Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի

Եւ որպէս պատմեցաք զառաջին գալուստ Վախտանկին յօգնութիւն քաղաքին Գանձակու ի կողմանէ աւարառութեան ազգի Լազկեաց որ եւ զնոսա փախստական արար առանց պատերազմի. եւ ինքն ամսօրեայ աւուրբ նստաւ մերձ ի քաղաքն։ Իսկ քաղաքացիքն բանատար եղեն առ նա, եւ ասեն ո՛չ լինէր գալուստ Լազկացն առ մեզ եւ յերկիրս մեր եթէ ո՛չ ի մերձակայից եւ ի շրջակայ ազգացս որ զմեօք են համակամ եւ միաբան չէին լեալ ընդ նոսա։ Քանզի ի սատարելոյ սոցա եկին նոքա վասն զի միակրօնք եւ համադէնք եւ սունիք են։ Արդ՝ եթէ դու մեծի շահին բարեկամ եւ սիրելի ես եւ մեզ կամեցօղ, պարտիս եւ դու զնոսա գերել աւարել եւ կողոպտել։ Է եւ պատճառ մի եւս սոցին այսպէս ասելոյն, զի վասն գալստեան նորին յօգնութիւն ինքեանց, բազում եւ յոլով դրամս խոստացեալ էին նմա, եւ ի չտալն իւրեանց զնոսա մատնեցին զնա ի ձեռս նորա. եւ զի էր յաւուրս գարնան ի յամսեանն մայիսի ի ՌՃՀԱ թուին, եւ առ հասարակ վրանաբնակ ազգքն՝ որ եւ Թարաքամայ կոչեն որ խաշնարածք ելեալ էին ի լերինս եւ ի հովանոցս եւ ի խոտաւէտ տեղիս ըստ նախնի սովորութեան իւրեանց, մանաւանդ թէ փախստեայ իսկ էին եւ նոքա ի յահէ Լազկուն. եւ այժմ ի թելադրութենէ գանջեցւոց որոց գլխաւորն էր Ջաւատ անուն խանն, հրաման արար Վախտանկն զօրաց իւրոց, ելանել ասպատակ ի վերայ այնոցիկ յորոց նոքա ասացին։ Եւ իսկոյն գունդագունդ եղեալ միլեկան ազգն վրաց առաւել անողորմ քան զկովկասայինսն. սփռեցան ի լերինս եւ ի ծորակս եւ յարձակ վայրս երկրի Զակամու, Շամքօրոյ, Գանջապասանու, Ոսկանապատու, Քուրակչայու, եւ Պարտայու, մինչեւ ի Գուլստան գեղն եւ ի գետն Դրդու։ Եւ թէպէտ սպանութիւն եւ գերեվարութիւն ո՛չ այնքան արարին, սակայն զորինչ տեսին աչք նոցա. չորքոտանի անասուն. մինչեւ ի հաւ, եւ ցկատու, եւ ցշուն. իսկ զանշնչից ո՛չ է ասելի, զի մինչեւ ի փայտեղէն, եւ պրտեղէն եւ խեցեղէն տարան։ Եւ եթէ այս այսպէս եւ զինչ գրեցից սակս պիտոյ եւ պատուական ընչից եւ գոյիցն ոսկեղինաց եւ արծաթեղինաց, եւ այլ ազգի ազգի կահուց եւ կարասեացն, եւ զի ասելի՝ թէ ի բազմութենէ աւարին, այսինքն պղնձոյն, երկաթին եւ շորեղինին ոչ բաւէին բեռնակիրք, այլ սայլիւքն որ ընդ ինքեանս՝ այնու կրէին ի բանակս իւրեանց որ էր մեղձ Գանջայու, ի Չօլակ անուանեալ վայրն։ Եւ զայս ոչ թէ միայն յառաջ ասացեալ մահմետականացն արարին. ոչ. այլ ընդ նոսին խառնեալ եւ զամենայն գաւառս հայոց ի վերոյգրեալ յերկրէն միահաղոյն աւարի առին զշարժուն եւ զանշարժուն։ Եւ զի լինէր երբեմն գունդ ինչ զօրացն վրաց, դիմէին ի գեօղ ինչ քրիստոնէի, եւ նոքա քահանայիւք եւ ժողովրդօք ընդ առաջ լինէին նոցա խաչիւք՝ շուրջառօք, զանգակօք՝ եւ մոմեղինօք՝ իբրեւ զքրիստոնէի։ Իսկ վրացիքն ի վերայ անկեալ կողապտէին զգետսն, եւ զեկեղեցին, զգիրք, եւ զամենայն անօթս, զարս եւ զկանայս, եւ զամենայն ինչս գեղջն մերկ ի մօրէ կողոպտեալ եւ աւարի առեալ գնային. եւ այսպէս զամենայն գաւառս եւ զեկեղեցիս կողմանցն Գանձակու աւեր եւ թափուր արարին յամենայն ընչից, եւ լցին զբանակս իւրեանց։ Այլ զթիւ հօտից եւ անդէոց եւ առջառոց, ո՞ կարէ ասել. քանզի կարգ եւ սովորութիւն է նոցա յամենայն աւարէ զտասանաորդն տալ գլխաւորին իւրեանց. այժմ ասէին զբաժին նորա ի յոչխարաց քսան եւ հինգ հազար, եւ յարջառոց ինն հազար, եւ զայլն մտօք զննեսցես։ Եւ զի այս եղեւ օգուտ մեզ գալուստ նորին, որ զմնացեալն ի ժպիրհ ազգէն լեզկաց ճռաքաղ արարին ագահ, եւ անյագ, եւ անողորմ ազգն վրաց։ Եւ գիտելի է, զի թագաւորն Վախտանկ, ինքն այր բարեսէր, երկիւղած յԱստուծոյ եւ քրիստոնէասէր եւ անյիշաչար էր, որ եւ յոլով անգամ պատուիրէր եւ սպառնայր զօրացն ոչ առնել այնպէս զքրիստոնէեայսն՝ որպէս վասն սպանութեան եւ գերութեան. իսկ նոքա բիրտ եւ սոպռ բարուցն վրաց ոչ անսային, եւ ոչ լսէին հրամանի գլխաւորին իւրեանց։ Եւ սոքա զայս արարեալ եւ ապա դարձան ի տեղիս իւրեանց. եւ մնաց երկիրս մեր անտերունչ, եւ անգլխաւոր, եւ սկսան մարդիք իւրաքանչիւր զհաճոյս կամաց եւ մտաց իւրեանց առնել։ Ուստի եւ իմ տեսեալ զայս եւ նկատեալ զի յաւարտ իրին ո՛չ գոյ նշան խաղաղութեան, որ եւ էի ի մէջ բանակին Վախտանկայ, ընդ նոսին եւ ես ուղղեցայ գնալ յերկիրն Վրաց, որ եւ գնացաք իսկ. եւ յուղի անկեալ ի Գանջայու ի ՌՃՀԱ թուին, մայիսի ամսոյ ի Ը մտաք ի Տփխիս քաղաքն, մնալով անդ ամիսս չորս. եւ ի մտանել աշնան, յամսեանն սեպտեմբերի սկսաւ կրկին դառնալ ի Գանջայ Վախտանկ այսու պատճառաւ։ Քանզի ի նուազիլ միանգամայն եւ ի ստորանկանիլ թագաւորութեանն Պարսից զոր յապայն ասասցուք զորպիսութիւն իրին, առաւել եւս բարձրացան թշնամիք նորին մանաւանդ կայսերքն մեծամեծք եւ ինքնակալք Ռուսացն ասեմ՝ որ Մոսկովու Պետրոս թագաւորն եւ Հոռոմոց Կոստանտնուպօլեաց տիրօղ իսմայէլացին. սոքա իւրաքանչիւր դիմաց սկսան զօրս յարուցանել ի վերայ երկրին Պարսից. զի Ռուսն օգնել կամէր թագաւորին Պարսից. իսկ Հոռոմայեցին (Օսմացին) առնուլ ջանայր յինքն, ասելով՝ որովհետեւ այլք կամին տիրել կողմանցն այնոցիկ, ինձ ա՛նկ է առնուլ վասն զի յառաջմէ մեր էր երկիրն Ատրպատականի։ Սակս այսց պատճառի սկսան երկուց կողմանց պատգամս յղել առ թագաւորն վրաց Վախտանկ. մին ասելով՝ յիմ կողմն լե՛ր եւ ինձ հնազանդեա՛. եւ միւսն թէ հաւատակից իմ ես, պարտիս ինձ անսալ, եւ առ իս գալ, քանզի պայման ուխտի եւ ժամադիր եդեալ էր թագաւորն Պետրոս առ Վախտանկ, զի յայսմ աշնան ի մուտն հոգտեմբերի՝ ինքնին ի քաղաքն Շամախի հասեալ եւ զնա անդ ի պատրաստի գտանել պարտէ։ Յասյմ նուագում թագաւորն Պարսից, որ հանդերձեալ էր անկանիլ ի գահոյից եւ ի բարձրութենէ իւրմէ, փութանակի հրովարտակ մի հասոյց առ Վախտանկ, եթէ «Քեզ ետու զամենայն իշխանութիւն կողմանցդ Գանջայու, եւ ամենայն Ատրպատականի. եւ զքեզ կարգեցի գլուխ եւ սպարապետ ամենայն իշխեցողաց կողմանցդ այդոցիկ. վասնորոյ շեշտակի զօրս գումարեալ գայցես ի Գանջայ եւ պահ կալեալ զգուշասցիս կողմանցդ այդոցիկ ի թշնամեաց մերոցե։ Զայս հրաման եւ ի նմանէ ընկալեալ Վախտանկին մտախոհ եղեալ ի սենեակ սրտի իւրոյ այսպէս, եթէ ահա ստիպիմ ի յերկուց ինքնակալացս որ եւ հարկ է զհրաման միոյն կատարել։ Արդ՝ հոռոմայեցին այլահաւատ եւ օտար գոլով ի մէնջ, կամի բռնութեամբ տիրել երկրի մերում։ Իսկ կողմս այս՝ զի մինն բուն տէրն մեր է, այսինքն Պարսից թագաւորն եւ միւսն հաւատակից մեր եւ քրիստօնեայ կայսր է, մանաւանդ թէ հզօր զօրութեամբ։ Արդ՝ դիմեալ գնացից ի հրամանս նոցա եւ յորոց ի նոցանէ յաջողեսցի զհրամայեալն՝ զայն կատարեցից։

Եւ իսկոյն հրաման եհան զօրս գումարել եւ վաղվաղակի ժողովեալ զբազմութիւն զօրաց ազգացն վրաց եւ հայոց եւ ո՛չ ոք եթող զոր ո՛չ եբարձ ընդ իւր. ընդ որոց եւ զիս էառ բերել, զի գնալն մեր անդ մինչեւ ի դարձս այս սիրով ընդունէր զմեզ եւ զռոճիկն մեր ի յինքենէ էր հրամայեալ։ Եւ ելեալ ի Տփխիսու անբաւ ամբոխիւ, զորոյ որքանութիւնն անբաւ գոլով՝ ոչ կարացաք գրել, եւ եկեալ հասաք ի կամուրջն կոտորած՝ զոր Սնղքօրփի ասեն, յաւուր տօնի Սրբոյ խաչին։ Եւ ապա աստ յայսմ աւուր յառաջ կոչեցեալ զիս՝ հրամայեաց նախքան զինքն յառաջ ընթանալ յերկիրն մեր Ղարաբաղ եւ զհայազուն զօրսն՝ որ գումարեալ կային անդ ի ձեռն մէլիքներաց եւ չորս գլխաւոր եղեալ երիտասարդացն, որոց անուանք էին Աւան, Շրուան, Շահնի, եւ Սարուխան. որ եւ սոքա հարիւրապետ եւ իւզպաշիք կոչէին։ Սոքա ընդ մէլիքներացն Ղարաբաղու, զկնի առաջին դառնալոյն Վախտանկին եւ խախտելոյ իշխանութեան Պարսից միաբանեալ ընդ ինքեանս զամենայն քաջասիրտ եւ արիական եւ զօրեղ մանկունս եւ երիտասարդս տանս Աղուանից, ըստ ինքեանց կազմեալ էին զօրս բազումս աւելի քան զերկոտասան հազար։ Եւ ամրացեալ յամուր վայրսն Արցախու։ Եւ այսպէս բազում արիութիւնս ցուցեալ յերկրիս մերում, որոց պատմութիւնքն յառաջակայսդ յաճախագոյնս գտցես։

Այժմս լուեալ սմա զսոցանէ շեշտակի ճեպով յղեաց զմեզ վասն առ ինքն ածելոյ զնոսա կազմ զօրոք։ Եւ ըստ հրամանին եկեալ մեր յարդարեցաք զնոսա ըստ օրինի զօրաց իշխանաց, վասն զի անվարժք էին զինուորական սպասաւորութեանց եւ այսպէս բովանդակեալ զամենայն, իբրեւ տասն հազար արս ընտիրս եւ սպառազէնս. ընդ որոց եւ զդասս քահանայից եւ պաշտօնէից մերոց առեալ մեծաւ ճոխութեամբ եւ խնջոյիւք, համարելով նոր նորոգեալ զիշխանութիւն հայոց. եւ գնացեալ իջաք մերձ ի քաղաքն Գանջայ, Չօլակ անուն վայրն յաւուրս երիս։ Քանզի եւ թագաւորն Վախտանկ բնակեալ էր յայն կողմ քաղաքին՝ ի վերա ջրոյն որ Ղօչղարի գետ եւ Ղարա-արխ ասեն, եւ զկնի երից աւուրց ապա հրաման արար գնալ առ ինքն։ Որ եւ ելեալ գնացաք։ Եւ ի մերձենալ բանակի նորին, ինքն իսկ հրաման արար զօրաց իւրոց ընդ առաջ լինիլ մերայնոցն իբրեւ ողջամբ ընդունել զնոսա։

Եւ այսպէս մեծաւ շքով հանդիպիլ միմեանց երկուց կողմանց զօրացն. եւ իբրեւ զօրէն պատերազմի ռազմ կարգեալ ճակատ առ ճակատ եւ քաջամարտիկ մանկունք մերոցս դիմաց յառաջ խաղացեալ ճախր առեալ քաջընթաց երիւարօք, եւ զինակազմ զրահիւք պարէին յանդիման ճակատոյն. եւ ի ձայնէ հրացանացն որոտայր եւ թնդայր վայրն այն եւ փոշեխառն ծուխ նորին իբրեւ զկայծակնափայլ ամպ արգել զճառագայթս արեգականն մինչ զի զմիմեանս հազիւ տեսանէաք։ Եւ այսպիսի խրախութեամբ հասեալ իջաք մերձ առ բանակի նոցին։ Զոր տեսեալ Վախտանկին այսպիսի յառաջադիմութիւն մերայնոցս ցնծացաւ ի հոգի եւ ի մարմին իւր։ Եւ նոյն ժամայն յղեալ կոչեաց առ ինքն զմեզ եւ զգլուխ կարգեալ տղայսն եւ զմէլիքսն. եւ յորդորական բանիւ յուսադրեաց, եւ զօրացոյց ասելով՝ «այսուհետեւ զօրասջիք եւ քա՛ջ լերուք իբրեւ յորդիս զօրութեան եւ յուստեքէ եւ յումէքէ մի՛ երկնչիցիք, զի ահա հասեալ է ժամանակ փրկութեան քրիստոնէիցե։ Եւ դարձուցեալ զբանն առ մեզ եւ յոյժ շնորհակալ եղեւ զմէնջ. եւ ի վաղիւն զամենեցուն զգլխաւորսն խիլայեաց՝ եւ այսպէս մնացաք առ նմա զաւուրս իբրեւ քսան եւ հինգ։

Եւ պատճառ սորին այսպէս սէր առնելոյն ընդ մեզ՝ այս է առաջինն՝ զի բնական սէր ունէր ընդ ազգիս հայոց. եւ ոչ այնքան հաւատայր ազգին իւրոյ վրաց որք միշտ նենգաւորք եւ խորամանկք են. վասն այն կամէր զայս զօրս՝ մանաւանդ ազգս հայոց իւրն սեփհականացուցանել որպէս տփխիսեցիք։ Եւ երկրորդ՝ զի յատկացեալ եւ ստուգեալ էր գալուստ մեծի կայսերն Ռուսաց Պետրոսի եւ կամէր հայ եւ վրացի զօրօք ճոխ եւ շքեղ ընդ առաջ ելանել նմա։ Բայց զկնի յոլով ակնկալութեան եւ սպասաւորելոյ համբաւոյ գալստեան նորին, մեղք մեր յառաջընթաց եղեւ քան զնա. զի եկն եհաս ի Դուռն Երկաթի, այսինքն ի Դարպանտ, եւ բնակիչք տեղւոյն ինքնակամ յոժարութեամբ ետուն զամուրն ի ձեռս նորա։ Բայց ո՛չ գիտեմ զինչ պատահումն եղեւ, ոմանք ասացին զի ի հիւանդութենէ եւ այլ պատահարաց վնասք յոլով եղեւ զօրուն, եւ կոտորումն ձիոց վասն անընդելութեան նոցա օդոյ եղանակի երկրին, այլ եւ նաւաբեկութիւն եւս լեալ զինուց, այսինքն ջապախանից, (ճէպհանէ) եւ ռոճկաց զօրուն, եւ այլք այլ իմն պատճառս ասացին։ Զինչ եւ իցէ անդի եղեւ դարձ նորին, թողեալ զօրս յոլովս անդ՝ պայմանեալ ի գալ միւսոյ ամին դարձեալ դառնալ եւ ինքն չոգաւ յերկիր։

Եւ զայս լուեալ Վախտանկ, սա եւս սկսաւ դառնալ ի տեղի իւր, զի ի սոյն նուագում համբաւ եւս եհաս ի դրանէ թագաւորին Պարսից, թէ զքաղաքն Ասպահան, շահն եւ զօրք իւր ի ներքս փակեցին եւ մերձ են ի յառնուլ։ Այլ եւ զկնի իւր սուրհանդակք եւս հասին եթէ ահա ի հին թշնամեաց քոց կամին առնել ի վերայ տան քաղաքիս քո՝ փութանակի պարտիս հասանել այսր։ Յաղագս որոյ վաղվաղակի յարուցեալ դարձաւ ընդ կրունկն եւ սուղ ինչ պատերազմեալ ընդ Ղազախու երկրին սակս առաջնոյ ինչ քինու իւրեանց, գնաց ի տեղի իւր ի քաղաքն Տփխիս։ Իսկ մեք անյոյս մնացեալ առաջնոյ ասացեալ յուսոյն, դարձաք իւրաքանչիւր ի տեղիս մեր եւ ամրացաք ի լերինս ուր եւ դժուարին էր։

Բայց սակս որպիսութեանց Վախտանկին, դարձեալ կայ մեզ ասել սակաւ ինչ պատմութիւն. զի զկնի դառնալոյ նորա տակաւին՝ բռնաւորն Գանջայու, եւ Կախէթու, եւ Երեւանու, եւ Պօրչալուին, եւ Ղազախու ի տեղիս իւրեանց էին։ Սոքա ամենեքեան թշնամիք եղեալ ընդ նմա, մանաւանդ ուրացեալն Մհամմատղուլի խանն Կախէթու, որոյ յառաջն Կոստանդ ասէին, ի թոռանց Թամրազին, եւ 0ղուրլու անուն խանն Գանջայու, որ ազգաւ եւ ի բնուստ թշնամիք էին ընդ ազգին Վախտանկայ, այժմս միաբանեալ առ հասարակ յապստամբութիւն գրեցին ի Վախտանկայ առ նոր անուանեալ Շահն Թահմազ, քանզի մի ի յորդւոցն Շահսուլտան Հիւսէինին՝ Թահմազ անուն փախուցին յԱսպահանու եւ բերեալ ի Ղազուին արարին Շահ։ Առ սա գրեցին վասն Վախտանկին, եթէ խորհեալ է զապստամբութիւն ի քէն, միաբանէ ընդ ինքեան զազգն հայոց եւ վրաց, եւ դեսպանս արձակեալ առ թագաւորն Ռուսաց՝ զի եկեալ տիրեսցէ աշխարհիս քոյ։ Արդ՝ զոր ինչ հաճոյ է յաչս քոյ հրամայեսցես առնել։ Իսկ նորաբուսիկ անխոհեմն այն գրեաց հրովարտակ, եթէ զերկիրն Կախէթու, եւ Քարթալայ, որ է Տփխիս, բոլոր թումանօք Վրաց, ետու Մհամմատղուլի խանին եւ զամենայն գլխաւորս եւ զօրս Գանջայու, Երեւանու, եւ զայլս եւ զվերոյ գրեալս ետու օգնական նմա. ահա պահանջեմ ի ձենջ զՎախտանկն, եւ կամ զգլուխ նորին. վաղվաղակի յղեսջիք առ իս։ Եւ ապա յամենայն կողմանց ժողովեալ զօրաց ի վերայ նորա եւ նոյն ինքն Մհամմատղուլի խանն ի գիշերի գաղտ եմուտ ի բերդն ոչ գիտելով Վախտանկին. եւ ընդ առաւօտն յանկարծակի ձգեաց թօփ ի վերայ տանն Վախտանկին եւ ասէ. «հրաման է Շահին, ե՛լ աստի եւ գնա՛ե։ Իսկ նա հազիւ թէ զերծեալ էր ի պարսից, զոր յառաջմէ երդմամբ կոչեցին առ ինքեանս եւ զամս երիս ի խորին Պարսկաստան յաքսորս պահեցին. եւ դարձեալ ետուն զսպարապետութիւն զօրացն պարսից զամս երկուս. եւ ապա զիւր հայրենի իշխանութիւն տուեալ հրամայեցին դառնալ ի տեղի իւր։ Յետ այսորիկ եկեալ Վախտանկն եւ թէպէտ առ երեսս այլ իմն կերպիւ կեայր, այլ ըստ մտացն խորհրդոյ՝ զղջումն սրտին յայտնի էր յաչս ամենեցուն. վասն այնորիկ յոյժ ատելիք էին նմա պարսիկք եւ նոքա նմա թշնամիք. այժմս ի յօրինիլ ի վերայ նորա պատերազմն, եւ նա ժողովեաց զզօրս իւր, մանաւանդ զքաղաքացիսն, զհայազուն քաջամարտիկ զօրականսն, որք զհոգիս եւ զորդիս, զինչս եւ զանձինս եդեալ էին ի վերայ նորա յօժար սրտիւ. եւ սկիզբն արարին զպատերազմն յառաջներրորդէն դեկտեմբեր ամսոյ մինչեւ ի տօն սրբոյ Զատկին. Վախտանկն վրացի եւ հայ զօրօք. իսկ Մհամմատղուլին պարսկօք։

Զինչ այլ գրեցից սակս աւերութեան եւ գերութեան եւ սպանութեան երկրին այնմիկ, այլ զի առաջինն այն եղեւ աւարտ իրին, որ զզօրսն պարսից յաղթահարեցին կոտորմամբ եւ փախստական առնելով. եւ զնոյն ինքն զՄհամմատղուլին զատ ի զօրացն միայն գտեալ՝ հալածեալ էին մերձ ի հասանել՝ եւ նա զերասանակ երիվարին ուղղեալ էր առ գետն Կուր ի ներքոյ քաղաքին Տփխիսու։ Եւ այնպէս երիվարն արկեալ զինքն ի գետն. եւ ի լող անցեալ յայնկոյս՝ գնաց յերկիր իւր ի Կախէթ. բայց ո՛չ կասեցաւ եւ ո՛չ դադարեաց ի չարութենէ, զի որպէս զհուր վառեալ էր ի չար նախանձուն, եւ երկրորդ Յուդայ զգեցեալ էր զհայրն իւր զսատանայ։ Քանզի գնացեալ իսկոյն ընդ իւր միաբանեցոյց զազգն Լազկեաց եւ զամենայն կովկասային լեռնաբնակիչսն, զի անյուսացաւ ի կողմանցն պարսից. եւ ընդ նոսա ուխտեաց այսպէս. «եթէ սատարիցէք ինձ եւ օգնիցէք, եւ ձերով օգնականութեամբ եւ զօրութեամբ առից զքաղաքն Տփխիս, ձեզ տաց որ ինչ գտանիցի ի նմա, ոսկի եւ արծաթ, կերպասեղէնն, կտաւն, եւ բրթեղէնն, պղինձն, երկաթն, եւ անակն, միանգամայն եւ գերին զոր ի նմա գտանիցէք։ Եւ ի վերայ այսր ամենայնի ըստ մարդաթուի ձերոյ ամենայն մարդոյ երիս թուման եւս յինէն տաց. միայն թէ մեծ նախանձու իմոյ զվրէժն առիցե։

Զայս լուեալ ի նմանէ կիրթքն ի չարիս, եւ աշխարհակործան մոլեգին լեգէօնն սադայէլի. զի այսպիսի աւէտիս ետ զօրապետն իւրեանց եւ յոյժ զուարճացան ի սիրտս իւրեանց եւ խոստացան կատարել զկամս նորա։ Եւ վաղվաղակի ի մի վայր ժողովեալ բազմութիւն յոյժ վայրենաբարոյ ազգացն լեռնական բարբարոսացն հանդերձ գլխաւորօքն իւրեանց զոր Ալի սուլթան եւ Իսմի ասէին եւ այլք ոմանք։ Եւ զերիս բաժանեալ զզօրս վիճակաւ ելին ի վերայ ամենափարթամ քաղաքին Տփխիսու որում ի բազում ժամանակաց ցանկային, եւ յանկարծ իմն եկեալ պաշարեցին զքաղաքն։ Քանզի զօրք Վախտանկին ցրուեալք էին եւ ինքն անհոգ կայր. եւ յաւուրս ինչ դիմակայեալ՝ եւ ետես զի յուստեքէ ո՛չ եհաս օգնութիւն, այլ եւ ոմանք ի գլխաւորացն վրաց եւ մեծամեծաց յետս չոգան ի նմանէ, որ էր Ղարաղալխանու Կեօրգի յերիսթաւն եւ Ղափլանեցիք եւ ի քաղաքէն ոմանք եւս։ Զայս տեսեալ Վախտանկին՝ զի համառելն ո՛չ օգուտ բերէ ինքեան եւ ո՛չ քաղաքին, իւրովի յել արտաքս ի քաղաքէն յեզր ինչ։ Եւ հրաման ետ գլխաւորաց քաղաքին ելանել ընդ առաջ նորա եւ յօժարութեամբ առնուլ ի ներքս զզօրն. զի թերեւս մի՛ իսպառ աւերեսցեն զնոսա եւ զի զերծցին ի գերութենէ եւ ի սատակմանէ, վասն զի խնայեաց ի քաղաքն, քանզի սեփական հայրենիք իւր էր։ Եւ ինքն գնացեալ ի վեր ամրացաւ ի խորին Վրաստան եւ անտի ստէպ ստէպ հրեշտակս եւ դեսպանս առաքէր առ թագաւորն Ռուսաց, զի զօրս հասուսցէ ինքեան ի թիկունս՝ եւ ոչ ժամանեաց։

Իսկ Մհամմատղուլին յորժամ եմուտ ի քաղաքն հանդերձ բազմութեամբ Լազկեացն եւ իսկոյն սկսան որոնել զքաղաքն տան է ի տուն՝ եւ դրան է ի դուռն. այլեւ զեկեղեցիսն ամենայն եւ զվերնատուն եւ ներքնատունսն նոցա։ Եւ զի ի յոլով ժամանակաց եւ այսր անդրդուելի էր ի թշնամեաց եւ խաղաղացեալ ի պատերազմէ ամենափարթամ եւ վայելուչ քաղաքն Տփխիս՝ եւ որպէս ամենեցուն է յայտնի, բազմաշխատք վաճառականք են արք տեղւոյն եւ փափկասունք եւ գեղեցկատիպ կանայք, ուստերք եւ դստերք նոցա. եւ ըստ կենցաղոյս քաղաքաւարութեան աննմանք ի բազմաց. ապարանիւք գեղապաճուճօք զարդարեալ, կահիւք եւ կարասեօք ուռճացեալք, եւ ըստ ժամանակի իշխանութեան հայոց զամենայն սպասս եւ անօթս տանց եւ սեղանոց նոցա զյոլովս փոխանակ պղնձոյ՝ արծաթեղէնս եւ ոսկեղէնս էին կազմեալ. իսկ զհանդեձից եւ զգեստուց զարդուց ականակուռ դիպակաց մարգարտաշարաց պայծառութիւն՝ դիտեա՛ որչափ որ միտք քո բաւեն։ Այլ վասն եկեղեցեացն շքեղութեան եւ պայծառութեան զի՞նչ ասացից. զի յոյժ շքեղացուցեալ էին ոսկեղինօք եւ արծաեւեղինօք եւ դիպակօք եւ ամենայն կահիւք եւ կարասեօք եւ անօթեղէն սպասիւք։ Զայս ամենայն գրեալքս ի ձեռն առին վայրենի եւ անագորոյն եւ ագահութեան մասամբ անյագ գազանաբարոյ եւ տզրկանման ազգն այնոքիկ. եւ կողոպտեալ թափեցին յինքեանս զբազմութիւն աւարին եւ զմանկանց եւ տղայոց, կանանց եւ աղջկանց, զաչաց զհաճոյսն առին ի գերութիւն, իսկ զխայտառակութեանց զչափ ո՞ կարէ պատմել, եւ զաւարին զթիւն ո՞վ կարէ ընդ գրով արկանել։ Բայց սպանութիւն եւ այլ աւելի գերեվարութիւն ո՛չ այնքան արարին, վասն զի ոչ եթող խանն, այլ նոքա եւ ոչ նմա լսէին, քանզի զխոստացեալ դրամն խնդրէին. վասնորոյ զծանր հարկս էարկ ի վերայ քաղաքացւոցն այնչափ համարօք իբրեւ քառասուն հազար թուման, եւ առեալ զայն ետ նոցա, եւ արձակեաց գնալ ի տեղի իւրեանց։

Վ Ե Ր Ջ։