Օրագրութիւն

Յունիսի ամսոյ ԺԱ յաւուր Կիւրակէի յետ մտանելոյ արեգականն ի մուտս՝ եղեւ յանկարծակի ճայթուն մեծ եւ ահագին, զի թնդիւն առեալ երկիր չարժեցաւ եւ դողալով սարսեալ երերաց քաղաքս ամենայն, եւ նաւք ի վերայ ծովուն առ իրեարս հարեալ մնային եւ ի սաստիկ բախմանէ յետս եկեալ խաղային. զի երեք անգամ մի ի վերայ միոյ չարժլեաց եւ հազիւ դադարեցաւ սաստիկ պատիժ պատուհասին, հայեցեալ ամէնողորմ Ստեղծօղն յողբ եւ ի ճիչ տղայոց անմեղաց եւ միանգամայն ամենայն սեռի։

Իսկ ահագին հրաշս այս գուշակումն եղեւ արտաբերելի իրիս այս. զի ի զրաւել աւուրց ԽԷ-ից, յուլիս ամսոյ ԻԷ յաւուր Զ[6]շ[աբթ]ի (27 յուլիս) ի մէջ գիշերի դղրդեցաւ քաղաքս եւ րամք մարդկան ի մի վայր գումարեցան՝ ուլամայք եւ սուլամայք, մեծամեծք եւ իշխանք, զօրք եւ զինաւորք խորհուրդ առին ի միասին սակս սպանման թագաւորին, առեալ ֆէթվայ ի մօլնայէն, որ ասեն մուհտի՝ Աբդռահիմ անուն։ Եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն բարձրացաւ աղմուկ եւ խռովութիւն յոյժ։ Յայնժամ հրամայեցին փակել զդրունս քաղաքիս եւ եդին պահապանս մեծաւ զգուշութեամբ պահել, որպէս ոչ էր հնար ումեք անցանել ի դրանցն կամ հանել զմեռեալ եւ տանել ի թաղումն։ Յայնժամ ըստ կամաց իւրեանց մեծամեծք եէնկիչերոնցն կարգեցին զօրագլուխ, նախարար եւ դատաւոր ի միջի իւրեանց եւ եդին վէզիր զՍօֆի Մէհէմէտ փաշան, որ էր տէֆթէրտար, եւ տէֆթէրտար արարին (պարապ), եւ եէնկիչէր աղասի՝ զՄուրատ աղան, եւ զայլ մեծամեծսն մինչեւ ցփոքունս։ Եւ առաքեցին առ թագաւորն որսալ բան ինչ ի բերանոյ նորա, որպէս թէ հաւա՞ն իցէ արարմանց նոցա։ Եւ վասն երկիւղի նոցա ընկալաւ զնոսա թագաւորն եւ ղլաթեալ առ տեղիս իւրեանց առաքեաց եւ դադարեցան յայնժամ ի խռովութենէ։ Իսկ ի միւսում առաւօտու շաբաթի աւուր (28 յուլիս) վերստին գումարեցան ի նոյն տեղւոջ, որ ասի Օրթայ ճամի, եւ գրոհ տվեալ յայնժամ առ հասարակ, որպէս ի միոջէ բերանոյ մեծաւ հանդիսիւ սկսան զեռալ եւ ընթանալ զօրքն ամենայն նիզակաբարձք եւ վաղակապատք սասդերովդ (?) քաղաքիս զեղուն ընթանային, մինչ զի տեսողացն սալարեալ սարսէին սակս իրացն զինչ լինելոյն։ Եւ եկեալ խուռն ամբոխիւ հասին ի ժամադրեալ տեղիսն՝ լայնատարած եւ մեծասարաս աղօթարանն իւրեանց, որ կոչի Եէնկի ճամի՝ ի կողմս արեւելից շինեալ Սուլթան յԱհմէտէ հօրեն Իպրահիմի, որ է հանդէպ պալատի թագաւորին. յորում սրահի կայացեալ կայ ի Յունաց՝ ի տեղի ձիընթաց ասպարիսին այն արձանս եռակ. մինն բարձր քարահիւս շինեալ, որ երկայնութիւն ունի իբր մարդաչափս եօթանց. եւ երկրորդն խոնարհ քան զնա քար եւ փերթ կանգնեալ ի վերայ չորից ոտից քարանց շինեալ ի Թէոդոսէ. եւ երրորդն ի նոցանէ է պղնծի եռակահիւս ձուլածութեամբ, եռ գլխեան ի ձեւ վիշապաց ունի ընդ ինքեան։ Ասեն վասն սորա՝ թէ տըլըսմ է յաղագս օձից, զի մի բազմասցի ի քաղաքս եւ կամ թունաւորեսցի։ Եւ մեծամեծք եւ զօրագլուխք վերոյ ասացեալ ճամին նստան մուհտովն հանդերձ՝ առ ի յուզումն իրին, եւ նախ խնդրեցին զվէզիրն Ահմէտ, որ ի գիշերիս փախստական էր լեալ ի տուն ումեմն իշխանի զի ապրեսցի։ Եւ նա ըմբռնեալ ետ ի ձեռս նորանիստ վէզիրին, եւ ի նմանէ խեղդամահ լեալ սատակեցաւ եւ ընկեցաւ ի մէջ ասպարիսին ի տես րամկին։ Եւ յետ պահու ինչ եկն ժանդ եւ դառնահոգի ղազէսքէրն ի մէջ ամբոխին, ընթացաւ յերկրպագութիւն մուհտոյն, եւ նա ոչ եթող հպիլ առ ինքն, այլ նախատանօք յետս կացոյց, եւ նա ի նոյն տեղոջ սրախողխող լեալ սատակեցաւ ի զօրացն եւ ընկեցաւ մերձ առ միւս մարմնոյն, որ եւ զօրացն սուր եդեալ ի վերայ նոցա յօշօշեցին սատակեալ մարմինք նոցա, եւ այնպէս կորեան ղազէսկէրն եւ վէզիրն, չարքն՝ չարեօք։ Եւ ապա սկսան վիճիլ ընդ թագաւորին եւ բազում բանիւք մարտեան ընդ նմա։ Իսկ թիկնապահք թագաւորին խորհրդով միացան ընդ զօրացն, եւ յետ բազում ընթացան միահաղոյն խուռն ամբոխիւ յապարանս թագաւորին եւ ընդդիմացան ճակատ առ ճակատ եւ ասացին բազում բանս նախատանաց ընդ նմա։ Եւ մայրն աղաղակէր՝ թէ Զի՞նչ չարութիւն արար որդի իմ, ա¯յ մեծամեծք իմ, եւ այժմ զի՞նչ եւս կամիք արասցէ ձեզ։ Եւ անգոսնեալ մուհտուն զնա ասելով. Կարկեա՛ զբերան քո, ո՛վ կախարդ։ Եւ կալեալ զթագաւորն եդին ի բանտի, եւ խնդրեցին զաւագ որդին՝ եւ նստուցին զնա յաթոռ թագաւորութեան հոր իւրոյ։ Յայնժամ եւ մունետիկն աղաղակէր յամենայն քաղաքս սակս թագաւորութեան նոր թագաւորին սուլթան Մէհմէտի, որ էր ժամն իններորդ։

Եւ յաւուրս մետասան թողին զթագաւորն ի բանտի. լայր դառնապէս, ոչ ուտէր եւ ոչ ըմպէր, աղաղակէր եւ գոռայր որպէս զանասուն, հառաչէր եւ պառաչէր անդադար, խնդրէր հնար գտանել յարգելական տեղացն ելանել եւ ոչ կարէր։

Եւ յօգոստոսի Ը յաւուր Գ[3]շ[աբթ]ի առեալ ընդ իւրեանս զՂարայ Ալի դահիճն եւ վաղվաղակի ընթացան ի բանտն, եւ մարտեաւ դաճիճն եւ իբրեւ ոչ կարեր յաղթել, յերանացն բուռն հարեալ եւ ճմլեալ նվաղեցոյց ընկեցեալ ի գետնի եւ այսպէս դառն եւ սաստիկ մահուամբ խեղդամահ լեալ սպանաւ։ Եւ բարձին զդի թագաւորին ի վերայ գլխոց իւրեանց եւ թաղեցին զնա մերձ առ հարս իւր։ Եւ մահ թագաւորին եղեւ խորհրդեամբ մուհտուն եւ վէզիրին եւ զօրագլխաց եէնկիչէրուն եւ ոչ թելադրութեամբ առ հասարակ սպահուն, այլ սակաւուն։ Վասն որոյ ծրարեալ նախանձ ի սիրտս նոցա յայնմ օրէ եւ մախային ընդ միմեանս եւ եղեն զօրքն յերկուս գունդս, առանձին սպահին, առանձին եւ եէնկիչէրին։ Իսկ սպահին առիթ եդեալ զայն իր, աղաղակէին բացայայտ լինել մահապարտք թագաւորին։ Եւ միւս դասուն պետք եւ զօրագլուխք անքանակ փութացան համոզել առ ի խաղաղութիւն, այլ նոքա ոչ լըւեալ զնոյն բողոքէին պարտաւորել զնոսա, մինչ զի յաճախէր խռովութիւնք նոցա օր ըստ օրէ եւ կային մնային ի պատերազմ լի սրտմտութեամբ։

Յետ մահուանէ թագաւորին զաւուրս ԿԸ, Հոկտեմբերի ամսոյ ԺԷ, կային սպահք եւ հայէին բորբոքմամբ առ ի պատերազմ ընդ միւս գունդն զօրաց։ Եւ իբրեւ ոչ անսացին առ ի խաղաղանալ, մուֆթին եւ վէզիրն եւ զօրապետք զօրացն ընդ նոսա ի մի վայր գումարեցան ի տեղին Օրթայ ճամոյ, լի ցասմամբ եւ բարկութեամբ վառեալք սպառազինեալք՝ եկեալ ժամանեցին ի ձիընթաց ասպարիսին՝ ի սրահին Եէնկի ճամոյ առ միւս գունդն զօրաց, որ էին ի պատրաստի։ Եւ կացին յերկուց կողմանց ճակատ առ ճակատ եւ յարեան ի վերայ միմեանց գազանացեալ զօրութեամբ. քաջքն խիզախէին, արիացեալքն գոչէին, սուսերքն փայլփայլէին եւ սաղաւարտքն շողշողային եւ ի բազմախուռ նիզակացն եւ ի փայլմանէ պատենազէն վառելոցն՝ ընդ ճառագայթից արեգականն սոսսոսային։ Եւ աստ էր տեսանել զաղէտ եւ զտագնապ կորստեան նոցա, զի որպէս փայտք հարեալք ի փայտահարաց, այնպէս՝ հարեալք ի միմեանց բազմահար հարուածովք՝ անկեալ ի գետնի դիաթաւալ խաղային ի մէջ ճապաղի արեանց։ Եւ ոմանք ի փախուստ դառնային եւ ոչ ժամանէին ի տեղի թաքստեան, այլ հասեալքն զնոսա ոչնչացուցանէին. ոմանց սկաւառակն յերկուս հերձեալ ըղեղասոյզ սատակէին, ոմանք յերկուս հերձեալ եւ ոմանք գլխահատք, ոմանք կիսամահք լեալ ոտնատ եւ ձեռնատ, քընթատ եւ ակընջատ տքային եւ հեծային եւ կսկծանօք զհոգիս իւրեանց արձակէին, եւ լի լինէր արեամբ եւ դիակամբք շրջապատ եւ սրահ ճամուն եւ ի միջի նորա եւ յելսն մնարային փախուցելոց զօրաց սպահոց. եւ բազումք հալածեցան եւ գէշք նոցին ընդ նսեմանալ երեկոյին կառաբարձք տարեալ ընկեցան ի ծով, եւ յայնմհետէ ուղիղ ոչ կարէին հայել յերեսս միմեանց, ուր որ հանդիպէինն։