ԲԵՆԻԱՄԻՆ
ԴՈՒԷՏԼԵԱՆ
ԱԶԳԱՒ
հրեայ,
ծնեալ
՚ի
Դուտէլա
քաղաք
Նաւարայի՝
որ
է
՚ի
Սպանիա,
եւ
մեռեալ
յամին
1173։
Ճանապարհորդեաց
յամենայն
ժողովրդանոցս
իւրեանց
որք
գտանին
յաշխարհի.
եւ
գրեաց
զպատմ
ութիւն
ճանապարհորդ
ութեան
իւրոյ
տպագրեալ
՚ի
Բիւզանդիա
յամին
1543.
որ
համարի
ճշմարտապատում։
Յորմէ
եւ
ինչ
ինչ
առեալ
գտցես
՚ի
մերում
ստորագր
ութեան
Մեծին
Հայոց։
ԷՏՐԻՍ
Արաբացի.
մականուանեալ
Շէրիֆ
իւլ
իպն
Իտրիս.
ծնեալ
՚ի
Կէվտա
քաղաք
Ափրիկոյ
յամին
1099.
եւ
ուսեալ
՚ի
Կորդովա.
գնաց
՚ի
Սիկիլիա
եւ
անդ
յամին
1150
արար
աշխարհագր
ութիւն
բաժանելով
ըստ
Պտղոմեայ
յեօթն
բաժինս։
Բազում
ինչ
գրէ՝
ըստ
մասին
տեղեկացեալ
իւրով
ճանապարհորդութեամբ,
եւ
ըստ
մասին
առեալ
՚ի
գրոց
այլոց.
որոյ
համառօ
տութիւնն
քաղեալ
՚ի
ձեռն
ուրումն
որչափ
ինչ
պետք
են
՚ի
ծանօթ
ութիւն
վաճառականաց,
տպագրեցաւ
՚ի
Հռոմ,
եւ
՚ի
Փարէզ
՚ի
1619.
խորագիր
ունելով
Աշխարհագր
ութիւն
Նուպեան.
կարծելով
թէ
համառօտիչն
էր
՚ի
Նուպիոյ.
զոր
չընդունի
Ռէլանտ։
Սովին
Նուպեան
անուամբ
ըստ
մեծի
մասին
կոչեն
զայն
՚ի
վկայութիւն։
Իսկ
սկզբնագիր
գործն
մնայ
ձեռագիր
՚ի
գրատան
Փարիզու,
եւ
՚ի
գրատան
Օքսֆըրտի
որ
յԱնգղիա։
ԱՊԻՒԼՖԷՏԱ
ԻՍՄԱՅԷԼ
Որ
էր
շէյխ
Համայ
յԱսորիս,
եւ
սուլդան
անուանեալ,
որ
մեռաւ
յամին
1332։
Ունի
աշխարհագր
ութիւն
ընդհանուր,
անուանեալ
Թագվիմ
իւլ
պօլտան.
յորում
բազում
ինչ
առնու
՚ի
նախագրելոյն.
ունի
եւ
այլ
բազում
գործս։
Գիտելիք
վասն
աշխարհագրաց
այլազգեաց։
Սուղ
ինչ
եւեթ
բան
դէպ
եղեւ
մեզ
առնուլ
յաշխարհագրաց
արաբացւոց
վասն
հին
աշխարհագրութեան
Հայաստանեայց.
քանզի
մատենագիր
գոլով
նոցա
յետին
դարուց,
որպէս
տեսեր
՚ի
վերոյ,
նաեւ
գրուածք
իւրեանց
յաղագս
այնր
դարուց
են։
Բայց
Սէն
Մառդէն
յաշխարհագր
ութեան
իւրում,
նաեւ
՚ի
բանասիրական
օրագր
ութեանն
Փարիզու
որ
յամին
1828.
՚ի
սեպտեմբերի,
մեծ
համարումն
ունելով
՚ի
վերայ
մատենագրաց
արաբացւոց,
բազում
ինչ
առեալ
՚ի
նոցանէ
գրէ.
եւ
կարեկից
լինի
մեզ
սակս
ոչ
առնլոյ
մեր
՚ի
նոցունց
՚ի
ստորագրութեան
Մեծին
Հայոց։
Մեք
որպէս
թարգմանեալ
ունէաք
առ
մեզ
զՃիհաննիւմայն
Քեաթիպ
չէլէպիին
վասն
համօրէն
օսմանեան
աշխարհին,
նոյնպէս
եւ
որ
ինչ
բանք
գտանէին
վերաբերեալ
առ
աշխարհագրութիւն
Հայաստանեայց
առ
մատենագիրս
այլազգեաց՝
ունէաք
առ
մեզ
թարգմանեալ.
բայց
զամենայնն
գտաք
վասն
յետագայ
ժամանակի,
ուստի
եւ
վերաբերեալ
առ
նոր
Հայաստան.
եւ
զայն
եւս
սակաւ
յոյժ,
զորս
ուրեք
ուրեք
յիշատակեցաք։
Արդ
յայսպիսեաց
աստի
յետագայս
մատենագրաց
առնուլ
բան,
եւ
ուղղել
կամ
ճոխացուցանել
զաշխարհագր
ութիւն
հին
Հայաստանեայց
որպէս
առնէ
Սէն
Մառդէն,
չիցէ՞
վրիպակ
մեծ,
որպէս
եթէ
նոր
աշխարհագր
ութեամբ
կարգաւորել
զհին
աշխարհագրութիւնն,
որ
թէ
քանի
անտեղի
իցէ՝
յայտնի
է
գիտնոց։
Այլ
զայսմանէ
տեսցես
եւ
զկնի։
