Օրագրութիւն

Եւ առաւօտուս Գ[3]շ[աբթ]ի որ մուտն էր մայիսի, գնացին նոյն զինուք բազմացուցեալ զամբոխն, թէ ոք չկայր յերեկի օրն այնմ կապուտի որք առին, այսօր հաւաքեալ ի մի եթե այնպիսի բանի հանդիպեսցին։ Եւ գնացին ի պալատ թագաւորին եթէ Տո՛ւր զթշնամին քո եւ մեր ի ձեռս մեր. եւ ամենեքեան մեծամեծքն եւ վուզարայքն ի ներսն էին ի պալատն արքունի առ վէզիրն, եւ թէ ձայնն սաստկանայր. որք կային առ նովաւ խորամանգք՝ նոքա ի դուրսն բան յղէին եթէ Պինդ կացէք եւ ուզեցէք զսա։ Եւ մուֆտին ոչ տվեալ ֆէթվա եթէ զայն առնիցեն, այլ ասացեալ թագաւորին թէ Բան չկայ, թագաւո՛ր, ոչ լիցի քեզ կոծ, բայց ահա՛ երկոքին հայքն մի են եղեալ, ոչ լուիցուք խօսից նոցա։ Զայս խօսս ի դուրս երթեւեկքն առ ամբոխն, արծարծելով թէ Ձեզ մուֆտին զայս բան ասաց եւ արհամարհեաց զձեզ հայ ասելով։ Եւ զայս լըւեալ նոցա՝ նոյն ժամայն դիմեցին ի տուն մուֆտուն, այնպէս արարին՝ ոչ պակաս քան զվէզիրին, այլ յաւել եւս։ Եւ դարձան կրկին ի պալատն թագաւորի եւ ձայն ածէին առ հասարակ ի մի բերան, որ եւ ձայն աղաղակին լընոյր զքաղաքս ամենայն, համարէաք՝ թէ ի մօտս մեր ի ժամանակ առնելոյն զտունսն եւ ի ժամանակ զնա ուզելոյն, մինչեւ յահի լեալ թագաւորին սարսէր եւ վէզիրն ինքնին ասէր թագաւորին թէ Տո՛ւր զիս, արքա՛յ, զի՞ խռովես զայսքան ամբոխս վասն մի ծառայիս քո եւ կամ դու զի՞ խռովիս, արքա՛յ, տո՛ւր զայս մի ծառայս անհամար ծառայիդ քո։ Եւ յարտասուս հարեալ թագաւորին լայր, ի խօսիցն վէզիրին փղձկեալ զճիչն ամաչէր եւ յանհուն ծառայիցն որք անլռելի գոռային ի դուռն՝ նա սարսէր, եւ ի վէզիրէն ամօթ կրէր զտալն. ծառայիցն սաստիկ հրաման տալով յետս դարձուցանելն չկարէր եւ ի վէզիրի խղճոյն տագնապէր. վասն որոյ եւ վէզիրն անկանէր լալով առ ոտս թագաւորին թէ Տո՛ւր զիս։ Եւ նոյն ժամայն սպասաւորք թագաւորին խեղդամահ արարեալ զնա՝ զգլուխն միայն ետուն ի դուրս առ ամբոխն։ Եւ նոցա առեալ զգլուխն՝ կաքաւելով երգէին ի վերայ նորա, եւ ի վերայ ձողի մի հանելով՝ զի երեւիւր ամենեցուն. եւ ինքեանք ոչ ընդունէին զի բարձցէ տաճիկ, այլ ի ճանապարհին հայ մի գտեալ, բերեալ զնա ի մէջ իւրեանց՝ ետուն ի ձեռս նորա զի երթիցէ առաջի նոցա. եւ բարձեալ էր զնա ի ձողն բարձրացուցեալ, եւ երթային զօրքն զկնի եւ մեծամեծքն ձիով, եւ այնպիսի բերեալ ի սահմանս Էթմէյտանի եւ զձողն տնկեցին ի վերայ աղբիւսի եւ հանգեան երեկոյիս, անդ օթեալ զգիշերս։ Եւ յամբոխէն ձայն արձակել ետուն թէ ԶՄուրա՛տն վէզիր կամիմք. եւ ետ թագաւորն մօհ[րն] վէզիրութեան Մուրատին. եւ զքէհեապէկութիւնն Քէչէճիօղլուն ետուն, եւ զմուֆտիութիւնն՝ Հիւսէմզատէին, եւ զղափուտանութիւնն՝ Տէլլէք Մուստաֆա փաշային, եւ զպաշչաւուշութիւնն՝ (պարապ), եւ զմեծ էֆէնտութիւնն՝ (պարապ). եւ զհին մուֆտին եւ զորդին աքսորեցին։ Եւ որք կային պատուականք վէզիրին, յայնմ օրէ որ ձայնն ել բանին, ամենեքեան փախստեայք եղեն։

Դ[4]շ[աբթ]ի օրս (2 մայիս) դեռ եւս զինուք ի շուրջ գային եւ բազում չարութիւնս գործեցին յամենայն տեղիս, ոմանց զվերարկուս առնելով եւ ոմանց զքսակն եւ ոմանց զգլխոյ գօտին, զի եւ մեք ոչ կարացաք նստել ի խանութ յաւուրս յայսոսիկ՝ ոչ հայ եւ ոչ տաճիկ։

Ապա օրս Ե[5]շ[աբթ]իս (3 մայիս) բացին զխանութս եւ զպէզէստանս. եւ օրս ի Ղալաթա ճէպէճի պաշուն տունն կոխեցին գունդ մի ի զօրացն գումարելոց։

Կիրակի Զ-ի. Սուրբ Նիկողայոսու Տէր Նիկողոսն վաղջանեցաւ, եւ օրս Ոհան եպիսկոպոսն եկն յԷտրէնու։

Գ[3]շ[աբթ]ի օրս (8 մայիս) Շէխ Վէլի էֆէնտին սատկաւ եւ մին պատճառն սա էր սպանման Իփշիրին։

ԺԳ-իս կիրակի. Երեւման Սուրբ Խաչ։ Օրս ելեալ գնացի մօտ առ Առաջնորդն ի Պէշիքտաշն եւ իշխանքն Ղալաթու եւս անդ եկին ի տուն Տէր Ոհանին, եւ անդի գնացաք ի սէյիր եւ անդ օթեցաք զգիշերն։ Ի պալատ եւ ի պարտէզ Սիաւուշ փաշային եւ Ղալաթացիք գնացին։

Եւ ես առաւօտուն (14 մայիս) եկի։ Երեկոյիս Տաճիքն արբեալ գինով երթան զճանապարհս իւրեանց, եւ ի ճանապարհին խաղալով ընդ միմեանս՝ հարկանէ մինն զմինն եւ անկեալ սատակի, եւ զմիւսն եւս ըմբռնեալ տանին ի վէզիրն, եւ հրաման տայ եւ զնա կախել ի նոյն տեղւոջ ուր ոճիրն գործեցաւ ի ձեռաց նոցա՝ առ ի Վլանկա։

Դ[4]շ[աբթ]ի (16 մայիս). զՊուրսայու Տէր Պետրոսն ի տուն մեր բերաք, զի անցեալ Ե[5]շ[աբթ]ին եկեալ էին ընդ այլ քահանայիցն իւրեանց եւ ընդ մեր Տէր Յակոբիւն։ Եւ օրս զՏէլլաքն փոխեցին եւ ետուն զղափուտանութիւն Զուռնազանին։

Ուրբաթի օրս (18 մայիս) Հաճի Մարտիրոսին քոյրն մեռաւ եւ Շալղամօղլու Խօտավէրտին մեռաւ. եւ օրս Տէրտէրն ի յեֆէնտոյ տունն գնաց, զխարճ տանն հսապ արասցեն։ Եւ օրս ի վերի երկրէն մարդ եկն ըսփէնճ առնուլ ի գեղացոց։

Ի-իս օր կիրակի. Էֆէնտոնցն գնացաք, զի ունէին ինչս բերեալ ի տեղաց յոր եկին, եթէ առցուք ի տեղս դրամի. ոչ եղեւ։

Բ[2]շ[աբթ]ի (21 մայիս). Պուրսացիք գնացին։

ԻԴ-իս օր Ե[5]շ[աբթ]ի. Համբարձում Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։

Այգուցս (25 մայիս) Տէրտէրն եւ Մղտեսին ի գիւղն գնացին զՍիմաւոնն կարգել։ Եւ երեկոյիս անդ ի ծովեզրն էաք հանդերձ վարդապետին իմ Տէր Յովաննէսին. եկն ղափուտանն զոր էր ի կողմս Ուռումելոյ, անտի գնացեալ ի Պօղազն եւ հարցուկս եղեալ ծովուցն եւ թշնամոյն իւրեանց եւ անդ մտեալ ի նաւս ղատրղայից եւ եկն ի դուռս սահմանացն մեր։

Օրս շաբաթ (26 մայիս). Էջմիածնի թապախն բռնեցի ի մեր ժամս փոխանակ Մղտեսուն։

ԻԷ-իս Մեծահրաշի կիրակի։ Օրս եազի եղեւ տօնանմային։ Եւ օրս Առաջնորդին մօտն գնացի, եւ յայնմ ժամուն եկին ժողովուրդն Արզրումայ քաղաքին որ աստ էին վաճառականք՝ առ Առաջնորդն թէ Վասն է՞ր ոչ թողուս զՍարգիս վարդապետն յեկեղեցիս. եւ նա բազում պատճառս եդ վասն նորա եւ եւս թուղթ հանեալ թէ Հոգեւորտէրն զդա բանադրեալ է. եւ նոքա հաւատացեալ՝ ելեալ գնացին։ Եւ Սարգիս վարդապետն կամէր բազում ինչս առնել նմա եւ ոչ թողին արք ոմանք ի մէնջ առնել զայն՝ զկրակն մարելով. եւ նա ելեալ գնաց ի Պուրսա եւ անտի յաթոռն իւր յԱրզրում, որ էր առաջնորդ յայնմ նահանգի։

Բ[2]շ[աբթ]ի օրս (28 մայիս) արք ոմանք պույրուլթու առին ի վէզիրէն վասն շինութեան եկեղեցոյն մեր. ոչ կարացին յառաջացուցանել։

Դ[4]շ[աբթ]ի օրս (30 մայիս) Խօճա Աւէտի փեսան եկն վաճառականութենէ եւ եբեր (պարապ) թէ Փիլիպպոս կաթողիկոսն վաղջանեցաւ ի Տէր մարտի ԻԴ-ին՝ պահոց չորրորդում շաբաթի աւուրն տօնի Խ Մանկանցն, եւ եդեալ են ի տեղի նորա զՅակոբ վարդապետն։

Յունիս ամիս օր ուրբաթ։

Եւ այգուցս (2 յունիս) ասացին թէ Տօնանման ելանելոց է, եւ ամենեքեան ի սէյիր գնացին ի ծովեզերքն եւ ի ծովեզրն որ յայն կոյս՝ որ ասի Ֆնտխլի։ Յայնմ տեղւոջ ի սէֆէր գնացողացն զմի սէյիր անողքն եհար եւ սպանաւ. եւ թէ յամենայն տեղիս, թէ ի մէջ քաղաքիս եւ թէ ի դուրս, ոչ դնէին պահապանք՝ բազում ոճիրս գործէր ի նոցանէ մինչ երթային։ Ոչ գնացին օրս, այլ այգուցս կիրակի (3 յունիս) որ Պենտէկոստ ասի, ելին եւ գնացին Ճ եւ ԻԵ նաւ մեծ եւ փոքր։

Ե[5]շ[աբթ]ի օրս (7 յունիս) տօվա արարին, որպէս թէ աղօթք առ Աստուած վասն պատերազմին։ Եւ օրս եկին Երուսաղէմացիք եւ ուխտաւորքն եւս։ Եւ շարժ եէեւ առաւօտուս, եւ յետ կէս աւուրս մթացեալ եղեւ օրս զի եկն ամպ եւ տեղեաց կարկուտս մեծամեծ եւ ի տեղիս տեղիս ձեռաց չափով անկեալ եւ ի վերայ պատկերս որպէս ի վերայ քարի կոփեալ, եւ գլորքն փոքր ինչ կան զձուս, մինչ կշռեցաք զԺԸ տրամն։ Եւ եկաց ժամ մի կամ այլ պակաս եւ էանց, եւ թէ ոչ էր անցեալ փութով՝ կարծեմ թէ բազում աւերս առնէր, զի եւ ծառս բազումս կոտորեաց, զճիւղսն եւ զծաղիկս պտղոցն եւ զպտուղս վայթեաց, բայց աղօթիւք արժանաւորաց հաճոյացելոց առ Տէր փութով էանց։ Եւ յետ այսմ բանի եւ եղեւ շարժ եւս կրկին։ Եւ յետ այսմ բանիցս՝ Տէրտէրն եկ ի գիւղէն յոր գնացեալն էր, ոչ տեսեալ զայս ի ռահս ճանապարհացն ի վերայ ծովուն, այլ անձրեւ փոքր ինչ։

Կիրակի Ժ-իս ի յԱստուածածին գնացի մօտ ի Մահտեսի Մարկոսն Երուսաղէմացոյ։

Դ[4]շ[աբթ]ի օրս (13 յունիս) լու եղեւ աստ թէ Ֆռանկն յաղթեալ Տաճկացն, զնաւսն այրելով եւ զայլս ընկղմելով ի ջուրս եւ սակաւք պրծեալ ի պատերազմէն ի Պօղազն եկին։

Կիրակիս ԺԷ-իս ընդ Մղտեսի Տիլէկի եւ ընդ Պակէ ի յՕրթաքեօյն գնացաք յուխտ եւ ի սէյիր։ Եւ երեկոյիս Տէվլէթի Իպրահիմի հարսանիքն էր, անդ գնացաք։

Այգուցս (18 յունիս) մեր Իգնատիոս վարդապետն եկն եւ Ղաթըրճիօղլին եկն։

Եւ ուրբաթիս (22 յունիս) մեր Մղտեսին եկն ի գիւղէն։

Կիրակի ԻԴ-ի ժողովք արարաք Աստուածատուր եպիսկոպոսի Կարկառցոյ. եւ ի կնքտուք գնացաք ի Վէհրէտէնցն եւ նշան օրհնեցաք յեկեղեցին մեր վասն Ողիտայի։ Եւ յետ սմին գնացաք յԱստուածածին մօտ առ վարդապետն Իգնատիոս եւ երեկոյիս եկաք։

Բ[2]շ[աբթ]ի օրս (25 յունիս) ըռամազան բռնեցին Տաճկունքն։

Գ[3]շ[աբթ]ի օրս (26 յունիս) զորդի Ալաճաճի Գրիգորին՝ անուն նմին Ռըստագէս, որ ուրացուցին զնա բազում չարչարանօք յակամայ, վասն զի ընդ Տաճկունսն յոյժ հակաճառէր նստեալ ի մէջ շուկային եւ երբեմն երբեմն անարգէր զհաւատս նոցա եւս բազում բանիւ. այլ դրացիքն խրատէին զնա եւ ոչ անսայր, եւ նոքա եւս երբեմն թոյլ տային որպէս թէ ոչ լըւաք։ Այլ սա արհեստ արարեալ իւրն՝ հանապազ զայն առնէր. եւ ըմբռնեալ եւ վկայք կացուցեալ թէ Անարգեաց զօրէնս մեր եւ զպատգամաբերն. մինչեւ բազում ամբոխ կուտեալ ի վերայ նորա՝ եթէ տարցեն զնա առ բռնաւորն մեծ. եթէ ուրասցի՝ փրկեսցեն եւ եթէ ոչ՝ սպանցեն։ Եւ զայս տեսեալ Հայոցս ազգի, նմին եւս սիրելեացն՝ ծածկաբար երթեալ, բազում փողս խաղացուցեալ դատախազիցն եւ վկայիցն, շատ ջանիւ փրկեցին զնա յայնմ վտանգէն, փախուցանելով զնա յերկիրս յայլ անծանօթ։ Եւ յետ ժամանակաց յայլ կերպարանաւ եկն ի քաղաքս. ծանեան զնա արքն որ ունէին դաւ ընդ նմա՝ պահելով ոխս ի սրտի, եւ կալեալ զնա պինդ, այնչափ մինչեւ զնա ուրացուցեալ հանին ի հաւատոցս Քրիստոսի։ Եւ գրեցին ըռոճիկս նմա ի թագաւորէն, մեծացուցանելով զնա եւ ծառայ առնելով թագաւորին։ Բայց նա ի թաքստի արտասուօք անցուցանէր զժամանակն եւ զթողուլ տանն եւ տղայոցն մորմոքէր աղիքն եւ զմարտիրոսանալն ցանկայր եւ ի տանջանաց մահմետականացն երկնչէր. զուրացութիւնն ի միտ բերեալ փղձկէր եւ զկինն եւ զորդիսն խրատէր թէ Զիս զօրութեամբ արարին, զի եւ դուք հաստատուն լիջիք ի հաւատս Քրիստոսի. եթէ յայտնի պաշտեսցեմ զհաւատս՝ երկնչիմ, եւ թէ ի ծածուկ՝ չկամիմ, զի ոչ է հաւատն Քրիստոսի ծածուկ այլ յայտնի։ Զայս ածէր զմտաւ եւ զբանս զայսոսիկ ասէր ամուսնոյն եւ մօրն եւ որդւոցն, մինչեւ ի տանն աղօթս առնելով, սաղմոս եւ շարականս երգելով, զոր եւ դրացիք ի Տաճկացն լըւեալ զայս՝ զայրանային, բայց անտես առնէին, մինչեւ յաւուրս ըռամազանի Տաճկացն, որ Բ[2]շ[աբթ]ի երեկոյիս վառեցին զկանթեղս մնարայիցն, որպէս օրէն է նոցա վառել եւ կանչել. եւ ի ժամ վառելուն զկանթեղսն եւ կանչելուն՝ ելեալ սա ի բարձրաւանդակ տեղս տանն իւր, յոր երեւել մնարային դէմ յանդիման, ըսկսի բարձր ձայնիւ հայհոյէ զօրէնս եւ զկրօնս, զհաւատս, եւ զօրէնսդիրն մոլորեցուցիչ եւ սուտ խաբեբայ ասելով, մինչեւ խափանել զձայն մօլնաին։ Վասն որոյ զնամազն վճարեալ պղծիցն եւ զհացկերոյթն արարեալ եւ ժողովեալ զամենայն ծերակոյտս սահմանացն այնմ եւ դիմեալ առ բռնաւորս, զաղէտս պատմելով թէ Փոյթ ընդ փոյթ կալցուք զնա։ Եւ ելին բռնաւորքն ընդ նոսին մեծաւ ամբոխիւ եւ գիշերի եկեալ ի դուռն եւ բախեալ կործանեն զդուռն եւ մտեալ ի տուն՝ ըմբռնեալ զնա ի մէջ մահճին, կապեալ ձեռս ի յետս եւ տանին առ մեծ բռնաւորն. եւ նա ոչ հանեալ յերես՝ հրամայէ ի բանտս մահապարտացն մաշել։ Եւ երթային բանտապետքն եւ ծանօթքն ի Տաճկաց եւ խրատէին. եւ ոչ եւս անսայր եւ զնոյն բան ասէր։ Այլ խորհեալ բռնաւորացն՝ Զի թէ այդպէս իցէ՝ կորուսցուք զդա. եւ այլք ասէին. Ո՛չ այդպէս, այլ զդա յայտնագոյն սպանցուք ի կախաղանի, որպէս զի խրատ լիցի ամենայն տեսողաց եւ լսողացն։

Եւ ի միւսում Ե[5]շ[աբթ]իս, որ օր ամսոյ յունիսի ԻԸ-ն եղեւ, հանեալ ի բանտէն եւ բազում հարց եւ փորձ արարեալ եւ խրատ՝ ոչ հաւանեալ. եւ ի մեծամեծաց բազումս բան ձգեալ առաջի նորա ողոքական թէ Կրկին դաւանեա՛ զնա մարգարէ եւ սիրելի Աստուծոյ։ Եւ նա տվեալ զպատասխանին զայն խստագոյն թէ Նա՛ կախարդ եւ սուտ էր՝ մոլորեցուցանողն զձեզ. հաւատ՝ մերս հաւատ, որ Քրիստոս Աստուած արարիչ երկնի եւ երկրի, զոր դուք կուրացեալ էք ի լուսոյ նորա եւ խաւար ըզգեցեալ էք հոգով եւ մարմնով, զոր կայ ձեզ տանջանք անզերծ յաւիտեան եւ քրիստոնէիցն փառք յաւիտենական, զոր եւ ես յուսամ առ Քրիստոս Տէրն իմ, զի արժանի արասցէ լուսոյն իւրոյ։ Ահա այլ եւս զի՞նչ ասէք, եդեալ եք զերկաթն ի պարանոցս եւ զձեռս կապեալ. ահա՛ կախաղանն. հաւատ Քրիստոսի է հաւատ, զոր ես յուսամ գտանել ողորմութիւն ի նմանէ։ Ոչ ժուժեալ զայս լսելոյ անօրինացն, յուսային եթէ դարձցի, այլ ոչ եղեւ ըստ նոցա կարծեացն, զի սա յոյժ խայտառակեաց այսքան բանիւքս։ Եւ դիմեալք ի վերայ նորա՝ հանին զերկաթն ի պարանոցէն եւ արկին զպարանն եւ կախեցին զնա բարձրագոյն ի տեսս ռամկաց՝ խեղդամահ արարեալ չարաչար, զոր եւ նա աւանդեաց զհոգին առ Քրիստոս յոյսն ամենայնի, պարզ եւ զըւարթ երեսօք եւ ուրախացեալ կերպարանօք ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Այս եղեւ Ե[5]շ[աբթ]ի Է-երորդ ժամու աւուրն. եւ զԺ պահու ցերեկիս եղեւ որոտ սաստիկ եւ հնչեաց հողմն եւ ամպոց խառնակումն մինչեւ երեկոյանալ աւուրս, եւ ի մտանել արեգականն եղեւ անձրեւ մեղմագոյն եւ լինէր ցոլմունք ծիածանի եւ երբեմն որոտ եւ երբեմն անձրեւ. այլ եւ ոչ հանդարտեաց ծիածանն յերեկոյէս մինչեւ ի լուսանալ առաւօտոյն՝ ընթանալով յարեւմտից յարեւելս, ի հիւսիսէ ի հարաւ, եւ ոմանք ի մէնջ զարմացուցին թէ Լոյս կամարաձեւ իջեալ ի վերայ նորին։ Որք պահապանք սահմանացն՝ հրամանաւ բռնաւորին բարձեալ զնա ի վերայ ումեմն, տարեալ արկեալ զնա ի դուրս բացակայ քաղաքէն, եւ մայրն նորին առեալ զնա թաղեաց ի մի տեղւոջ ի սահմանս Պալատին։ Եւ կախաղանն մօտ ի սահմանս տանն արարին անօրէնքն, որ Փոքր Շուկայ ասի։

ԻԹ-ի ամսոյս, որ ուրբաթ ասի, գիշերիս որ շաբաթ լուսանայր, ելեալ գնացաք ի Սուրբ Լուսաւորիչ յուխտ, եւ անտի ի տուն Մղտեսի Կիրակոսին աչքի լուս եւ բարի եկիր, զի յԵրուսաղէմայ եկն աւուրքս մօտակայ։