Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի

Զի յայտնի իսկ է ամենեցուն այս, թէ տուն եւ կամ այլ շինուած թէ մեծ թէ փոքր՝ յորժամ հնացեալ փլանելոց իցէ, նախ որմունք եւ հիմունք խախտեալ բաժանի, եւ ապա ծեղուն տանեացն իջանէ. եւ զկնի այնորիկ ամենայն տանիքն ի վայր իջեալ կործանի։ Այսպէս եղեւ եւ թագաւորուրութիւն պարսից. քանզի բնակիչք լերինն Կովկասու, որք Լազկիք կոչին, յայսմ կողմանէ լերինն՝ ի տեղի որ Ղախ, Ճար եւ Թալա, եւ այլ գիւղորայից անուանք յորջորջին, որոց գլխաւոր էր Ալի սուլդան անուամբ, որ նախ հրամանաւ շահին նստէր։ Սա եւ այլ յոլովք ինքնագլուխ միաբանեալք ընդ նմա՝ դարձան եւ ապստամբեցին ի թագաւորէն ի ՌՃԿԱ թուին, զոր եւ յառաջ քան զայս Ինիսէլու երկիրն, այլեւ Շաքուա, Պասնջաղ, Մումպարաք, Չարղաթալու, եւ այլ յոլով գիւղորայք ասպատակեալ եւ գերեվարեալ էին եւ աւարի առեալ։ Այժմս եկեալ Քանտաք անուն գիւղորայս՝ իսպառ տարան։ Եւ այսպէս գրգռեալ ամ յամէ ասպատակ սփռեալ յայս կողմ եւ յայն կողմ Կուր գետոյն յերկրին Շաքուայ եւ Ղապալու եւ Դասանու նահանգին մինչեւ մերձ ի Շամախի քաղաք։ Իսկ յայսմ կողմանէ յոլովք ի նահանգէն Ղազախու, որ է Ախստեւու՝ եւ ի յերկրէն Ամիրշամշատինլուէն, որ են Զակամներն։ Նա եւ չորս գետն Գանջապասանու՝ այսինքն Շամքօռ, Գանջապասան, Ոսկանապատու ձորն, եւ Քուրաքպասան. այլ եւ յոլովք ի գիւղօրէիցն Պարտայու, եւ զդաշտավայր գիւղորայսն միահողոյն կոտորեալ, գերի եւ աւարի առեալ ամայի արարին, եւ զմնացեալսն փախստեայ ի լերինս եւ ի գարանձաւսն Արցախու, եւ իւրաքանչիւր հանդէպ ամուր տեղիսն զերծեալք զապրուստ իւրեանց հոգային։ Այլեւ ի ՌՃՀ թուին նոյն ինքն Ալի սուլդանն գումարեալ ի վերայ ինքեան զօրս նոյն ազգէն Լազկացն թուով ոչ սակաւք քան զութ հազար, եկն ի վերայ քաղաքին Գանջայու մինչեւ եմուտ ի պողոտայն (այսինքն Քուջան) որ ի կողմն Սութօքուլան անուն գեղջն, թոյլ տալով քաղաքացւոցն։ Եւ յորժամ մտին ի ներսն, ապա յարեան քաղաքացիքն, եւ կալան աստի եւ անտի զանցս գնացից նոցա, եւ կոտորեցին ի նոցանէ մինչեւ ի հազար քսան եւ մի ոգիս աւելի կամ պակաս, եւ ոչ ինչ կարացին առնել. այլ յետս դարձեալ ամօթով գնացին ի տեղիս իւրեանց։

Եւ այսքան իրս զորս աստ գրեցաք ի մէնջ. յութ եւ յինն տարի գործեցաւ, սկսեալ ի ՌՃԿ թուէն։ Եւ որքան հրաման եղեւ ի թագաւորէն գնալ զօրացն Պարսից ի վերայ նոցա, այսինքն բնակելոցն ի քաղաքն Շամախու եւ Գանջայու եւ ի շրջակայս նոցա. եւ խանքն որք նստէին անդ, որքան ջանացին՝ բնաւ ոչինչ կարացին դիմակայիլ, մանաւանդ թէ յաղթահարեալ կորացան առաջի նոցա. որպէս եւ Հասան ալի խանն Շամախու. հնգետասան հազար զօրօք գնաց մինչեւ ի սահմանս նոցա. եւ նոքա ի յառաւօտու պահուն յանկարծօրէն հասին ի վերայ նոցա եւ զյոլով մասն զօրացն կոտորեալ` զխանն եւս սպանին. եւ մնացեալքն փախստեայ դարձան։ Այլ եւ ասպատակեալն Շամքօռու. 0ղուրլու խանն Գանջայու ել ընդ առաջ նոցա եւ ընդ կրունկն փախստեայ դարձաւ, եւ եմուտ ի Գանջայ։ Այլեւ Քիչի խան անուն ոմն իշխօղ Շաքուայ՝ սուղ ինչ ժամանակ ընդդիմացաւ նոցա, զնա եւս սպանին։ Իսկ ի վերայ այսր ամենայնի ազգս այս ժպիրհ առաւել եւս համարձակեցան եւ ապա ձեռն ամբարձին ի վերայ երկրին Կախեթու եւ ազգին Վրաց. որ եւ նախ քան զայս քանիցս անգամ ուժգնութեամբ բախեալ էին ընդ միմեանս, եւ հեղումն արեան ո՛չ սակաւք արարեալ երկոցունց կողմանց. որպէս եւ Իմամղուլի խանն Կախէթու միանգամ եւ երիցս փախուցին ի պատերազմէ, եւ աւարի առին զամենայն կահ եւ կարասի նորա։ Եւ այսպէս յառաջ խաղալով ամ յամէ աւերեցին զամենայն երկիրս նորա, մինչեւ ի հայրենի թագաւորանիստ տեղիսն իւրեանց եւ զեպիսկոպոսարանն ի բաց թողեալ՝ ի յամուրս Թուշայ լերանցն ելին։ Եւ սոցին այսպէս եւ այսքան ժպրհելոյն միւս եւս գոյ պատճառ զոր այժմ գրեցից։

Քանզի յերկրին Շիրուանու ի նահանգին Ղապալու գոյ իշխանութիւն ազգի միոյ մահմետականի զոր մէլիք անուանեն, ի գիւղն Ղուրթղաշին կոչեցեալ՝ Ղարասու անուանել տեղին։ Եւ երեւի թէ սոցին եղեւ ոմն մէլիք՝ զոր մէլիք Մհամմուտ ասէին. այր հանճարեղ եւ բախտիւն յաջողակ, եւ յոյժ ագահ քան զՅուդա, եւ անյագ քան զտզրուկ. սա բոլոր երկիրն Ղապալայու ի բուռն էառ մաղթայիւ, ի խանէն Շամախու։ Եւ երկիրն էր բարելի եւ շէն եւ մարդաշատ, թէ հայ ազգօք, որ ի Ղարաբաղու երկրէն ժողովուրդք յոլով անցեալ էին յերկիրն այն աւելի քան զտեղականսն. եւ եթէ այլ ազգօք՝ որ բնիկ յերկրէն են. յորոց պէս պէս հնարիւք մէլիքս այս ժողովեալ մթերեաց գանձս յոլովս եւ սաստիկս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ բռնացաւ ի վերայ ամենեցուն. յորմէ վշտացեալ ամենայն ոք տրտունջ եղեն զնմանէ, որպէս եւ հայ ազգն Պօղերուն ժողովեալ ի դուռն խանին, եւ ազդ եւս արարին արքային։ Եւ ոմն Բարսեղ անուն քահանայ որ էր բնիկ Ղարապաղու՝ յերկրէն Խաչենու, եւ ի յազգէ մէլիքաց, էր անդ, որ ընդ գնալոյ ժողովրդեանն սոքա եւս ազգաւ գնացեալ էին՝ եւ զՍօկութլու գեղն նորոգ շինեալ եւ բնակեալ. որ եւ քան զայն՝ այլ առաւել ո՛չ գոյր ի մէջ գիւղորէիցն։ Զսա առեալ յղեցին յԱսպահան ի դուռն արքայի, զի ի վերայ ինքեանց արասցէ զիշխանութիւն մէլիքութեան ազգին հայոց՝ որ անդ իբր գոլով յազգէ մէլիքաց։ Որ եւ գնացեալ ըստ կամաց իւրոց առեալ հրաման յարքայէ եկն. բայց ոսոխն իւր բուռն էր, ո՛չ կարաց ընդ դիմագրաւել, այլ կաշառօք կուրացոյց զաչս բռնաւորին Շամախու եւ ո՛չինչ արարին զբանն երիցոյն։ Ապա ոխս կալան ընդ նմա մեծամեծքն Շամախու. այլ եւ ի խանէն ապստամբեցան, եւ գնացին առ թագաւորն զխանն ձգեցին իշխանութենէ, եւ զմէլիքէն տրտնջեցին առ թագաւորն, եթէ յոլով գանձս ժողովեալ է, եւ կամի ապստամբիլ ի քէն, եւ արար հրաման զամենայն ինչսն զգայուն եւ շարժուն՝ որ ինչ եւ իցէ՝ ի գիր ձգել, եւ առնուլ (ի գանձն) թագաւորական. եւ ինքն իւրայնովք ի բանտ արկանել. որ եւ արարին իսկ։ Եւ եկեալ դահիճք արքայական ի գիր եւ զաւթ ձգեցին զտուն եւ զինչսն մէլիքին. եւ զինքն ընդ եղբօրն, որոյ անունն Ահմատ կոչիւր, կապանօք տարան ի քաղաքն Շամախի, եւ արկին ի բանտ ամիսս ինչ. եւ դարձեալ արձակեալք անտի կրկին կարգեցան իշխանութեան իւրեանց։ Բայց ինչք սոցին զոր առին յարքունիս ասէին զթիւ ոսկոյն եւ արծաթոյն լինիլ իբրեւ եօթանասուն հազար թուման, զատ ի յայլ կահից եւ կարասեաց, եւ չորքոտանեաց եւ մլքերաց, որոց ո՛չ գոյր թիւ։ Քանզի ասէին լինիլ սմա ջրաղաց հինգ հարիւր. տինկ որով զպրինձն զտեն՝ հինգ հարիւր. քում եւ մաջինակ որ զապրիշումն քաշեն հինգ հարիւր. գետք եւ առուք զոր արխ ասեն՝ ի վերայ արարից եւ արմտեաց երկրագործութեանց՝ յոլովք, եւ զայլն մտօք նկատեսցես փարթմութեան առնս։

Դարձեալ զկնի սակաւ ամաց անցելոց ի վերայ այսր ամենայնի, Հիւսէին անուն ոմն խան Շամախու՝ կրկին ըմբռնեաց զսոսա երկոսին եղբարսն հրամանաւ շահին եւ գլխատեաց. եւ ապա ի ձեռն առեալ զերեսին որդիս նորա զոր Փէյքար, Իբրահիմ եւ Ղասում ասէին. եւ յոյժ չարչարանօք եւ խոշտանկանօք ետ հանել եւ զմնացորդս ընչիցն, զոր ասէին քսան եւ հինգ հազար թուման. այսքան եւս այժմս առին եւ թողին զնոսա։ Ապա Փէյքար անուանեալն գնաց առ շահն եւ առեալ զմէլիքութիւն՝ եկն ի տեղի իւր, եւ վարէր ըստ հայրենի սովորութեան։ Որ եւ զկնի չորից ամաց միւս եւս Հիւսէինն անուն խան Շամախու, ետ գլխատել զՓէյքարն ի տան իւրում, եւ ապա զտունն, զկանայս եւ զորդիս եւ զամենայն ինչսն իբրեւ ի գերութիւն վարեալ ածին ի Շամախի. զկնի որոյ զննեալ եւ որոնեալ զամենայն զոր ինչ եւ ունէր, զայն եւս առին եւ արարին արքունիս. որ եւ զհամար ընչից սորին եւս ասացին գոլ աւելի քան զքսան հազար թուման։ Բայց եղբարք սորին Իբրահիմն եւ Ղասումն փախստեայ գնացին առ Ալի սուլդանն վերոյ յիշեալ. եւ անտի անցին յայն կողմն լերինն առ մեծամեծս ազգացն այնոցիկ Լազկեաց։ Զի որպէս ասեն՝ երկու կրօնս ունիլ մահմետականաց, ոմանք շիայք կոչին՝ որ են պարսիկք եւ ղըզլպաշք. եւ ոմանք սունիք ասեն՝ որ են օսմանցիք. եւ այս լեռնականք, եւ Աղուան ազգն Ղանտահարու, եւ Օզպէկք, եւ Պուխարացիք, եւ Արաբացիք, եւ այլ յոլովք որ ընդ տիեզերս կան կրօնիւքս այս. եւ վասն այն գնացին սոքա առ Լազկիսն, վասն զի ընդ նոսա միակրօնք էին, եւ ասեն թէ բոկոտն եւ բացագլուխ շրջեցան ի դրունս նոցա վասն նախատանաց իւրեանց՝ զոր կրեցին ի ձեռաց Շիայիցն. քանզի այսպէս է սովորութիւն տեղոյն։ Եւ այսպէս շրջիլն նոցա ի նախանձ դրդեաց զնոսա, եւ չարացան քան զգազան կատաղի. եւ յոյժ ամօթ համարեցան ինքեանց այնպէս լինիլն նոցա. եւ ձայն տուեալ միմեանց միաբանեցան եւ խրախուսեալ ժողովեցան ի մի վայր բիւրք բիւրուց, եւ հազարք հազարաց. քանզի միշտ լսէին ասպատակ յայսմ կողման եղելոց լազկեացն՝ զոր նախ յիշեցաք, եւ նոքա եւս խորհեալ էին գալ եւ խառնիլ ի սոսա։ Որպէս եւ յանցեալ ամին Սուրխայ անուն գլխաւոր նոցա եկն մինչեւ ի Վրացտուն, անցեալ ի ներքոյ Կախէթու եւ Տփխիսու ասպատակեաց զգաւառսն զոր Սօմխէթ եւ Դումնաիս ասեն։ Իսկ այժմ սակս վերոյ ասացեալ պատճառին ի ՌՃՀԱ թուին օգոստոսի տասն, գրոհ տուեալ առ հասարակ միահաղոյն ազգս այս Լազկիք, ամենայն գլխաւորօք իւրեանց որք էին այսոքիկ, նոյն վերոյ ասացեալ Սուրխայն, Շամխալն, Իսմին, Հաճի Դովութն, եւ Ալի սուլդանն, ամենայն զօրութեամբ իւրեանց եկին ի վէրայ քաղաքին Շամախու, եւ յաւուրս ութ սաստիկ կռուեցան, եւ ոչ կարացին առնուլ։ Այլ եւ համբաւ եւս եհաս առ նոսա ի հեռուստ իբր թէ յոմանց յետագայից իւրեանց աղմկեալ իցէ զերկիր նոցա. վասնորոյ յանկարծակի ի գիշերի միում դարձեալ դարձան ի տեղիս իւրեանց։ Եւ ապա քաղաքացիքն Շամախու սկսան ամրացուցանել զկողմանս քաղաքին ցանկովք խորագունիւք, եւ շրջապատ որմովք։ Այլ եւ զօրք եւս հասին աստի եւ անտի (այսինքն Գանջայու եւ Ղարաբաղու եւ Մղանու. ) այլ հրամանաւ շահին եկն նոր խան քաղաքին որոյ անունն էր Հիւսէին խան Ագուլեցի։ Եւ զայն ամն պահեցին զքաղաքն մինչեւ գալ միւս ամին ի նոյն ժամանակն եւ ի նոյն ամիսն։

Դարձեալ եկին վերոյիշեալ լեռնականքն քան զառաջինն յոյժ ամբոխիւք, եւ պատերազմեցան ուժգնութեամբ զաւուրս երկոտասան. եւ ապա առին զքաղաքն Շամախի ի ՌՃՀ թուին Հայոց, օգոստոս ամսոյ, ի սուրբ Աստուածածնի պահոցն, յաւուր չորեքշաբթի։ Եւ եղեւ այսպէս առնուլն քանզի որպէս յառաջն ասացաք՝ երկու կրօնս ունիլ մահմետականաց, այսինքն՝ Շիայք, եւ Սունիք. եւ բնակիչք յայսմ քաղաքի ընդ կիսոյ էին, այլ եւ յոլովքն էին Սունիք, վասնորոյ ի Սարու թօփրաղ անուանեալ կողման բնակիչքն ի գիշերի բացին զկողմն իւրեանց, եւ ի ներքս առին ի զօրացն թշնամեաց. եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն ինքեանք եւս խառնեցան ընդ նոսա եւ ետուն ի ձեռս զքաղաքն։ Եւ մտեալ ի ներքս Լազկացն՝ սուր ի գործ արկին ի վերայ Ղզլպաշ մահմետականացն. եւ զի՞նչ ասացից սակս աղետիցն եւ արեան հեղմանցն, որ իբրեւ զգետ հոսէին ի մէջ շուկայիցն. եւ ութ հարիւր այր ի գլխաւորաց քաղաքին եւ ի մեծամեծացն փախուցեալ եւ մտեալ էին ի մամն իւրեանց. որ ի մէջ քաղաքին։ Եւ զնոսա անդ իբրեւ զանասունս զենուին, միանգամայն հատին եւ սպառեցին զձայն վայոցն։ Եւ յոլովք ի զօրացն պարսից եւ ի գլխաւորաց նոցա փախստեայ գնացին յո՛ եւ կամեցան. բայց ինչք, տունք, եւ ընտանիք եւ զաւակք նոցա գերեվարեցան եւ աւար գնացին։ Եւ զխանն Հիւսէին ըմբռնեալ պահեցին քանի մի աւուրս, եւ ապա ետու ի ձեռն Իբրահիմ աղին եղբօր յառաջ ասացեալ մէլիք Փէյքարին, զոր սպան փոխանակ հօր եւ եղբօր իւրոյ։ Իսկ հայ ազգ քրիստոնեայքն՝ թէ բնակիչք քաղաքին, եւ թէ այլ գիւղորէից՝ ո՛չ այնքան վնասեցան կոտորմամբ, այլ սակաւ ոմանք. զի խնայեցին ի նոսա ողորմութեամբն Քրիստոսի. այլ աւարումն ընչից ո՛չ սակաւ եղեւ, նա եւ գերեվարութիւն զաւակաց եւ որդւոց նոցա ո՛չ եւս եղեւ։ Քանզի գիտել եւս արժանէ յաղագս փարթամութեան քաղաքիս այսորիկ Շամախու, զի ի մեծէ Շահաբասէն՝ զոր էառ զսա ի ձեռաց օսմանցոց ի ՌԾԵ թուին, մինչեւ ի ՌՃՀ թիւն շիւղ մի ոչ էր ստերիւրեալ յայսմանէ, եւ զի էր Պանտար Կասպիական ծովուն եւ յամենայն կողմանց վաճառականացն տեղիք բնակութեան, եւ վաճառի, եւ շահաւետութեան ի Հնդկաց, եւ ի Հոռոմոց, ի Ջուղայու, ի Ռուսաց եւ յամենայն երկրէ. եւ այսպէս լի էր ամենայն ստացուածովք եւ գանձիւք։ Վասնորոյ ագահ եւ անագորոյն ազգն այն, մանաւանդ թէ իշաբարոյքն կողոպտեալ առ հասարակ մերկացուցին, որպէս այր մի անկեալ ի ձեռս անաստուած աւազակաց. եւ ժողովեալ զամենայն կերպուկերպ ինչս, ոսկիս եւ արծաթս, բերեալ արտաքոյ քաղաքին կոտորեցին որոյն որոյն, եւ բաժանեալ յինքեանս բարձեալ տարան ի տեղիս իւրեանց։ Եւ այնքան տգետք էին պիղծքն այնոքիկ զի ոսկի մի տային հացի միոյ եւ սեխի միոյ։ Եւ այսպէս եղեւ առումն ամենափարթամ մայրաքաղաքին Շամախու։

Եւ զկնի առման քաղաքիս գլխաւորքն Գանջայու եւ Երեւանու ազդ արարին եւ բողոք բարձին առ արքայ, եւ ինքեանք գրոհ տուեալ ամենայն զօրօք իւրեանց եկեալ հասին ի Պարտաւ քաղաք Աղուանից առ ափն Կուր գետոյն։ Խանն Երեւանու ամենայն կողմնակալօք իւրովք, նոյնպէս եւ խանն Գանջայու ամենայն մեծամեծօք իւրովք, եւ այլք աստի բազմութիւն զօրաց հոյժ իբրեւ երեսնից հազարաց։ Բայց արքայէ ո՛չ եղեւ եւ ո՛չ եհաս օգնութիւն սոցա, քանզի յոյժ տարակուսի կայր եւ զբաղեալ էր ի պատերազմաց կողմանցն Ղանտահարու. միայն թէ բանիւ եւ թղթով հրամայեաց սոցա առնել զոր ինչ եւ կարասցեն։ Իսկ մարդախանձ գազանքն այնոքիկ՝ իբրու թէ ընդելք որսորդ, քաջք եւ կիրթք ի չարիս իւրեանց. եւ ահարկադէմք, որ զանուն եւ զձայն նոցա միայն լսելով սարսէին եւ դողային մերձակայք նոցին. ըստ որում եւ այժմս նոքա եւս հանդարտ եւ անվրդով առանց աղաղակի ժողովեալ էին յայն կողմ գետոյն մեծի, եւ ի գիշերի միում լռութեամբ անցեալ էին յայսկոյս։ Իսկ թուլամորթ եւ կանացի ազգքն պարսից ըստ սովորութեան իւրեանց՝ զոր ի գիշերի մինչեւ ցառաւօտ խնճոյիւք արբենան, եւ յառաւօտուն ըիդ խոր քնովք անկանին։ Եւ ապա ընդ լուսանալն եւ ընդ ձագել արեւուն յարեան ի պատերազմ. եւ մինչ սոքա դանդաղանօք պատրաստեցին զինքեանս, նոքա յաղթահարեալ արկին առաջի իւրեանց, եւ կոտորմամբ հասուցին մինչեւ ցլեռնոտայքն Արցախու՝ առ Դրդուական գետովն եւ Խաչինաձորով։ Եւ այսպէս կորագլուխ եղեալ պարսիցն նանրացան ի խորհուրդս իւրեանց. եւ Խազիրքն ժողովեալ զկապուտս նոցա՝ դարձան ի տեղիս իւրեանց խնդութեամբ։ Այս գործեցաւ ի ՌՃՀ թուին, յաւուրս աշնան։

Եւ յանցանել ձմեռնային սաստկասառոյց գետին, եւ մերձենալ գարնանային քաղցրահոտ շնչմանն որ մեզ դառն երեւեցաւ, յաւուրս մարտի ամսոյն, մերձ առ մեծի պասեքի տեառն, դարձեալ վառեցան ի չար խորհուրդս իւրեանց, կրկին եւ եռապատիկ ժողովեցան, գնդեցան եւ միացան իբրեւ զմարախ բիւրք բիւրուց եւ հազարք հազարաց, ելին ի Դուռն Երկաթի եւ հասին ի Շամախի. եւ անտի եկեալ բնակեցան ի տեղին ուր Երասխ եւ Կուր գետք խառնին ընդ միմեանս, հանդէպ բերրի դաշտին Մուղանու։ Եւ զօրագլուխ մի պարսից զոր Չարխաչի ասէին, եւ նա բանակեալ էր յոլով զօրօք ի յերկիրն Բարկուշատայ՝ ի վերայ նոյն Երասխայ, նա ի լրոյ համբաւոյ սոցա ինքնահալած եղեւ իբրեւ այր ամբարիշտ, եւ ի չիք դարձաւ ի տեղւոջէ իւրմէ։ Իսկ Հոնքն քաջամարտիկք եւ արիւնարբուք եկին զառ ի վեր գետոյն մինչեւ ի սահմանս Բարկուշատայ ի երկիրն Տիզակայ, եւ պատեցին զնա զլերամբք եւ զդաշտօք. եւ կարգ առին զօրէն ոճոյ եւ ինքեանք որպէս բազմահմուտ հնձօղք անկան ի վերայ նոցա։ Եւ զի լի էր երկիրն քրիստոնէիւք՝ այլ եւ մահմետականօք յոլովիւք, եւ բախեցան ի վերայ նոցա յաւուր մեծի շաբաթուն, եւ զաւուրս երիս ունայն եւ թափուր կացուցին զամենալի երկիրն այն ի մարդկանէ եւ յանասնոց, կոտորմամբ եւ գերութեամբ։ Եւ անտի անցին յերկիրն Վարանդու, զնոյն եւ անդ գործեցին. բայց մէլիքն նոցա Պաղիր անուն փութով ընդ առաջ յղեաց նոցա արս ոմանս յիւրմէ անտի ընծայիւք, եւ զկէսն թափեաց զգերւոյն եւ զերկիր իւր։ Եւ անտի եկեալ հասին երկիրս Խաչինու՝ անահ եւ համաձակ դիմօք, զի բնաւ ո՛չ ոք ընդդէմ եկաց նոցա ո՛չ սիրով եւ ո՛չ բռնութեամբ. այլ առ հասարակ զթիկունս իւրեանց փոխանակ դիմաց դարձուցին ի նոսա, վասնորոյ եւ դիւրամուտ եղեն աստ, եւ զոր ինչ կամեցան՝ զայն գործեցին, զոր ո՛չ բաւեմ ասել։

Քանզի ի միում աւուր ի Կարկառ գետոյն մինչեւ ի Դրդուական գետն ի յերկիրն Չարաբերդու, միահաղոյն ասպատակ սփռեցան ընդ լերինս եւ ընդ դաշտս, նախ՝ զփայտաշէն տունս եւ զյարկս գիւղորէից հրձիգ արարին, եւ ապա յարձակեցան ի վերայ գերեաց, իջուցին ի գլխոց լերանց եւ հանին ի ծակաց վիմաց, եւ ի ներքոյ անտառախիտ եւ մացառուտ մայրից։ Եւ ժողովեալ ընդ նոսա զկահ եւ զկարասիս նոցա. ընդ որոց խառնեցին եւ զհօտս զջոկս եւ զջոլիրս խաշանց եւ արջառոց եւ ամենայն չորքոտանի անասնոց եւ միահաղոյն խառնեալ վարեցին զառ ի վայր ընդ գետն Խաչինու. զգերին եւ զանասունսն ընդ միմեանս խառնեալ էին իբրեւ զհեղեղ յորդ. եւ որպէս զբանակ մեծ ի գնալն իւրեանց. զոր եւ մեք աչօք իսկ նկատէաք. քանզի փախստեայ հասեալ էաք ի կատար լերինն որ ի վերոյ է սրբոյ Աթոռոյն Գանձասարայ. եւ ոտք նոցա ո՛չ հասին առ մեզ։ Եւ մեք անտի հայեցեալ տեսանեաք զեղելոցն իրագործութիւնն, եւ այս եղեւ ի ՌՃՀԱ թուին, ապրիլ ամսոյ քսան, յաւուր աշխարհամատրան կիւրակէին։ Աստանօր տեսանելի է զաղէտ յետամնացելոց, զսուգ կոտորելոցն, եւ զաշխարս գերելոցն, զկսկիծ մարցն, եւ զաղէտ գերեալ զաւակացն, զողբումն որբ մնացելոցն, եւ զաւարառութիւն ընչիցն, զձայն լալականացն խառնեալ ընդ վայումն միջակտուր արանցն, արդարեւ զբնութիւնս լերանց եւ կարծր վիմաց փոփոխեալ՝ ընդ ինքեանս սգակից ինքեանց առնէին։

Իսկ զօրք թշնամեացն տարեալ զաւարն եւ զգերին խառնեցին ի բանակն իւրեանց. եւ չուեալ ի Ականակերտու բանակեցան ի վերայ գետոյն Դրդու, որ այժմ Թարթառ կոչեմք ըստ պարսկականին, ի վերայ կամրջին որ Ղառի-քօրփի ասեն։ Եւ ո՛չ տեւեցին անդ. այլ եւ ո՛չ կարացին այնքան վնասել երկրին Չարաբերդու եւ Պարտայու՝ որպէս մերոյս։ Քանզի նոքա յառաջազգած լեալ ի յամուր տեղիս լերանց իւրեանց ամրացեալք էին, մանաւանդ թէ երիտասարդք ոմանք ընդդիմանային եւս, որ եւ զբազումս հարին ի թշնամեացն, վասնորոյ զաւարն եւ զգերին ճեպով անցուցին ընդ գետն մեծ Կուր ի կողմանս իւրեանց. եւ ինքեանք փութացան հասանել ի վերայ քաղաքին Գանձակու։

Յայսմ վայրի ի սոցանէ վտանգեալ եւ նեղեալ մեծ պարոնն Քալպալի պէկ տէրն Չարաբերդու եւ Ղայնաղին որ էր թոռն Դարկահ ղուլի սուլտանին։ Քանզի փախստեայ ի յերկիրն Ծարոյ էր, եւ անճարակ լեալ եկն առ սոսա։ Եւ զկնի քանի աւուր զորդին իւր պատանտ տուեալ եւ ինքն գաղտ դարձեալ եկն ի տեղի իւր։ Իսկ նոքա գնացեալ նստան ի վերայ քաղաքին Գանջայու յաւուրս երկոտասան աւելի կամ պակաս. եւ ո՛չինչ կարացին առնել. քանզի ի ներքուստ ընդդիմանային քաղաքացիքն, եւ մանաւանդ թէ յառաջագոյն իրազեկ եղեալ վասն սոցին գալստեան մեծատունք եւ ճոխք քաղաքին գնացին ի քաղաքն Տփխեաց առ թագաւորն Վրաց Վախտանկ, գալ յօգնութիւն ինքեանց, եւ նա խոստացեալ էր գալ։ Եւ յորժամ մօտ եղեն սուրհանդակք, եւ պատգամաւորք սոցա մի զմիոյ զկնի ընթանային զկնի նորա. որ եւ եկին իսկ քառասուն հազարաւ ի վերայ Լազկացն։ Եւ յորժամ եհաս նա երկիրն Շամքօռու, սոքա աստի սկսան սորիլ դէպ ի Կուր գետն. եւ այսպէս մի ըստ միոջէ գնալով ի մէջ երից աւուրց չիք եղեալ կորեան ի տեղիս իւրեանց եւ բարձան ի միջոյ։ Իսկ թագաւորն վրաց Վախտանկ եկն յոլով ամբոխիւ աւելի եւս քան զքառասուն հազար եւ բանակեցաւ ի հարաւոյ կողմանէ քաղաքին Գանձակու օգնութեամբն Քրիստոսի Աստուծոյ. որում փառք յաւիտեանս. ամէն։