգն□ Զրուանն եւ Տիտան եւ Յապետոսթէ լինէին իշխանք երկրի, որ ինձ թուին Սեմ, Քամ եւ Յաբեթ. եւ 'ի բաժանել սոցա ասէ զամենայն տիեզերս ընդ իւրեանց իշխանուբ»։ Զամենայն տիեզերս ասելով՝ իմա որչափ ինչ ծանօթ էր նոցա։ Սուրբ գիրք այսչափ ինչ յայտ առնեն 'ի գիրս Ծննդոց. ժա. 2-4. թէ բազմ ութիւն մարդկան յարեւելից ելին խաղացին, եդեալ 'ի մտի սփռիլ 'ի վերայ երեսաց ամենայն երկրի։ Որով ցուցանէ թէ բազմացեալ էին 'ի Հայաստան աշխարհի, եւ թէ գոյր արդէն հրաման ելանել սփռիլ աստ եւ անդ առ 'ի գտանել տեղի բաւական ոչ միայն առ 'ի շինել բնակարան 'ի պէտս անձանց իւրեանց՝ առ որ բաւէր յայնժամ մեծութիւն Հայաստանեայց, այլ նաեւ գտանել տեղի 'ի սերմանել եւ 'ի հնձել, բաւական առ 'ի պէտս պարենի իւրաքանչիւր տանց եւ խաշանց եւ անդէոց իւրեանց, առ որ հարկ էր արդարեւ առ մի մի իւրաքանչիւր տեղի լայնածաւալ յաւէտ 'ի բազմանալն իւրեանց. զի յայնժամ պարէնք իւրաքանչիւր մարդոյ եւ անասնոյ էին միայն յերկրագործուէ իւրեանց. նմին իրի չէ ինչ անդէպ կարծել թէ քրթմնջիւն անկեալ իցէ 'ի նոսա զիրերաց վասն պարենի։ Այնր աղագաւ նախատես լեալ նոցա ապագայ կռուոյ որ ունէր ծագիլ 'ի ժամանակս առաւել բազմանալոյ իւրեանց՝ յանձն առին բազմ ութիւն 'ի նոցանէ արտաքս ելանել 'ի բնակարանէ իւրեանց, եւ երթեալ 'ի հեռաստան աշխարհ՝ զի վայելեսցեն 'ի խաղաղ ութեան։ Որպէս եւ զկնի ժամանակաց տեսանեմք դիպեալ Աբրահամու եւ Ղովտայ, որք եռօրեայ ճանապարհաւ հեռացեալ բաժանեցան 'ի միմեանց միայն 'ի պատճառս բազ մութեան անասնոց իւրեանց, եւ կռուոյ որ 'ի մէջ հովուաց։
       Սոքա 'ի հասանելն յերկիրն Սենաար՝ գտին անդ դաշտ մի՝ ուր խորհեցան կանգնել քաղաք եւ աշտարակ բարձր երկնաչափ, ասելով. «Արասցուք մեզ անուն յառաջ քան զսփռել 'ի վերայ երեսաց ամենայն երկրի»։ Այս վերջին բան յայտ առնէ զմիտս այսր բազմամբոխ եւ առաջին գաղթականին աշխարհիս՝ թէ էր սփռիլ ընդ ամենայն երեսս երկրի հետզհետէ 'ի բազմանալ եւ անդ՝ ուր եկինն։ Բայց 'ի բարկանալ տեառն Աստուծոյ 'ի վերայ ամբարտաւան ութեան խորհրդոց եւ գործոց նոցա, զմի լեզու նոցա բաժանեալ 'ի բազումս, «Դադարեցին 'ի շինելոյ զքաղաքն եւ զաշտարակն», ասէ զնոցանէ Գիրն։ Այնր աղագաւ չկարացեալ նոցա կալ միաբան 'ի միում վայրի՝ սկսան սփռիլ ընդ ամենայն աշխարհ, զոր սուրբ գիրք Աստուծոյ ընծայեն ասելով. «Եւ սփռեաց զնոսա տէր Աստուած անտի ընդ երեսս ամենայն երկրի»։ Եւ դարձեալ. «Եւ անտի ցրուեաց զնոսա տէր Աստուած ընդ երեսս ամենայն երկրի»։ Յորմէ եւ իմաստասիրեմք թէ նաեւ յառաջ քան զշին ութիւն աշտարակին՝ կամք էին Աստուծոյ սփռիլ նոցա, զոր 'ի ձեռն բաժանման Նոյի ցուցեալ էր։ Այսմ համաձայնին եւ արտաքնոցն բանք 'ի Պարսից եւ 'ի քաղդէացւոց մատենից բերեալ 'ի կատարած ա. գրոց Խորենացւոյն՝ որ ասէ. «Քանզի 'ի բաժանել լեզուացն ընդ ամ երկիր, ոչ խուռն եւ ոչ անառաջնորդ կամ անգքխաւոր այս լինէր, այլ աստուածայնով իմն ակնարկութեամբ գլխաւորք եւ ցեղապետք որոշեալք զիւրաքանչիւր սահմանս ժառանգեցին կարգաւ եւ զօրութեամբ»։ Վկայէ այսմ եւ հեթանոս պատմագիրն Մարիբաս առ Խոր. ա. 10. նախ զկռիւ աշտարակաշինացն յիշելով. «Անդ մոլեգնեալ այր իւրաքանչիւր, սուր 'ի կող ընկերի իւրոյ ձգելով ջանային տիրել 'ի վերայ միմեանց»։ Ապա զցըրուումն. «Սա (Հայկ) ասէ խրոխտացեալ ամբարձ զձեռն ընդդէմ բռնաւուրթեն Բելայ, 'ի տարածանիլ ազգի մարդկան ընդ լայն ութիւն ամենայն երկրիր, 'ի մէջ բազմակոյտ սկայիցն անհուն խօլաց եւ ուժաւորաց»։
       Յայիմ ժամանակի եղեւ եւ մերոյն Հայկայ որ ընդ նոսա էր, ելանել 'ի Սենաարայ։ Բայց Հայկ ոչ կամեցաւ գնալ այլուր, որպէս գնացին այլք ամենեքին, այլ կամեցաւ անդրէն դառնալ 'ի Հայաստան ուստի ելեալն էր, որոյ կրկին պատճառք երեւին լինել։
       Առաջին՝ ահաճ ութիւն եւ զեղջ ընդ արաբսն՝ զոր միաբան ութեամբ գործեցին զայն գործ ամբարշտ ութեան յորմէ եւ ընդ պատուհասիւք անկեալ կրեցին պատիժ նորալուր յԱստուծոյ, պատիժ այնպիսի՝ զոր միշտ կրէր առ ետեղ յանձն իւր եւ լեզու իւր. նորին աղագաւ դառնայր յառաջին տեղին ուր ոչ գոյր այն պատիժ. դառնայր իբր փափագելով իմն տեղւոյ նախնի հարց իւրոց, ուր բնակէին եւ վայելէին 'ի ժամանակս ոսկի դարուն, կարօտեալ իմն 'ի տեսանել ըզտեղի նախկին վիճակի անմեղ ութեան իւրեանց։ Եւ այս անտի իսկ յայտ է, զի ընդ հասանելն 'ի Հայաստան՝ զառաջին բնակ ութեան իւրոյ զտեղին կոչեաց Հարք, զոր մեկնելով պատմագիրն Մարիբաս առ Խորենացւոյն ա. 10. ասէ. «Այսինքն աստէն բնակեալքս՝ ազգի տանն Թորգոմայ»։ Սսվաւ զանձուկ սրտին յայտ արար, որպէս թէ ասելկամելով, թէ մեր որք այնչափ բաղձայաք դառնալ բնակել 'ի տան հօր մերում Թորգոմայ, եհաս ժամ զի հասեալ բնակեցաք, միացաք ընդ ազգի տանն Թորգոմայ, վասն որոյ եւ 'ի յիշատակ հարցն իմոց կոչեմ զայս տեղի Հարք։
       դառնայր մանաւանդ նաեւ 'ի տեսանել զՆոյ նախահայր իւր, որ տակաւին կենդանի էր, եւ չէր գնացեալ ընդ նոսա. զի թէ անդ լինէր՝ ոչ թողոյր նոցա գործել զայն գործ չար ութեան ընդդէմ Աստուծոյ, եւ այնչափ զայրացուցանել զարարիչն։
       Երկրորդ պատճառն առաւել ծանր է. զի իբր ստոյգ իմն երեւի թէ 'ի գործ աշտարակաշին ութեան խառնեալ գտաւ եւ գործ եւ խորհուրդ կռապաշտուե. եւ յայնմանէ ընկալան զայն պատիժ բաժանման լեզուաց. որոյ աղագաւ փախեաւ եւ մերս Հայկ, ասէ Վարդան 'ի գովեստ Լուսաւորչին. նա զի նոյն իսկ Բէլ կամ Ներբովթ աստուածացուցանել կամեցաւ զինքն, ըստ որում գրէ եւ Վարդան 'ի պատ մութեան. «Բայց Բէլ հպարտացեալ, ասէ… հնազանդեցոյց զամենայն իշխանս որպէս աստուծոյ, եւ ապա արձակեաց զնոսա բաց 'ի Հայկայ□ որ ոչ պաշտեաց զնա աստուած, այլ եւ շուն զնա կոչեաց». եւ ոչ կամեցաւ մնալ ընդ բռնաւոր ութեամբ Նեբրովթայ։ Իսկ Նեբրովթ գլուխ չար ութեան գործոյն եւ կռապաշտուե՝ պատգամ առաքէր առ Հայկ դառնալ անդրէն ուր էր ինքն, պատճառ բերեալ եւ զցրտութիւն Հայաստանեաց, որ արդարեւ կարի անյարմար էր խաշնադարման արանց՝ զոր օրինակ էին նախնի նահապետք։ Բայց դարձեալ ոչինչ անսալն Հայկայ՝ եւ յանձն առնուլ զընդերկար ճանապարհորդութին եւ զցրտ ութիւն երկրին՝ եւ մահուչափ պատերազմելն ընդ Նեբրովթայ՝ ցուցանէ մեծ ինչ պատճառ. որ է, որպէս ասացաք, ոչ կամիլն միաբան մնալ ընդ այնոսիկ՝ որոց գործելով զայն գործ ամբարշտ ութեան ամբարտակին զայնպիսի պատիժ կրեցին, որ եւ յայտնի մնայր արտաքուստ 'ի լեզուս նոցա. յաւե՛լ եւ զչկամիլն խառնիլ 'ի գործ կռապաշտուե. զորմէ տեսցես եւ 'ի գլուխն Կրօնի։ Ի պատմութեան աստի զհետ գայ, թէ ոչ ամենեքին ելին յառաջին տեղւոջէն արարատեան սահմանաց, ամայի թողլով անդ զշինուածս եւ զտունս զորս ինքեանք շինեցին, եւ ուրանօր բնակեցան յետ ջրհեղեղին. այլ քանզի այս ցրուումն էր առ 'ի գտանել տեղի ընդարձակ, մնացին անդէն ոչ սակաւք, որոց վասն մնայր բաւական տեղի ինքեանց եւ որդւոց իւրեանց։ Այսմ վկայէ պատմ ութիւն ազգիս, որ 'ի ձեռն Մարիբասայ է տեսանել առ Խորենացւոյն յասելն վասն Հայկայ ա. 10. «Երթեալ բնակէ 'ի լեռնոտին միում 'ի դաշտավայրի, յորում սակաւք 'ի մարդկանէ յառաջագոյն ցրուելոյն դադարեալ բնակէին». այսինքն յառաջ քան զցրուեալսն։ Զայս բան Մարիբասայ հաստատէ ապա Խորենացին նաեւ բանիւ Գողթան. երգոյն, որ էր անգիր պատմ ութիւն ազգիս. վասն որոյ գրէ. «Այս արդարացուցանէ զանգիր հին ասացեալ զրոյցս»։ Դարձեալ 'ի նոյն գլուխն ասէ. «Յիշի եւ աստանօր պատմ ութիւնս (Մարիբասայ), հարաւոյ կողմանէ դաշտիս այսորիկ առ երկնայնաոտիւ միով լերամբ բնակեալ յառաջագոյն արք սակաւք՝ ինքնակամ հնազանդել դիւցազինն։ Արդարացուցանէ եւ այս զասացեալ զրոյցս անգիրս»։ Եւ 'ի գլ. ժբ. վասն Արմենակայ որդւոյն հայկայ, որ խաղաց 'ի բնիկն Այրարատ՝ ասէ. «Բայց սքանչելի իմն ասէ պատմագիրն (Մարիբաս) թէ 'ի յոլով տեղիս գտան բնակեալ 'ի մարդկանէ յերկիրս մերում ցան եւ ցիր սակաւք յառաջ քան զգալուստ բնկին մերոյ նախնւոյն Հայկայ»։
       Եւ այսպէս եթէ 'ի տեղիս տեղիս յորս կոխեցին ոտք նախնի նահապետաց մերոց՝ գտան բնակիչք անդր մնացեալք՝ որք չէին գնացեալ 'ի Սենատր, յայտ է թէ գտանէին նաեւ յայլ տեղիս՝ յորս ոչ գնացին եւ ոչ տեսին նահապետք մեր, վասն որոյ եւ ոչ գրեցան 'ի պատմութեան Մարիբասայ։ Իւրաքանչիւր խումբքս այսոքիկ սակաւք էին, այլ քանզի 'ի բազում տեղիս գտանէին, զամենեսին միանգամայն առեալ՝ լինէին բազումք, մինչեւ սակս ողջոյն տոհմի նախարար ութեան Սլկունեաց պատմէին նախնիք լինել 'ի նոցունց, այսինքն որք ոչ էին ցրուեալ եւ ոչ գնացեալ 'ի Սենաար. զայս յիշատակէ Խորենացին բ. 8. սակաւուք ասելով. «Այլ մոռացաք եւ դժնեայ Սլաքն անուանեալ այր, զոր ոչ կարեմ հաւաստեաւ ասել, 'ի Հայկայ եթէ յառաջագունից քան զնա եղելոց յաշխարհին (Հայոց էր) զոր հին զրոյցքն պատմեն լինել»։ Հին զրոյցս կոչէ աստանոր, որպէս եւ այլուր, զերգն Գողթան, ուստի բազում ինչ 'ի վկայութիւն ածէ։
       Առաջին տեղի բնակ ութեան մերոյն Հայկայ եղեւ Հարք տեղին՝ 'ի Տուրուբերան նահանգի։ Արմենակ որդի նորա բնակեցաւ յԱյրարատ նահանգի 'ի դաշտի Արագած լերին. իսկ Արմայիս որդին Արմենակայ բնակեցաւ յԱրմաւիր։ Եւ այսպէս տեսանես 'ի սոսա սէր իմն բնակելոյ 'ի շրջակայ սահմանս լերինն արարատեան՝ իբրեւ յառաջին բնակարան նախնոյն իւրեանց Նոյի։
       Զթիւ անձանց որովք Հայկ 'ի Սենաարայ եկն 'ի Հայաստան , Մարիբաս առ Խորենացւոյն ա. 10 այսչափ ինչ դնէ. Հայկ եկն, ասէ, «հանդերձ որդւովք իւրովք եւ դըստերօք եւ որդւովք, արամբք զօրաւորօք, թուով իբրեւ երեքհարիւր, եւ այլովք ընդոծնօք, եւ եկօք յարեցելովք 'ի նա»։ Իսկ որդիք Հայկայ եւ Արմենակայ թէ զիարդ եւ ուր սկսան ծաւալիլ 'ի Հայաստան, ունիմք ճառել 'ի գլուխն Պատմութեան, տես անդ։