Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի

Ի տասներորդ ամի թագաւորութեան իւրում Հիւսէին կոչեցեալ Շահ Սուլտանն արար հրաման մարդաթիւ եւ աշխարհագիր առնել ազգիս հայոց, եւ ամենայն ազգաց ընդ իշխանութեամբ իւրով եղելոց. եւ ելեալ հրամանատարք նորին՝ արք իբրու հաւատարիմք տան նորա, գրիչք եւ քարտուղարք, զի անսխալ եւ առանց թագուցանելոյ գրեսցեն զամենայն հասակ ի հնգետասան ամենից եւ ի վեր, սպառնացեալ ի հրովարտակին՝ այսպէս. «եթէ ոք գտցէ զթագուցեալ եւ զղօղեալ ոք, եւ յայտնեսցէ զայն արքայի, գլուխ ղօղելոյն՝ արքայի. եւ ինչք նորա աւար այնմ լիցի՝ որ գուշակեացնե։ Զոր եւ արարին իսկ. զի յոյժ յուզմամբ եւ որոնմամբ զննեալ տեղեկանային պէսպէս հնարիւք եւ սպառնալեօք։ Ի գիւղի ուրումն զտանուտէր գիւղին, եւ զքահանայսն եւ զհիւրընկալն զոր գզիր ասեն, արգելուին ի տունս ուրոյն, եւ զատ ի միմեանց. եւ ապա ասել տային զանուանս արանց եղելոց ի գիւղին եւ գրէին. եւ բերեալ ի մի վայր՝ հաւասար տեսանէին. եւ թէ աւելի կամ պակաս գտանէին զասացեալսն ի միմեանց, (եւ զի թուղթ եւս առնուին ի բերանոյ նոցա, այսինքն մուչալկա, զի թէ սուտք գտցեն այնքան տուգանս վճարեսցեն), կախելով ի փայտէ բրածեծ առնէին զարսն ասացեալ ի սակս տուգանին. ընդ նմին կաշառս յոլովս, եւ տասանորդս, եւ զկարգեալ վարձս զինուորացն, առաւել քան զչափն առնուին, եւ ապա զգրեալն կրկնէին։ Ապա յետ այսորիկ՝ գրեցին եւ զվանօրայս, զանապատս, եւ զգիւղօրէից եկեղեցիսն. ընդ նմին եւ զեպիսկոպոսունս եւ զաբեղայս, եւ զերիցունս, առ հասարակ ի թիւ արկին. եւ աւարտելով զնոսա սկսան գրել եւ զվաճառականսն, զճանապարհորդսն, եւ զորս սուղ ինչ առեւտրոյ տեարքն էին. եւ զամենեսեան ի համարութիւն գրելով՝ տարեալ ցուցին ատենի արքային։ Իսկ անդ եդին հարկս ի վերայ գրելոց գլխոցն՝ երեքպատիկ յաւելմամբ ի վերայ առաջնոյ սահմանին. եւ ի վերայ եկեղեցական պաշտօնէից, որ յառաջնումն ո՛չ երեւէր բնաւ, տասնապատիկ առաւել քան աշխարհականաց ծանր բեռինս եդին. եւ սոյն աշխարհագրութիւն հազիւ մինչեւ յերիս ամս աւարտեցին. զի ի ՌՃԽԸ թուին սկսան, եւ ի ՌՃԾԱ թուին հրաման արարին զերեք տարւոյ զգլխահարկ ժողովրդեանն՝ զոր նոր եդին (հաւաքել). նա եւ վասն եկեղեցականաց, եւ կրօնաւորաց կարգեալն ընդ նմին միահաղոյն առնուլ։ Ապա ել մեծ վէզիրն Ատրպատականի, որ նստէր ի Դաւրէժ քաղաքի, որոյ անունն էր Միրզաթահիր, հազար հարիւր արամբ, եւ եկն յերկիրս Ղարաբաղու, եւ ի Գանջայ քաղաք. եւ սկսաւ առնուլ յոյժ աւելորդօք, քան զգրեալն։ Եւ ցրուեցան զօրքն ընդ երկիրս եւ ընդ գիւղօրայս ի թիւ արկեալ գրովն. եւ քանզի յոյժ ծանր էր լուծն, եւ ոչ կարէին տանել, վասն որոյ չարչարէին, կեղեքէին, եւ ջարդելով առնուին ըստ չափու իւրեանց ի յոլովիցն՝ յոլով, եւ ի փոքունցն՝ փոքր. զի (մեծ) գեղն հարիւր հիսուն, հարիւր, կամ հիսուն թուման. եւ յոյժ փոքրն յերեսուն կամ ի քսան թումանէ չէր պակաս։ Նոյնպէս ի վաճառականաց, եւ յամենայն արուեստաւորացն առին։ Եւ այսպէս ամի ամի զգլուխսն համարէին, եւ հարկահանքն եկեալ ճշդիւ առնուին։ Յետ այսորիկ միւս եւս կերպիւ հարկս եդին, եւ անուանեցին զայն ապիքուրան. դարձեալ միւս եւս եդին, եւ զայն ասացին Շահզատի ախրաջաթ. միւս եւս յաւելին, եւ անուանեցին շեշդինար, եւ զայս երեքպատկեցին։ Եւ դարձեալ կրկին եւս եղեւ հրաման, ելանել եւ գրել զամենայն սահմանս երկրի. գիւղօրէից, եւ ագարակաց. զհող, զջուր, զայգի, զանդաստան, զծառ, զտունկ, եւ զամենայն ինչ, որ պիտոյ է մարդկան, առ հասարակ զամենայն գրեցին, թէ՛ հայոց, եւ թէ՛ այլազգեաց. այլ եւ վրանաբնակաց, եւ խաշնարածաց, ազգ մի որ թարագամայ ասեն. զնոցին եւս, զանդեայս, եւ զհօտս, եւ զջոկս, եւ զջոլիրս, եւ զերամս ամենայն անասնոց չորքոտանեաց ի թիւ արկին, եւ յառաջնոցն վերայ կրկին յաւելին զհարկս։ Զայս ամենայն զոր գրեցաք՝ նորահնար չարիք էր, զոր եդին ի վերայ առաջնոյ սահմանեալ հարկացն, որ եւ յառաջինն եւս ծանրագոյն էր բեռն ի վերայ ժողովրդեանն. այժմս փոխանակ թեթեւացուցանելոյ, զայսքան եւս յաւելին ի վերայ։ Եւ դարձեալ՝ որպէս սովորութիւն է պարսից իշխանութեան՝ յամենայն քաղաքս տէրութեան իւրեանց, եւ ի վերայ ամենայն երկրի, պետս եւ գլխաւորս զօրաց կացուցանել, որպէս խան, սուլդան, ղուլբէկի, վէզիր, դարուղայ, եւ թուիլտար։ Յառաջնումն որոյ միանգամ այսպիսեացս իշխանութիւն ինչ տային ո՛չ դիւրեաւ փոփոխէին եւ առնուին ի նմանէ. բայց թէ մեծ յանցանք ինչ եւ կամ վնաս առնն յայտնիւր, եւ կամ վասն զրկողութեան եւ ագահութեան գանգատողք եւ դատախազք երթային ի դուռն արքայի, եւ զյանցանս առնն յայտնի կացուցանէին, եւ ապա հազիւ ուրեմն առնուին յառնէն յայնմանէ զիշխանութիւն զայն։ Իսկ այժմս եւ այսու թագաւորաւս ո՛չ այսպէս, այլ թագաւորն եւ նախարարք իւր կաշառակուր լեալ՝ փոյթ ընդ փոյթ փոփոխեալ հանէին, եւ ի միում ամի, երկուս եւ երիս տեարս եւ իշխանս՝ ի միում քաղաքի եւ գաւառի զկնի միմեանց առաքէին։ Եւ նոքա եկեալ՝ որպէս եւ ինքեանք կաշառօք ստացեալ էին զիշխանութիւնս իւրեանց, նոյնպէս եւ նոքա այնպէս ամենայն զդատ եւ զիրաւունս ժողովրդեան ի բաց եդեալ՝ կեղեքէին, կողոպտէին զհնազանդեալս իւրեանց. սոյնպէս առնէին եւ օրինապահք դպիրք նոցա, այսինքն դատաւորք շխալսլամք, շեխք, եւ որոց ղազիս ասեն։ Դարձեալ յաւելին միւս եւս չարիս, զի որք միանգամ տեարք էին գիւղից, եւ ագարակաց. նա եւ վարձաւորք՝ այսինքն դօնլուղ հատեալ, զօրապետք, եւ զօրք որքան դրամոյ չափ որ ոք եւ ունէր, զնորին տասանորդն եւս հատին, եւ թագաւորական արարին. իսկ նոքա ո՛չ յիւրեանց դրամոցն տային, այլ զայն եւս յաւելին եւ եդին ի վերայ իւրաքանչիւր հնազանդելոցն, եւ այնպէս առնէին։ Նմանապէս եւ այլ բազմայոյլ չարիս յորդեցին. ուստերս եւ դստերս ուժգին քարշելով, զարս եւ զկանայս բռնի ուրացուցանելով, եւ զյետամնացելոց զինչսն եւ զստացուածսն եւ գանձս յափշտակելով՝ եւ ուրացողացն տալով. որպէս եւ որքան տօվլաթաւորս եւ մեծատունս աչօք մերովք տեսաք ի Ջուղայ եւ յԵրեւան՝ որ ի վերջին աղքատութիւնն եւ ի թշուառութիւն հասեալ էին. եւ հարցեալ զպատճառն տեղեկացաք, որ վասն ուրացողացն եւ յափշտակութեան ընչից իւրեանց էին եղեալք այնպէս։ Այնպէս զամենայն բարեկարգութիւնս բարձին յերկրէ. զորս մանրամասնաբար ոչ գրեցաք. միանգամայն եւ օրէնս եդին իւրեանց. իսկ գտան հակառակ՝ փոփոխելով զեդեալ սահմանս նորա, զոր վասն գլխահարկաց, եւ դատաստանաց եդեալ էր ի վերայ նոցա։ Վասն այնորիկ եհաս եւ ի վերայ նոցա իրաւունք արդարադատին Աստուծոյ, այլ եւ ի վերայ ազգիս հայոց. եւս զոր յապագայն գծագրելոց եմ, սակս նոցին անողորմ եւ անաստուած գոլոյն կեղեքելոյն եւ կողոպտելոյն զկեանս տառապելոցն, զորս փոքր ի շատէ ծանուցաք։ Իսկ յաղագս անօրէնութեան օրինազանցութեան, սոպռութեան եւ անմտութեան եւ անմիաբանութեան սոցա, միանգամայն եւ ընդդէմ դառնալոյ յԱստուծոյ եւ յաստուածային գրոց եւ պատուիրանացն՝ զոր եւ ծանուցի ձեզ Աստուծով, որ եղեւ պատճառ կործանման ինքեանց, յորմէ տէր Յիսուս ազատեսցէ. եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն։