Օրագրութիւն

Դ[4]շ[աբթ]ի (6 յունուար). տօն Ծննդեան Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։

Տրէ ամիս ուրբաթ (8 յունուար). երեկոյիս եկն Դաւիթ վարդապետն յԱտանու եւ ընդ նմա սային Երուսաղէմայ, զոր եբեր բօթ՝ եթէ աստի գնացեալ ղափուճի վէզիրին, զոր առին էմր ի թագաւորէ անդ ի բանակն եւ առաքեցին յԵրուսաղէմ վասն վիճակի մեր Սրբոյն Յակոբայ՝ եթէ Հոռոմոց լիցի։ Եւ վարդապետն Եղիազար երթեալ ի Շամ՝ մտանէ ի փաշան որ Թայարզատէ, եւ նա զբանալին տայ ի մօտ ղափուճին եւ աստ առաքէ առ վէզիրն արզ եւ մէսէր վասն ստութեան Հոռոմոց եթէ Զոր գանկատեալ են առ քեզ թէ Էմր ձեր ոչ համարեցան Հայք եւ տիրեն Հապաշից՝ ահա՛ սուտ են, քանզի ի ձեռս Հոռոմոց է այժմ. եւ այլ թէ Զոր ասեր են վասն Հիւսէին փաշային թէ ԼՌ ղուռուշն առեալ ի Հայոց եւ եկեղեցի շինել են եւ Ֆռանկաց եւս, ահա՛ սուտ են, քանզի զոր ասեն զեկեղեցին այն՝ այժմ եւ յառաջմէ մզկիթ մեր է, եւ վասն այսմ զոր ասէք թէ Սուրբ Յակոբ դոցա տրվի, այս անմարթ է, քանզի վիճակ Հայոց է եւ ոչ Հոռոմոց։ Այլ եւս զընծայն եւս գրեալ ի մէջ թղթին եւ այս ամենայն առաքեաց զոմն ի նախարարաց իւրոց աստ։

Եւ եկին օր շաբաթ (9 յունուար) եւ նստան Զ-ից եկեղեցեաց իշխանքն եւ ընտրեցին արս ի մէնջ յամէն եկեղացոյ Գ Գ եւ Դ Դ իշխանֆ՝ վէքիլ արարեալ ամենայն ժողովրդեանն, զոր գնացին արք Ի եւ ԻԵ-ից առ այն որ եկեալ էր ի փաշայէն եւ երաշխաւոր եղեն թէ զինչ ծախեսցի վասն բանիս՝ տեսցեն սոքա մինչեւ Տէր կամեսցի [եւ] յառաջանայ բանս եւ գլխակոր լիցին նախանախանձ (այսպէս) ազգն Հոռոմոց. եւ ապա Վարդապետն Երուսաղէմայ եւ ի ժողովէ տացէ զայս զոր ի գրին յայտնեալ էր, եւ ստիպեալ հարկիւ եւ թախանձանօք եթէ Կանգնեցէ՛ք եւ տեսէք զայս։ Եւ գնացին առ վէզիրն, եւ ծալեալ վէզիրն զթուղթն՝ չտայ պատասխան նոցա եւ ոչ մի, այլ նենգեալ Յունաց առին կրկին էմր ի վերայ Եղիազարին, եւ նա փախեալ նստէր ի Շամ առ Թայարօղլի փաշային Շամայ։ Շաբաթ Պօղոսն մեռաւ։ Երեկոյիս զԳնաճիզատէն կախեցին։

Կիրակի (10 յունուար). երեկոյիս գնաց աղան յԷտրէնէ։ Եւ քիւրէքճի արկին ի վերայ ամենեցուն կէս։

Գ[3]շ[աբթ]ի (12 յունուար). զփուռս մեր աւրհնեցաք։

Դ[4]շ[աբթ]ի (13 յունուար). Տնօրէն. եւ այսօր ելեալ գնացին յԷտրէնէ։

Կիրակի ԺԷ-ի։

Դ[4]շ[աբթ]ի օրս (20 յունուար) ել Ուլահի պարոնի քեհեան աստի սարուճայիւք եւ գնաց յԷտրէնէ առ պարոնն զոր Ճիւան պէկ ասէին. աստ էր եւ ի թագաւորէն խիլայս զգեցուց վէզիրն պարոնութեան եւ ուղարկեաց առ Ուլահ, եւ յղեալ նամակ առ Նետողաց ազգն՝ եթէ գնասցեն ընդ նորա, եւ թէ հնազանդին ոչ՝ ի սուր քարշեսցեն զնոսա, քանզի բազում ժամանակս յինքեանց դնէին պարոնս եւ ոչ ընդ ձեռամբ Թուրքաց. եւ այժմ զայս արար վէզիրն։

Կիրակի (24 յունուար). ի փուռս Վարդանին գնացաք ընդ Մղտեսիւն աւրհնել՝ ԻԴ-ի։

Գ[3]շ[աբթ]ի (26 յունուար). ձիւն եկաւ։ Լուսինն նոր, Ճումազիլ էվէլ ԻԶ-իս։

Կիրակի (31 յունուար). Բարեկենդան Սուրբ Սարգսի։

Բ[2]շ[աբթ]ի (1 փետր[ուար]). Գաբրիէլ աղբար մեռաւ. որ եւ փետրուար ասի։

Գ[3]շ[աբթ]ի (2 փետր[ուար]). Շահամիրն եկն յԷտրէնու։

Ուրբաթ (5 փետր[ուար]). տաճիկ գող մի կախեցին ի Պարմաղափուն։

Սուրբ Սարգիս. օրս (6 փետր[ուար]) ի փուռն գնացաք ընդ Մղտեսուն։ Երեկոյին ընդ Տէրտէրին ի փուռ Խանումին գնացաք։ Աւուրքս զհոռմի պատրիգն առեալ տարան յԷտրէնէ։

Կիրակի օրս (7 փետր[ուար]) Եղիան եւ Եարտում եղբարքն բազումս գանեցին զԹըլթըլն եւ զՊարմախսուզն վասն չար հպարտութեան իւրեանց. եւ յորժամ այս եղեւ՝ զՏէր Խաչատուրն ըմբռնեալ եթէ Որքան ղուրամա կայ տալ պիտիս, եւ բազում անասելի բանս ասացին Թըլթըլն եւ Պարմախսուզն Տէր Խաչատուրին, եւ առին զդրամն եւ երեկոյին եկեալ ի մի վայր ձայնեցին զնա եւ զփիլոնն ուզեցին ի նմանէ եւ նա ճար ոչ գտեալ, ասացեալ թէ Ո՛չ յեկեղեցիս ձեր գամ եւ ո՛չ ձեզ փիլոն տամ. այսու խօսիւք պրծեալ գնաց։ Եւ ի նոյն ժամու գնացեալ եւ լացեալ գանկատիւ առ Ղալֆան եթէ Զորս գիտէաք բարեկամ՝ տես թէ ի՛նչ արարին։ Ի կնունք էաք Ֆէհրդի որդոյ։

Եւ Բ[2]շ[աբթ]ի (8 փետր[ուար]) երեկոյին ի պատիւ Ծառուկի։

Ուրբաթ օրս (12 փետր[ուար]) ջհուտ գող մի ըմբռնեալ ընդ որդովն եւ հրամայեաց փաշան կախել, եւ տարեալ ի սահմանս Հրէիցն, որ Մէյտանճըք ասի, կախեցին եւ զորդին եդին ի նաւս պատերազմին։ Եւ զայս տեսեալ Հրէիցն՝ գրոհ տվեալ ի ժողովրդանոցն, խորհուրդ արարեալ եւ գնացեալ տվեալ դրամս փաշային, եւ նոյն ժամայն իջուցին զնա եւ թաղեցին։ Այս էր ջան՝ զի մի աղճատեսցի անուն ազգին, զի յանպատրաստութեան կալն, զայն հրէան եկեալ ի Նիկոմիդեայ ի փախստենէն, որ գնացեալ էր աստի եւ եկեալ թէ տեսցէ զորդիսն եւ զկինն եւ դարձցի յերկիրս հեռաւորս, եւ կալան զնա՝ վասն որոյ եւ կախեցին։

Փետրուարի ԻԱ. բարեկենդան. ԻԳ Ճումազլ ախըր։

Դ[4]շ[աբթ]ի առաւօտուս (24 փետր[ուար]) հիւանդացաւ Տէրտէրն. եւ Զ[6]շ[աբթ]ի (26 փետր[ուար]) ոչ գնացի ի խանութ վասն հիւանդութեանն, եւ կիրակի (28 փետր[ուար]) արուն առաք եւ բարեկամք եւ սիրելիք գային եւ երթային հանապազօր, սակայն ախտ ցաւոյն սաստկացեալ լինէր, մինչեւ կարդացաք առ Աստուած մեծաւ յուսով, եւ Սուրբ Թորոսի շաբաթ օր (6 մարտ) հաղորդեցաւ եւ յետ Գ ժամու քրտինք բղխեաց մինչ Բ[2]շ[աբթ]ի (8 մարտ), եւ ապա սակաւ սակաւ նուաստացաւ ցաւն մինչեւ մարտի Ը յերրորդում շաբաթու պահոցն, եւ ապա օրս գնացի ի խանութ։ Վասն որոյ եւ այսմ զբաղմանց խափանեցաւ իր գրոյս, բայց փոքր ի շատէ զոր երթեալ նստէաք մերձ առ իշխանսն՝ լսէաք զոր լինէրն։

Եւ յաւուրս յայսմիկ կեօնճիք գնացեալ առ փաշան եւ տվին դրամ, զի հարկատուք կեօն մուճակս ունիցին, զի մի խափանեսցի գործն եւ վաստակն իւրեանց. եւ նա հրաման արարեալ մունետիկին, աղաղակեալ ի փողոցս եւ ի հրապարակս քաղաքիս, Վա¯յ տալով թէ ոչ ունիցին, ասէ, զկեօն պապուճ։

Յաւուրսն յայսոսիկ զէնկիչէր աղասին սպանեալ վէզիրին վասն սակաւ իրաց, ասելոյն թէ Ի սովոյ ջարդին զօրքս աստ, երթեալ ի տեղիս իւրեանց ձմերես[ցեն] եւ ապա գայցեն ի դէմ գարնան։

Եւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ յղեալ մարդ վէզիրին առ ղափուքեհեասի պարոնն Պուղտանայ եւ զգեցուցեալ նմա խիլայս իշխանութեան եւ առաքէ զնա ի Պո[ւղ]տան տիրել նմա, զոր ի վաղուց զայս ի Տաճկաց ոչ ոք կարաց առնել։ Եւ Ուլահու պարոնն հին պատերազմեալ ընդ նորոյ եւ Թաթարն բազում աւերս արարեալ եւ ջարդեալ ի զօրաց նոցա բազումս, մինչեւ նստուցանէ զնոր պարոնն անդ (բառը կտրուած) Թուրքաց, որում անուն ասէին Ճիւան (բառը կտրուած)։

Յաւուրս այսոսիկ եկին յԷտրէնու փաշային մարդն եւ աստի առաքեալ վէքիլն, ոչ լինելով բան եւ ոչ մի վասն Երուսաղէմայ, քանզի առեալ վէզիրին զարզքն եւ եդեալ ի ներքոյ ծնկացն եւ գրեալ պատասխանի առ որդին Թայարի կնքով, ոչ գիտացաք։ Այլ սոքա խորհուրդ առեալ ի մէջ եւ գրել ետուն ինձ առ վարդապետն Երուսաղէմայ՝ զի տեսցեն ընդ փաշային բան եւ առցեն արզ եւ ի դատաւորէն եւ ելեալ եկեսցեն աստ միաբանօք եւ ըխտաւօրաք. եւ գնացին ուրբաթի օր Ե-ին մարտի։ Եւ գրել ետուն Մարտիրոս վարդապետին եւս ի Կաֆա, զի եւ նա եկեսցէ՝ եթէ տեսեալ իցէ զգործ որ առ գլխաւորս Թաթարին։

Շաբաթ օր (6 մարտ) Կիւրղի. զկին Մարտիրոսին գնացեալ թաղեցաք։

Կիրակի (7 մարտ) Անառակի։

Բ[2]շ[աբթ]ի օրս (8 մարտ) փաշան ի ղօլ ելեալ եւ ի գիշերի յանուանի սահմանս քաղաքիս սպանեալ զոմանս. գող են ասացին, եւ մի գողն պուրխար գոլով՝ դաւանութեամբ Հոռոմոց՝ այր գազանաբարու, առաջի փաշային ասէ թէ Ուրանամ, զի փրկեսցի. եւ ասացեալ փաշան՝ Եթէ դու անզօր գոլով եւ կեաուր՝ զայդ գործէիր, եւ թէ լինիցիս տաճիկ՝ զաշխարհ խանծէս այրելով։ Եւ հրամայէ զօրավարաց թլպատել զնա եւ բերել առաջի իւր. եւ բերեալ առաջի նորա տաճիկ կերպիւ, ասէ՝ Սպանջիք զպիղծդ. եւ այնպէս կորչի այրն ի կորուստն յաւիտենից։

Յաւուրս հրաման եկեալ ի վէզիրէն զի ժողովեսցեն զօրտուն վասն պատերազմին՝ յամենայն արհեստաւորացն։

Եւ եւս ի վերայ այսմ տէֆտէրտարի բան՝ զի զմիրին առցեն ի մէնջ փութանակի, քանզի յամենայն ամի ի գլուխ տարոյն առնէին, որ եւ Մէհրէմ ասի, այլ այժմ Զ ամսով յառաջ առնել հրամայեաց։ Եւ ըմբռնեալ տէֆտէրտարին պահանջէր, եւ Ե եկեղեցին [տես]անէր զպատրաստութիւն դրամին. իսկ մեր եկեղեցոյ [չար]քն, զոր յայտնեալ եմք ի սոսկ մատեանս զ[ար]արմունք նոցին սուղ բանիւ, որ մի ըստակ [ոչ] ետուն շահ եկեղեցոյն, այլ՝ պարտք ի վերայ [պար]տուց, եւ այժմ խորհեցան զայս եւս չար[իս] առնել ժողովրդոցն, եւ զմիրին զայս առնել յամենեցունց, զոր ոչ եղեալ էր երբեք, քանզի առնէին ննջեցելոց Ի ըստակ, եւ ծնելոցն Ի եւ պսակ[ելոցն]… եւ Զ եկեղեցին, զոր ծախէին զԱնատօլի եւ զՈւռումէլի եւ … եւ մերն հասանէր Ի եւ ԻԷՌ … հանէր զ … [մա]հուն եւ կենացն իւրեանց (անկիւնաւոր փակագծերու մէջ եղած եւ կետադրուած մասերը կտրուած են)։ Մնայր Ուսկիւտարուն եւ Քաղկեդոնին եւ Պէկղօզին եւ այլոցն որ անդ՝ այս յաւելեալ ոչ երեւելով մի շահ եկեղեցոյն, յորմէ հետէ այրեալ, զոր նոքա կալան, այլ պարտք. եւ զայս եւս բարձան ի վերայ ժողովրդոցն, զոր եւ նոքա ետուն։ Եւ խորհուրդ առեալ ի մէջ ժողովրդոցն եւ ասեն թէ Տանք եւ յետոյ (թերի)։

ԺԳ-իս մարտի շաբաթ ըմբռնեալ կիւմուշարայճուն զՔէմխաճի կոչեցեալ երէցն ի գործն, եւ տարեալ առաջի փաշային եւ հարց եւ փորձ արարեալ՝ գտին եւ զընկերս նորա տաճիկս Ը, եւ հրամայէ տանել զամենեսեան ընդ երիցուն ի բանտս մահապարտացն զի սպանցէ ի գիշերին. եւ էրէցն այն քանզի ի բնէ չարն էր եւ տէր պիտակ գործոյն, եւ ի ժամանակի զխաչս եկեղեցոյն գողացեալ եւ այլ ազգի ազգի չարութիւնս արարեալ եւ ի նաւս քարակրացն մտեալ եւ ազատեալ, զոր բազում անգամ խայտառակեալ ի գործոյն եւ ոչ լեալ լուռ ի բարիսն, այլ ընդ սատանայի եւ ըստ խրատուց նորա վարիւր, որ եւ այսօր զկատարեալ գործ նորին խրատու արար եւ ուրանալով զՔրիստոս առաջի բռնաւորին, որոյ լիցի Քրիստոս խայտառակիչ՝ զչարն զայն չարէօք կորուսանելով ի խրատ ստահակաց եւ ի մխիթարութիւն հաւատացելոց Քրիստոսի. ամէն։ Եւ զԸ ընկերս ուրացողին պղծոյ՝ ելեալ փաշան ի ղօլ եւ կախեալ ի Պարմաղափուն Բ, եւ ի Նշանճի անուանեալ սահմանսն Բ սպանեալ, ի Մէյտանճըք եւ ի Այասօֆին եւ ի Ղարամանն եւ այլ սահմանս քաղաքիս՝ խայտառակ մահուամբ սպանեալ զնոսա։

Շաբաթ երեկոյիս ի կիրակամուտ գնացաք Մարտիրոսի կնկանն որ եկեալ էր յԷտրէնու։

Կիրակի Տնտեսի մարտի ԺԴ գնացին ի գերեզմաներն նոքա։

Եւ ի գիշերիս Ե-երորդ ժամու, որ առաւօտուն Բ[2]շ[աբթ]ի ԺԵ-ն մարտի բa?aբ?a?e?e? (այսպէս) նօտօս էր եւ ամպով պատեալ եղեւ զերկինն եւ առաւօտն դարձոյց ի պարզեղ։ Տէր Ալիքսանի աղջիկն մեռաւ Հաճիմար, եւ Ալաճաճուն կնիկն մեռաւ՝ մայր Ասլանին Մղտսոյ։

Եւ Դ[4]շ[աբթ]ի աւուր (17 մարտ) գնացեալ իմ մօտ առ իշխանսն գրել զթուղթ Էտրէնէցոց, զի մի՛ հաղորդեսցին ընդ Թումա անուանեալ վարդապետն որ անդ գնացեալ։ Եւ կէս աւուրս ելեալ ի խանութէ հասայ ի տուն եւ անկայ ախտիւ հիւանդութեան զաւուրս բազումս. մարտի ԺԷ-է մինչ մայիս Գ։ Գթացեալ Աստուած եւ ազատեալ յայնմ ախտէ՝ ոչ յիշելով զմեղս մեր, այլ խափանումն եղեւ այսմ գործոյ։

Յաւուրքս զղազիէսքէրքն փոխեցին անդ։

Ապրիլ ամիս օր Ե[5]շ[աբթ]ի։ Եւ ի կողմս Նիկոմիդացոց եկն անձրեւ յորդ եւ տեղայր ընդ անձրեւին ձուկն ծովու, զի ծովափ է երկիրն, եւ որք կերանն զձուկն՝ մեռան։

Ռուհիճանն ընդ Մարտիրոս վարդապետին գնացին առ վէզիրն, եւ նա ասաց՝ Բերե՛ք զէմրն ձեր զի տեսից. պատասխանեցին՝ Գնացին յԵրուսաղէմ. եւ ասաց՝ Յետ դարձո՛յ զի եկեսցէ։ Եւ երկրորդ գնացին, ասաց թէ Ո՞չ ասացի դարձուցանել զէմրն. ահա՛ էմր խնդրեն Յոյնք զի եկեսցէ պատրիգն իւրեանց. տա՞մ թէ ոչ։ Եւ երրորդ ասաց. Ղալիոն մի շինեսջիք թագաւորին՝ զի հրամայեցից ձեզ. եւ ապա բերանով քեհեաին հաւանեալ՝ թէ ղայեխ մի. եւ ոչ կասեցին մինչեւ ետ էմր Յունաց՝ բերեալ զպատրիգն. եւ ոխն ծածկեցաւ ի սրտին եւ զի ընծայ եւս ոչ ետուն թէ Ոչ նստի հաստատ, վասն որոյ եւ եղեւ (թերի)։

ԻԲ ապրիլի (ՌՃԵ=1656) որ Դ[4]շ[աբթ]ի լուսանայր ԻԳ կարի մերձ ի պահն հաւախօսի Կօմիտաս պալին եղաւ որ հիմիկս մարդ եղաւ։

(Զանազան գրչի խաղեր եւ անկապ խօսքեր)

Թվին Հայոց ՌՃԷ ապրիլ ԺԱ Զատիկն անձրեւ էր մեղմագոյն։ Զոչ գրելն իմ ի մէջ աւագ պահոցս թէ զի՛ եղեւ, զպատճառն եւս եդաք խոստովանօրէն, յոր ընդ աւուրսն փոխեցին զմեծ ղատին որ աստ ի քաղաքս։

Նաեւ Թումայ անուանեալն, զորոյ զգալն եւ զոչ ընդունելն յեվեղեցիսն եւ ուր ուրեք հանդիպիլն, անդէն եւս զթողուլն եւ զընդունելն ոչ՝ գրեցաք։ Վասն որոյ եւ նայ եւս անկեալ ի բռնակալս եւ ի նախարարս արքայի եւ մտեալ յԷտրէնէ առ վէզիրն՝ բազում ջանիւ առեալ զպատրիարգութիւն եւ զհարկն դիմոսական յաւելեալ, որ ասի միրի, քսակս Ժ, վասնզի յորոյ դուռ երթայր՝ քաղաքացիք երթեալ աւերէին, վասն որոյ աւելցոյց ի հարկէ զի մի խայտառակեսցեն ազգս եւ կամ բռնակալք։ Եւ գրեալ զամենայն տեղիս առաջնորդական գաւազանացն ի պարաթի իւրում, զի ինքն իշխեսցէ յամենայն իշխանութիւնս Տաճկաց եւ ամ յամէ տացէ զմիրին, եւ զոր առնելոցն է առաջնորդ՝ արասցէ. եթէ փոխելն եւ թէ նստուցանելն, եթէ կալն եւ եթէ մնալն՝ ամենայն ինչ ի ձեռս իւր. այսպէս եւ գրեալ զԵրուսաղէմ ի գիրն։ Եւ առաքեալ այր մի թղթիւք հանդերձ առ Նիկողոս վարդապետ ոմն, որ եկեալ էր վասն ժողովի իւր եւ նստեալ դեռ եւս յեկեղեցի Սրբոյն Նիկողայոսի, թէ Իմ աթոռակալ ես եւ վէքիլ, հայեա՛ց ի ժողովուրդդ եւ կա՛լ զգալուր եկեղեցոյն եւ աթոռոյն գրով, մինչեւ եկից ես։ Եւ աշխարհականք որք էին իշխողք, զորոց պատիւսն ասացեալ եմք յառաջին գիծսն, ի մի վայր հաւաքեալ զԴաւիթ Հալապցին, զԱստուածատուր Վանցին, զՆիկողոս Թուլկուրանցին, որ վէքիլ ասացաւ Թումային, զերեքեան վարդապետքս նախատանօք յեկեղեցեացն արտաքսեցին։ Եւ սկսան ի խորհուրդ աւուրբք բազմօք սինհոդոսաւ ժողովաւ իւրեանց եթէ գնասցեն առ վէզիրն արզի գանկատի՝ չկամենալոյ զԹումային պատրիարքութիւն ի վերայ իւրեանց, կամ աքսորեսցեն եւ կամ սպանցեն։ Եւ ընտրեալ արս Ը կարգաւոր եւ անկարգ՝ առաքեցին յԷտրէնէ առ դրունս եւ յերդս բռնաւորաց անկանիլ. եւ նոքա գնացին, աստ եւ անդ շատ դիպեցան, բայց ոչ կարացին առ երեսս մեծ իշխանին ելանել, այլ ի փոքրագունից եւ ի նախարարաց նոցին գանեալք լինէին, եւ այլք ի փախուստ դառնային եւ զմիմեանս կորուսեալք, յետ մայիսի ամսոյ ԺԷ-էս երեւէին ապա եւ մի մի։

Մայիսի Դ. փոխեաց վէզիրն զՔեօր Հասան փաշան եւ հրամայեաց զի նստցի ղայմախամ Մէլէկ Ահմէտն, մինչեւ անտի առաքեսցէ զայլ ոմն։

Եւ ահայ եկն մայիսի ԺԲ. յաւուր Դ[4]շ[աբթ]ի ղայմախամ Սինան փաշա որ կայր յԷտրէնէ՝ նստեալ մանզուլ ի պօստանճիպաշութենէ, եւ բազում ընչից տէր գոլով, զի հինաւուրբք էր. տեսեալ վէզիրին զայն՝ էառ բազում քսակս ի նմանէ եւ առաքեաց ղայմախամութիւն (թերի)։

ԻԷ մայիսի եկեալ պատրիարքն եւ եմուտ ի քաղաքս եւ մտեալ առ փաշան։ Եւ երթան աթոռակալք եւ իշխանք առ փաշան թէ Չեմք կամիր զտիրութիւն դորա ի վերայ մեր՝ կրկին անգամ, մինչեւ զայրանալ փաշային, ի բաց հանէր զնոսա յերեսաց իւրոց։ Եւ պատրիարքն երթայր ընդ պօստանճի խասէքովն եւ մտանէր առ նա, զի Ի քսակ եւս տալիք լեալ էր թագաւորին ընծայուց, որ յըռոճիկս պոստանճոցն հասանելոց էր, վասն որոյ պահէին նոքա եւ կային ընդ նմա։

Եւ յաւուր Պէնտէկոստէի մայիսի Լ յայտնի մտանէր առ փաշան ցուցանելով նմա զհրաման թագաւորին եւ զպէրաթ, եւ նայ ընկալեալ սիրով՝ խիլայս զգեցուցանէր նմա եւ հեծուցեալ ի ձի զօրավարօք հանդերձ՝ երթայր նստէր ի վանս Սրբոյն Գէորքայ։

Յունիս ամիս օր Գ[3]շ[աբթ]ի։ Լու եղեւ աւուրքս՝ թէ ի գալն Ֆազլի փաշային անդ յԷտրէնէ, որ ընդ պարոնին գնացեալ էր յՈւլախ՝ նստուցանել զնա ընդ, եւ յորժամ անտի դարձեալ, ասէ, փառաւորեցաւ ի թագաւորէն եւ ի մօրէն. եւ նախանձեալ անդ այն վէզիրին, պատճառ այլ իմն եդեալ՝ խեղդամահ առնէ զնա, զի մի առցէ զկնիք մեծի իշխանութեան, զի կին ունէր սայ զմեծ քոյր թագաւորին՝ զդուստր Իպրահիմին։

ԺԹ ամսոյ շաբաթի աւուր եկին ուխտաւորքն ի Սուրբ Երուսաղէմայ։

Այգուցս (20 յունիս) փաշան ի ղօլ ելեալ ի շուկայս եւ ի փողոց քաղաքիս յորս սովորն են, եւ յանուանի տեղիս սահմանացն՝ ի հինգ տեղոջ մի մի մսածախս կախէր, որ զմեռած զուարակաց միսս ծախէին. քննեալ գտաւ ոմն տաճիկ եւ ոմն յոյն։

Լ ամսոյ Դ[4]շ[աբթ]ի աւուր պայրամ Տաճկաց, յոր աւուրքս եկն Աստուածատուր վարդապետն ի Սուրբ Երուսաղէմայ յՈւսկիւտար։

Եւ Թուման յահէ քաղաքացոց կրկին անգամ գնացեալ յԷտրէնէ եւ էմր բերեալ առ ղայմախամ, զի զամենայն ինչ զապտ առնել տացէ իւր եւ զհակառակորդս նորա մի տացէ խօսել ինչ թէ Դու ախմար ես, զի՞ երես տվիր Հայերուդ, վասն է՞ր ոչ զապտ անել տաս. թէ ոչ կասիս՝ զվնասն դու կրելոց ես, զքեզ գիտեա՛յ։ Վասն որոյ եւ նա ի բարկութիւն շարժեալ, ասացեալ՝ Այլ ոչ գայ վէզիրն, զիմ գիտածս առնեմ։ Եւ ի վերոյ գրեցաւ ժողով եւ սինհոդոս իշխանացն քաղաքիս եւ կատաղութիւն. ի միմեանս պարփակեալք կցեալք, երեկոյ եւ առաւօտ խորհուրդ եւ մուշավէրէ՝ թէ զի՞ գտցեն բանալիս նաեւ պատճառս ի վերայ Թումային, զի կաղացուսցեն աքսորմամբ եւ կամ սպանմամբ։ Բայց մինչեւ ցայժմ ի քաղաքս չտեսին համբաւ չարութեան նորա կամ թէ լսեալ էին զպակասութիւն օրինաց նորա. նա եւ յետ եւ յառաջ Ի օր կացաւ աստ։ Պատճառ իմն իրաւի թէ Առ ազգս մեր զոչ եղեալն արար, որ զհարկն յաւելցոյց, նաեւ զեկեղեցոյ իրաւունքն եւս յափշտակեաց ընդ աթոռոյն, եւ թէ զԵրուսաղէմ ի պէրաթ գրեաց, հարկատու առնէ զնա. ոչ կամիմք, ժողովո՛ւրդք եւ ռամիկք, դուք եւս ընդ մեզ լերո՛ւք։ Սպանութեան երդումն արարեալ, ոմանց զտուն եւ զորդիս ի բերան տուեալ, այլոց քսակս եւ փողս յիշեցուցեալ, կիսոց՝ եթէ կանգնիմք յոտին եւ սպանեմք։ Եւ երթային գային ի տիւան ի կռիւ ընդ պատրիարքաւն յայտնի եւ ի ծածուկս, մինչեւ հաճեցեալ լինէին զկամս ախմար փաշային՝ թէ զԻ քսակն մեք տացուք եւ քեզ եւս այսքան, նորա հնար մի։

Եւ ի վերջն վճիռ զայս հատին եթէ ֆռանկ է նա եւ չաշուտ՝ այսինքն լրտես նոցայ. վկայել ետուն Արեւելցի վաճառականաց ոմանց եւ հօճէթ արարին եւ եդին ի բանտս մահապարտացն (3 յուլիս, շաբաթ)։ Եւ այսու ոչ շատացեալ, հարեալք ի դիւէ՝ խորհին սպանանել զնա իշխանք քաղաքիս, յոյս ունելով զդրամ Երուսաղէմին որ կայր ի մօտս իւրեանց, զոր յղեալ էր Եղիազար վարդապետն եթէ հոգասցեն զբան Երուսաղէմայ։ Յորմէ ընդ աւուրս թուղթ եկն աշխարանաց, կոծոյ եւ սգոյ եթէ Հոռոմք առին զՍուրբ Յակոբ ի ձեռաց մերոց. դուք զի՞ ունիք ընդ Թումային կոծ եւ զի՞նչ հոգայք զդայ, առաւե՞լ գործիք ունի դայ քան զձեզ ի բարին, կամ դուք հաստատեալ էիք զօրէնս եւ զկանոնս եւ դայ քայքայէ՞ր. եւ որ սոցին նման բանս. եւ ի վերայ այսր ամենայնի քանիցս անգամ բողոք բարձի առ ձեզ՝ թէ Ո՛վ մարդիք, վասն է՞ր զԵրուսաղէմայ բանն չէք հոգար՝ երբ դուք քրիստոնեայ եք, զհաւատս եւ զդաւանութիւնս կամիք պայծառացուցանել, եթէ իմ բարեկամ եք. զի՛նչ կամի առնել Թուման ձեզ՝ ինձ արասցէ եւ Երուսաղէմայ։ Եւ լուեալ զայս իշխանացն՝ ի խոր խոցեալ զչկամիլն եւ զոչ համաձայնիլն Եղիազարի ընդ խորհուրդս նոցա, համբաւեցին եթէ Թումայ հակառակեցաւ Երուսեղէմայ եւ զԵրուսաղէմ հարկատու արար, որ վեր ասացաւ։ Եւ մտան առ Աստուածատուր վարդապետն՝ Թէ ընդունիս զՖռանկն եւ զհերձուածողն՝ դու եւս սուտ ես, եւ թէ ոչ ընդունիս՝ ընդ մեզ լե՛ր եւ դու։ Եւ վասն Երուսաղէմայ յոյժ յոյժ բառնային պատճառ իմն եդեալ եւ ասէին՝ Ժողով արա՛յ քահանայից եւ ժողովրդեանն։ Եւ երթային ի ժողովն ոմանք յահէ նոցա, ոմանք չարոյ եւ ոմանք բարի իմն կարծեալ հաւատային պարզամիտք, քանզի չէին ամենեքեան Եղիազարեանք, որ վասն նորա արարին, այլ հակառակ էին։ Բայց ի կորուստ առն միաբանեցան, յորոց եւ մինն Հալապցի Դաւիթ վարդապետն շարագրեալ Ժ մտօք բանս պարսաւանաց եւ վնասուց Թումային, կնքով Աստուածատուր վարդապետին առաքեալ յեկեղեցիսն զի ընթերցցին հանդերձ նզովիւք՝ ընդ առաջին հերձուածողսն հաւասարեալ։ Եւ միաբանելոցն դաշին այս՝ ուրոյն ուրոյն կնքով արքն ժողովեալք, եւ որ ոչն մօհրէր՝ ի բաց վարէին նախատանօք. եւ աւագիրիցունք ոմանք որ ոչն հնազանդէին, անարգեալ զնա՝ զայլ ոմն անդէն ի հանդէսն աւագերէց հաստատէին, եւ զվեց եկեղեցոյ միափերթ կնիքն ի ճակատ թղթին երեւեցուցանէին։ Եւ պատճէն թէ Համայն քահանայք եւ աթոռակալք եւ երեսփոխանք եւ իշխանք վեց եկեղեցոյ քաղաքիս ի մի վայր ժողովեալ, ուխտ եւ դաշինս արարեալ, հոգով եւ մարմնով կանգնեալ վասն Թումայ հերձուածողի, զի զչարութիւն նորին ի կառափ նորա հարկանիցեմք, եւ թէ՝ ըստ այսմ որքան ըստակ երթայ, թէ շատ թէ քիչ, եւ մեք վերոյ գրեալքս քէֆիլ եւ երաշխաւոր եմք։ Եւ յետ աւուրց բազում երթեւեկութեամբ առ Աստուածատուր վարդապետն թէ Վասն քո եւ վասն Սուրբ Տանն է ջան մեր, դու եւս կնքով ընդ թղթոյն հաղորդեաց ընդ մեզ։ Եւ նա կնքով գրեաց՝ Վասն այս բանիս այնքան աշխատեցայց, մինչեւ վճարեցից զսոսա ի պարտուց։

Եւ ոմանք ի նոցանէ երեւելիք էին առաւել, որ յերիվարս չարին արշաւեալ այնքան, մինչեւ յղձանաց իւրեանց հասին որպէս եւ կամեցան, բայց յետոյ անկեալ յերիվարաց՝ բեկեալ ջարդեցան ամենայն ոսկր նոցա։ Հանելով զերկիւղն Աստուծոյ ի սրտից իւրեանց, մոռանալով զդատաստանն Աստուծոյ եւ զբան նորա թէ Զայր արիւնահեղ պիղծ առնեմ, եւ թէ Որ սրով (պարապ) սրով անկցի, եւ թէ Որ հեղու զարիւն մարդոյ՝ փոխանակ եւ հեղցի արիւն նորա, եւ թէ զՄի՛ սպաներն, եւ զայլ օրէնս եւ զմարգարէս զառաքելականս եւ զհայրապետականս։ Նմանեցին այնոցիկ որք զառաջնորդս եւ զհայրապետս սպանին պէս պէս նախատանօք, յորոց արարմանց բարկացեալ՝ տայ զիշխանութիւն եւ զթագաւորութիւն այլ ազգաց. օտարք կերեալ զվաստակս մեր առաջի աչաց մերոց, ի թշնամեաց գերի վարեալք, ի հայրենեաց տարագրեալք, եւ թող զսրով անկեալսն յազնուագունիցն եւ ի քաջազունիցն։ Եւ ո՛ւր ուրեք փոքր փոքր երեւէաք՝ զմիմեանս ի խածատելոյ ոչ դադարէաք, մինչեւ որպէս զդիաթաւալ անոյժ եւ անզօր մնացաք, ոչ կարելով հանել զաւուր կերակրիկն ընտանեաց եւ տղայոցն։ Այս պատճառաւ ոչ կամելով զայլոց թագաւորելն ի վերայ իւրեանց կամ այլ ոք իշխել եւ մեծանալ, զի զինչ եւ կամիցին արասցեն. նաեւ մի լուիցեն զձայն թովչի ճարտարի եւ մի առցեն զդեղ յիմաստնոյն։ Յաղագս որոյ եւ յամենայն եկեղեցիս ոմանք ոմանք աշխարհականք՝ լիրբք եւ անամօթք, փարիսեցոց նման եւ դպրաց՝ իշխեալ ի վերայ կարգաւորաց։ Զանարգանս եւ զհայհոյութիւնս զէն եւ սուսեր ընդ իւրեանս, ապականեալ եւ քայքայեալ զաւանդ հարց եւ զդաշինս հարց սրբոց, ասացին նորա թէ ֆռանկ է, եւ իւրեանք ոչ գիտէին բնաւ զպահս, ձէթ եւ գինի անխտիր, ի գինեվաճառս կային, որ իւրեանց տուն էր պաշտման, յաւել եւ երկրպագութեան։ Անդ էր նստելոյ տեղիք եւ խորհելոյ զամբարտաւանութիւն, եւ անտի առ տունս իւրեանց առ կինս իւրեանց պատմէին մեծաբանելով. Այսօր զքահանայ մի արգիլեցաք ի կարգէն, անարգեցաք եւ թքաք յերեսս նորա. եւ կամ՝ Զոմն ի դուրս վարեցաք յեկեղեցւոյ եւ զայլ ոմն վաղիւն այսպէս առնելոց եմք. այլք, ասէ, կանգնեալ կային առաջի մեր եւ դողային ձեռնակապիւք։ Որո՞յ իրիցու իրիցկին այսօր ի քեզ եկն խնդրկան, կամ համբուրեաց զձեռս քո եւ կամ զծունկսդ։ Տե՛ս, ո՛վ տիկին իմ, զայս իշխանութիւն մեք մեզէն քաջութեամբ ո՞չ առնեմք միթէ, եւ զփառս քո՝ քանզի մեծ իմն գտար քան զկինս երիցանց։ Ասա՛ ինձ որք ոչ պատվեն զքեզ յընթրիսս, ի բաղանիս եւ կամ ի հարսանիս. երեւելիս կացուցանեմ զքեզ ի վերայ նոցա. զարանցն զփիլոնսն առնեմք, որ գան առ քեզ ի խնդիր, գիտասցեն զքեզ եւ փառաւորեսցիս։ Տե՛ս զի եւ զսեւագլուխս եւ զվարդապետս փախուցեալ եմք, զիա՞րդ եւ զկին երիցանց ոչ խայտառակիցեմք։ Զայսպիսիս եւ որ սոցին նման մեծաբանութիւնս առնէին ի տունս իւրեանց ընդ յարակիցս եւ ընդ դրացիս, եւ ԺԲ տարի յայս ընթանային գերի անկեալ օրէնք ի ձեռս իւրեանց։ Կոյս ընդ այրոյ պսակէին. եւ այլք բերեալ կանոնս յատենի դնէին եւ ասէին. Ահա՛յ այս մեղաց զայս ապաշխարանս գրեալ են. առնեմ զայս եւ յետոյ ապաշխարեմ։ Այս եղեւ ի Սուրբ Գէորք, որ եդ կանոն՝ ոմն այրի էր եւ կոյս էառ։ Հասի եւ չհասի եւ մեղօք լինելոյ՝ անթիւ։ Նաեւ երիցունք եւս նմանեցին նոցա վասն աչառութեան եւ իբրեւ զսեղեխ եւ զսիրառն եղեն ընդ նոսա անամօթացեալք։ Նաեւ արժան եւ անարժան ի կարգ քահանայութեան մուծին։ Եւ գրէր աթոռակալն. Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ այսինչէս, ծանի՛ր այս անուն երէց, ֆիլան հէրիֆի աթոռին առի, հաղորդ տաս դորա, որ էին պոռնիկք եւ բանադրածք ի վարդապետաց։ Եւ այսպիսի բնաւին ոչ գիտէին զօրէնս եւ զկանոնս սրբոց հայրապետաց, այլ եւ ի կաշառակուրութիւն մոլեալք իբր զհեթանոսս։ Եւ ի թեմ աթոռոցս զնմանիս իւրեանց առաքէին եւ այլ վատթարագոյնս քան զիւրեանս՝ շունս եւ պոռնիկս, նաեւ այլազգի եւ թուրք տեսուչ օրինաց գոլ եւ հրամայող իշխող քահանայից եւ կանոնաց առաջնորդ երթեալ։ Ոչ թէ խաւարն մածեալ ընդ խաւարի եւ կամ առաջնորդեալ կոյր ընդ կուրի, այլ զբազումս գայթակղեցուցեալ զպարզամիտս, եւ զհաւատարիմ ծառայսն Աստուծոյ գթեցուցեալ եւ թերացուցեալ ի հաւատոց։ Որոց դատաստանն մի արդարասցի, թէպէտեւ ըստ մեղաց մերոց թոյլ ետ նոցա Արարիչն մեր։

Յաջորդ