ՍԱԼՆԱՊԱՏՈՒ
Ս .
ԳՐԻԳՈՐ
Տեղադրութիւն
-
Այս
վանքը
գտնւում
է
Վանից
դէպի
արեւելահարաւ,
հազիւ
վեց
կիլոմետր
հեռու,
Վարագայ
լերան
ստորոտում
ձգուող
մի
ձորակի
մէջ
բարձրացած
բլրակի
գագաթին։
Ձորի
միջով
հոսում
է
Զառնապատ
կոչուած
յորդ
աղբիւրի
յստակ
ջուրը։
Վանքի
շուրջը
ցցուած
են
Վարագայ
լեռների
սրածայր,
լերկ
ժայռերը։
Ամռան
այստեղ
բաւական
հով
է
եւ
ջուրն
սքանչելի
ուստի
եւ
Վանիից
շատ
ընտանիքներ
գալիս
են
այստեղ,
ամարանոց,
ապաստանելով
կամ
վանքի
սենեակների
եւ
կամ
վրանների
մէջ։
Կառքի
մի
շատ
վատ
ճանապարհ
Վանից
բարձրանում
է
մինչեւ
այս
տեղ։
Մի
կածան
դէպի
արեւմուտք
ուղղուելով
իջնում
է
«Երուսաղէմայ
ձոր
»
կոչուած
անտառատապ
ձորակը,
ուր
կայ
մի
կիսաւեր
ուխտատեղի։
Այս
ձորակի
մասին
աւանդութիւնն
ասում
է,
թէ
Ս.
Գրիգոր
Լուսաւորիչը
այստեղ
18
տարի
ճգնել
է՝
բաղձալով
գտնել
ս.
Հռիփսիմէի
բերած
ս.
Նշանը.
եւ
մի
օր
երազում
տեսել
է
որ
այս
ձորում
մի
քաղաք
կայ,
միանգամայն
նման
Երուսաղէմին,
ուստի
եւ
այդ
ձորը
կոչել
է
Երուսաղէմի
ձոր։
Պատմական
տեսութիւն.
-
Աւանդութեան
ասելով
Ս.
Գրիգորի
վանքը
հիմնել
է
ս.
Գրիգոր
Լուսաւորիչը՝
կառուցանելով
ս.
Կարապետի
անուան
նուիրուած
եկեղեցին։
Ինքն
էլ
այս
կողմերում
ճգնաւորական
կեանք
է
վարել,
փափագելով
գտնել
ս.
Հռիփսիէի
բերած
աւագ
սուրբ
Նշանը։
Մինչեւ
այժմ
էլ
ցոյց
է
տրւում
այն
փոքրիկ
մատուռը,
վանքից
քիչ
բարձր,
անտառի
մէջ,
որ
եղել
է
ս.
Գրիգորի
աղօթատեղին։
Մի
այլ
աւանդութիւն
ասում
է,
թէ
այս
վանքը
ուրիշ
տասն
եւ
մէկ
վանքերի
հետ
կառուցուել
են
VII
դարում
ի
յիշատակ
այն
տասերկու
լուսեղէն
սների,
որ
Թոդիկ
ճգնաւորի
աղօթքի
շնորհիւ
երեւացել
են
ս.
Խաչի
գիւտի
։
Թէպէտ
ոմանք,
ինչպէս
հ.
Ինճիճեան,
հ.
Սարգսեան,
Վարդան
աշխարհագրի
«Ձորավանս
որ
է
Սալնապատ
»
վկայութեան
վրայ
հիմնուելով
Սալնապատի
ս.
Գրիգորը
նոյնացնում
են
Ձորավանքի
հետ,
սակայն
ինձ
թւում
է,
որ
սխալւում
են։
Ձորավանքը
գտնուել
է
այժմեան
համանուն
գիւղում,
որ
հազիւ
2
կիլոմետր
հեռու
լինի
ս.
Գրիգորից,
ուղղակի
Կողբանց
գիւղի
հանդէպ,
որին
եւ
շատ՛
յարմարւում
է
Թովմա
Արծրունու
հետեւեալ
յիշատակութիւնը.
Դառնայր
Աշոտ
ընդ
զերծ
քարանձաւի
ի
յարեւելից
կուսէ
լերինն
Վարագայ
ի
վերայ
գեղջն
Կողպանից,
հանդէպ
եկեղեցւոյն
սրբոյն
Հռիփսիմեայ.
զոր
շինեալ
էր
սրբոյ
Գրիգորի
ի
վերայ
գեղջն
Ահեւականից
ի
կատարածի
լուսաւորութեան
հայոց.
քանզի
էր
եւ
տեղին
այն
յառաջագոյն
տեղի
մեհենից
Վահեա
։
Վերոյիշեալից
թէեւ
երեւում
է,
որ
այս
վանքը
Լուսաւորիչն
է
շինել,
սակայն
Մատթէոս
Ուռհայեցին
վկայում
է,
որ
Ներսէս
Մեծն
է
կառուցել,
ուստի
եւ
կարելի
է
ենթադրել,
որ
վերջինս
միայն
վերանորոգել
է
եւ
կամ
ս.
Աստուածածնի
եկեղեցին
հիմնարկել։
Այս
Ձորավանքի
եկեղեցին,
եղեալ
իսկ
էր
սրբոյ
Լուսաւորչին
մերոյ
զգաւազանն
իւր,
եւ
զսեղանն
տէրունական
խորհրդոյն
զոր
նախ
քան
զհաստատելն
եկեղեցեաց
սրբոց
ի
Հայս
ընդ
իւր
։
Սրա
կամարի
մէջ
ամփոփուած
է
եղել
եւ
Հռիփսիմէ
կուսի
հողաթափն
ու
։
Այստեղ
թաղուած
է
եղել
ո՛չ
միայն
Գէորգ
կաթողիկոսը,
ինչպէս
վկայում
է
Յովհաննէս
կաթողիկոսը,
այլեւ
ինքը,
բազմաչարչար
մատենագիրը ,
որի
տապանաքարը
մի
քանի
տարի
առաջ
նկատուեց
Վանի
մի
մզկիթի
բակի
սալաքարերի
մէջ։
Այստեղ
են
թաղուած
եղել
նաեւ
Ռշտունեաց
Համազասպուհի
։
Ապումրուան
եւ
Վարդան
մարմինները։
Սա
երբեմն
նոյն
իսկ
եպիսկոպոսանիստ
է
եղել,
ինչպէս
1441
թ.
որի
Կիրակոս
անուն
եպիսկոպոսը
գտնուել
է
Էջմիածնի
ժողովում,
Կիրակոս
Ա.
Վիրապեցի
կաթողիկոսի
ընտրութեան
մասնակցելու։
Այս
վանքը
կործանուել
է
Վանի
1648
թուի
երկրաշարժից։
Բուն
Սալնապատու
ս.
Գրիգորի
վանքի
մասին
տեղեկութիւններ
շատ
քիչ
կան,
այն
էլ
հատ
ու
կտոր։
Այսպէս
1260
թուին
մի
քանի
վերանորոգութիւններ
են
կատարուել։
1457
թուին
այստեղ
առաջնորդ
է
եղել
Ստեփաննոս
Գօզալ
եպիսկոպոսը,
որին
նուիրուած
է
մի
։
1559
թուին
Ստեփաննոս
եպիսկոպոսի
վանահայրութեան
միջոցին
Վանեցի
Մելիք-Ղուլիճանը
իւր
որդիներով
վերանորոգել
են
ս.
Աստուածածնի
։
1570
թուին
Մխիթար
վարդապետը
այս
վանքում
արտագրել
է
մի
աւետարան,
որի
յիշատակարանում
ասւում
է,
թէ
այդ
ժամանակ
վանքի
վանահայր
եղել
է
Մկրտիչ
աբեղան
եւ
վանքում
եղել
են
ուրիշ
չորս
վարդապետներ
էլ։
1628-1642
թուականներին
այստեղ
վանահայր
է
եղել
Յովասափ
եպիսկոպոսը։
1868
թ.
յայտնի
է
եղել
Եղիշէ
գիտնական
վարդապետը։
1898
թ.
այստեղ
մի
որբանոց
է
բացուել
Գ.
Ջանշեանի
հանքանակած
միջոցներով,
սակայն
երկար
չէ
տեւել։
Այժմ
վանքը
մնացած
է
առանց
վանահոր,
վանեցիներից
ընտրուած
մի
հոգաբարձական
մարմնի
խնամքի
տակ։
Վանքի
նկարագրութիւնը
-
Ս.
Գրիգորի
վանքը
բաղկացած
է
ս.
Աստուածածնի
ու
ս.
Կարապետի
եկեղեցիներից
եւ
մի
ժամատնից։
Վանքը
պատած
է
պարսպով
եւ
ունի
երկյարկանի
բաւական
լաւ
սենեակներ։
Վանքի
բոլոր
շէնքերը
շինուած
են
հասարակ,
անտաշ
քարով,
Ս.
Աստուածածնի
եկեղեցին
10
մետր
երկարութիւն,
8
մետր
լայնութիւն
եւ
մոտ
7
մետր
բարձրութիւն
ունի։
Վեց
որմնասիւների
վրայ
բոլորում
են
պայտաձեւ
կամարներ,
որոնցից
չորսը
պահում
են
իրենց
վրայ
հանգչող
կլոր
գմբէթը,
իր
կոնաձեւ
կաթուղիկէով,
իսկ
երկուսը
յառաջացնում
են
նախնական
խորաններին
փոխարինող
խորշեր՝
եկեղեցու
արեւմտեան
մասում։
Կոզակը
կիսաբոլորակ
է,
եւ
կողքերին
ունի
մի
մի
խորան,
որոնցից
աջակողմեանի
կամարակալ
քարը
ծածկուած
է
բեւեռագիր
արձանագրութիւնով։
Չորս
փոքր
եւ
նեղ
պատուհան
բացուած
են
պատերի
մէջ,
իսկ
գմբէթը
եւ
ո՛չ
մի
պատուհան
ունի։
Այս
եկեղեցու
մէջ
պահւում
է
ս.
Գրիգոր
Լուսաւորչի
ճկոյթի
մասունքը՝
մի
ականակուռ
խաչի
մէջ
ամփոփուած։
Եկեղեցու
առջեւ
կայ
մի
նորաշէն,
հասարակ
գաւիթ,
որին
կից
գտնւում
է
ս.
Կարապետի
եկեղեցին,
որ
միանգամայն
նման
է
ս.
Աստուածածնի
եկեղեցուն,
միայն
խորաններ
չունի,
իսկ
արեւմտեան
կողմի
խորշերը
կան։
Գմբէթը
ութանկիւնի
է
եւ
վերան
ունի
արեւի
մի
ժամացոյց։
Կոզակը
կիսաբոլորակ
է
եւ
կամարակապ ,
իսկ
վէմ
քարը
սեպաձեւ
արձանագրութեամբ
ծածկուած։
Եկեղեցու
միակ
դռան
աջ
կողմում
կայ
Չ.
թ.
բարձրաքանդակ
թուականը։
Վանքից
մոտ
հարիւր
մետր
հեռու,
դէպի
արեւմուտք,
լերան
լանջին
կայ
մի
փոքրիկ
մատուռ,
որի
մասին
աւանդաբար
պատմւում
է ,
թէ
ս.
Գրիգոր
Լուսաւորչի
աղօթատեղին
է
եղել։
Նաեւ
ձորակում,
առուակի
ափին,
աւանդաբար
ցոյց
է
տրւում
երկու
ժայռ
քար,
որոնց
վրայ
Հռիփսիմէ
կոյսը
սովորութիւն
է
ունեցել
յաճախ
նստելու։
Վանքը
ունի
մոտ
120
չափ
վարելահող,
որ
կապալով
է
տրւում
22-25
ոսկով
(375-400
րուբլի)։
Արձանագրութիւն
-
Ս.
Աստուածածնի
եկեղեցու
գմբէթի
մոտ,
արեւմտեան
կողմը
կայ
արձանագրութիւնը։
Ի
թվականութեանս
Հայկազեան
տումարիս
ի
Ռ
եւ
Ը
(=
1559)
ի
դռան
ժամանակիս։
Ես
Մէլիք
Ղուլիջանս
եւ
կողակիցն
իմ
Խաթուն
Խանաղէս.
եւ
սիրասնունդ
որդիքս
իմ
Էնիաթս
եւ
խաւճա
Աւետս
որ
բազում
աշխատեցաք
եւ
շինեցաք
զտաճարս
որ
Աստուածածնին
յիշատակ
հոգց
մերոց.
եւ
ծնողաց
իմոց
հօրն
իմում
Մէլիք
Բախտիարի
եւ
մաւրն
իմոյ
Խոնշախաթունին
եւ
պարսպեցինք
զներքին
Վարարք։
Եւ
տվինք
ողբ
Զրուանդանից
ջաղացն։
Զվերին
Վարաք
շինեցիք
ի
զԳումրենից
զկէսն
ողբ
սբ
Աստուածածնիս
եւ
զկէսն
վերին
Վարագա
շինեցինք
զՄարմետոյ
կարմունճն
եւ
սալարքս
քաղաքիս։
Եւ
շինեցաք
Թ.
եկեղեցիս
եւ
ԻԱ
ժամատունս։
Արդ
որք
հանդիպիք
եւ
երկրպագէք
յիշել
ի
Տէր
աղաչեմք.
Առաջնորդութեան
սբ
ուխտիս
Ստեփանոս
եպկսին
եւ
Մկտ...
