Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի

Ընդ ժամանակս թագաւորութեան ազգին Պարսից՝ որ են կրօնիւք մահմեդականի, յորում տիրէին բռնակալութեամբ սկսեալ ի Կովկասային լեռնէ, եւ ի յեզերաց Կասպիական ծովուն, (որ Երկաթի դուռն կոչի), մինչեւ ի Մազանդարան եւ Աստարապատ. եւ անտի սահմանօքն Յօզպեկու, հատեալ ի Խորասան, եւ ի Ղանտահար բերդ, եւ անտի ձգեալ յեզր ծովուն Հնդկաց ի Բանտար քաղաք եւ այսր ի Շիրազ. եւ միջոցաւ երկրաւ հասեալ մինչեւ ի Բաբելոն (այսինքն՝ Պաղտադ) անդէն եւ այսր հատեալ սահմանօք հասեալ մինչեւ ի Համատան եւ ի ծովն Վանայ. յորմէ եւ սահմանօքն Մարաց հասեալ ի Խոյ եւ ի Սալմաստ. եւ ի Նախջաւանաւ հատեալ ի յԵրասխ գետ, եւ անտի Սահաթիւ Կաղզուանաւ եւ Կողբաւ անցեալ ի գետն Ախուրեան՝ որ կոչի Արփայ-չայի։ Եւ անտի անցեալ Ղայղուլի անուամբ նահանգիւ եւ ի սահմանս Վրաց ի Տփխիս քաղաք եւ ի Կախէթ՝ իւրովք բոլոր թեմիւք եւ թումանօք։ Եւ ապա հատանի ի լեառն Կովկասու, դարձեալ ի նոյն ամուրն Հունարակերտ, (այսինքն՝ Դարբանդ) եւ ի տեղի կայից գլխաւորի լեռնորդացն, զոր Շամխալն անուանեն, եւ անուն տեղւոյ նորին Թարխու կոչեցեալ։ Արդ՝ ի յայս միջոցի ծոցոյ երկրիս արեւելեայց խառն ընդ հարաւ եւ ընդ հիւսիս կողմանս Եւրոպիոյ՝ տիրեալ էին ազգն Պարսից, որ Ղզըլպաշն կոչիւր, ունելով զաթոռ եւ զգահ արքայութեան իւրեանց զամենահռչակ արքայանիստ մայրաքաղաքն Շօշ, (այսինքն է՝ Ասպահան. եւ անդ կալով թագաւորացն՝ տիրեն եւ իշխեն վիճակեալ իւրոց հնազանդելոց ազգացն ձգեալ յաջ եւ յահեակ զթեւս իշխանութեան իւրեանց։

Այլ արդ՝ աստանօր տարակուսիմք սակս նախնի ցեղապետութեանց՝ թէ յո՛րմէ ազգէ եւ ծննդոց սերեցան սոքա թագաւորազունք, եւ կամ յո՛րմէ հետէ յառաջացեալք եղեն. քանզի սրբազան հայրն մեր Մովսէս քերթողն հաւաստէ մեզ այսպէս, եթէ «Արշակ քաջ պարթեւն վանեալ զՄակեդոնացիսն՝ զդայեակորդիսն Աղէքսանդրի, որ ամս վաթսուն եւ կամ աւելի կալեալ ունէին զթագաւորութիւնն Պարսից, որ եւ զեղբայրն իւր Վաղարշակ երկրորդ իւր կարգեալ՝ թագաւոր ի Հայս առաքէե։ Եւ այսպէս ի միոյ ցեղէ եղեալք երկուց ազգաց Պարսից եւ Հայոց թագաւորք պարթեւքն՝ մինչեւ ի ժամանակս Սասանականին Արտաշրի սպանանելոյ զԱրտաւան արքայ Արշակունի. եւ ինքն կորզեալ զթագաւորութիւնն Պարսից. եւ ազգաց տիրեաց մինչեւ յերեւումն Մահմետի, որ զկնի երեսուն կամ աւելի եւ պակաս ամի տիրելոյն իւրեանց, սպանին զՅազկերտ արքայ Պարսից, եւ տիրեցին նոցին իշխանութեան. յորմէ տիրապետեալ ոմն Մահմուտ անուն բռնացեալ ի Բահլ, եւ անտի մինչեւ ի Խորասան. եւ ապա փոխանակելով զմիմեանս յառաջացեալ առին զՀռէ։ Իսկ որդի Մահմուտին Մասխուտ անուն ի Հռէոյ էառ զՆշապուր, զԽազուին, զԱսպահան, եւ զամենայն տունն Արաղու եւ զՔրտաստան. (այս ըստ սրբոյ վարդապետին Վարդանայ)։ Եւ ապա ասէ զսոցանէ՝ որդի զհայր փոխանակելով յերկար ժամանակս նստան ի Խազուին, որոց անուանք են այսոքիկ՝ Աբու-Ալի, Տաւութ, Զաղրպէկ, Ապու-թալիպ, Տօղրիլպէկ, որ զօրացեալ ի Խալիփայէն, եւ առեալ զհրաման եւ անուն սուլդանութեան, ընդարձակեաց զսահմանն իւր սկսեալ ի Խորասանայ՝ եւ զամենայն երկիրն Պարսից։

Զսա փոխանորդէ Արփասլան եղբօրորդի իւր, եւ զկնի նորա Մէլիք շահ կոչեցեալ. եւ ապա Մահմուտ սուլդան, եւ յետ նորա Բաքարուխ. եւ որդի Մահմուտ սուլդանին եհար զԲաքարուխն, եւ ինքն սուլդանացաւ։ Եւ զկնի Մահմուտի որդի նորա. եւ Սանճար սուլդան ոմն սպանանէ զնա եւ առնու զիշխանութիւնն. եւ ապա Տաւութ որդի նորա. եւ զկնի Տօղրիլ. եւ յետ նորա Մախսուտ. եւ ապա միւս Տօղրիլ. զկնի որոյ Ալփասլան, որ էառ զԱնի քաղաք մինչեւ ի Վրաց տուն, որ եւ պատուեալ ի Խալիփայէն իւրեանց։ Եւ այս Ալփասլան փոխեաց այլվի Տօղրիլ. եւ ապա Շահի Արմէն, եւ զկնի Ելտկուզ. զկնի որոյ Փահլաւան եւ Խզիլասլան որդիք սորա՝ որ ի միասին տիրեցին աշխարհաց. եւ այս հասանի մինչեւ ի ՈԻԶ թիւս հայոց։ Յայսմ միջոցի ոչ գտաք զորպէսն, բայց սոյն վարդապետ ասէ, թէ ի ՈՀԴ թուին եկն Թաթարն, եւ ի Խորասանու փախոյց զորդիս Խորազմ շահին։ Իսկ գալուստ Թաթարին՝ եւ փախուցանել զՋալալատին սուլդանն ի Խորասանայ, եւ յառաջ խաղալն առ մեզ, եւ յաղթելն եւ տիրելն ամենայն երկրի. եւ վիճակելով ելանելն եւ առնուլն զտիեզերս, եւ պէս պէս չարութիւնք եւ գործք նոցին զոր անցուցին ընդ ամենայն ազգս արեւելից եւ արեւմտից, հիւսիսոյ եւ հարաւոյ, զայս ամենայն ուսուցանեն մի ըստ միոջէ Վանական, Կիրակոս, եւ սոյն Վարդան վարդապետք եւ պատմագիրք, որք եւ հասուցանեն մինչեւ ի ՉԺԵ թիւս զպատմութիւն բռնակալութեան սոցա. եւ զկնի ոչ գտաք զորքանութիւն ամաց իշխանութեան սոցա. եւ կամ թէ որով եղանակաւ բարձան, եւ ո՛վ ոք էր որ հալածեաց եւ չքացոյց զնոսա յաշխարհէս մերմէ. եւ կամ ո՛յք էին որք տիրեցին եւ բռնակալեցան երկրին Պարսից. մինչեւ ասի ի ՊԼԵ թուին գալն Թամուրլանկին, որ եւ նա գազանաբար եկեր եւ մանրեաց, եւ զմնացորդսն առ ոտն եհար ըստ տեսլեանն. եւ զամենայն տիեզերս ի հարկի կացոյց, սկսեալ ի Սմրղանտայ մինչեւ ցՍամարիա եւ ցԵգիպտոս, ժամս ութ եւ տասն մաշելով ի սուր զամենայն հասակ, եւ քայքայելով զեկեղեցիս ուր եհաս գնացք ոտիցն, որոյ զհանգամանս չարագործութեանն պատմէ քեզ Թովմա վարդապետ Արծրունի։ Եւ զկնի սորին գալ Ղարայ Յուսուփ չարին ասէ ի ՊԾԵ թուին, եւ կերպակերպ չարիք նորին. զկնի որոյ ի ՊՀ թուին Շահռուխ ոմն կրկնաչարագոյն քան զնա երեւեալ, եւ ապա Ջաղաթայն։ Յետ այսորիկ Ջհան շահն ազգաւ թուրք, որ թագաւորակերպ տիրեալ բոլոր երկրին Պարսից ի ՊՁԸ թուին. եւ զսա փոխանորդէ Եաղուբ փատշահ որդի իւր, ի ՋԼԲ թուին հայոց։

Այս Եաղուբ թագաւոր որ նստէր Դաւրեժ Շահաստանի, փեսայացոյց ինքեան ի քոյր իւր զշէխ Հայտարն, որ էր որդի Շէխսեփուն, որ նստերն յԱրտաւիլ քաղաքի։ Այս շէխ եղելոց սկիզբն եւ ազգն եւ որպիսութիւնն ոչ գտաք ուրեք թէ ո՛, կամ յորմէ ցեղէ յառաջացեալ բնակեցան աստ։ Այս շէխ Հայտարին ծնանի որդի մի զոր անուանեն Իսմայէլ, եւ վասն ոչ ունելոյ զաւակ Եաղուբ թագաւորին, վասն որոյ շէխն եւ կինն իւր խորհեցան հնարիւք իմն սպանանել զԵաղուբն, զի ինքանց եւ որդւոյ իւրեանց մնասցէ ժառանգ թագաւորութեան. որ եւ արարին իսկ։ Քանզի կոչեցին զնա ի պատճառս պատւոյ, եւ պատրաստեցին նմա կերակուր մահարար, եւ ի ճաշակելն նորա՝ իսկոյն զգաց. եւ ապա բռնի հրամայեաց ուտել եւ ինքեանց. եւ այսպէս ի միում ժամու մահացան թագաւորն եւ քոյր իւր եւ շէխն. եւ յաղմկել զօրացն՝ զմանուկն Իսմայէլ փախուցին ի յԱղթամար կղզի. (այս ըստ Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ վիպասանութեան) եւ այսու զկնի զմիմեամբք ելեալ յառաջացան ի գահ իշխանութեան. որ եւ Սնխուր անուն ոմն բռնացաւ եւ տիրեաց, եւ հաստատեաց զաթոռ իւր յԱսպահան ի ՋԽԸ թուին. եւ յետ նորա Ալվանդն սուղ ժամանակաւ. որ եւ տեւեցին մինչեւ ի ՋԾ թիւն հայոց։ Արդ որպէս ի գլուխ ճառիս խորշելով խոյս ետու ըստ կարգի եւ ըստ ազգաշարութեան ողջոյն գիտել եւ գրել զկարգ թագաւորութեանն Պարսից, որպէս արդի զհայր փոխանակեալ։ Այլ այսքան միայն ի հնագիր պատմութեանց հաւաքեալ զանուանս երեւելի եւ նշանաւոր արանցն գոռոզաց եւ ամբարշտաց, հասուցաք մինչեւ ցայս վայր՝ ի զբօսանս եղբարց մերոյ սիրելեաց. եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս. ամէն։