ԳՐԻԳՈՐԻՍ
ԱՐՇԱՐՈՒՆԻ,
«ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ
ԸՆԹԵՐՑՈՒԱԾՈՑ»
Գրիգորիս
Արշարունու
մասին
կենսագրական
տուեալներ
գրեթէ
չկան:
Գիտենք
միայն,
որ
նա
Արշարունեաց
քորեպիսկոպոս
էր
եւ
մասնակցել
է
Մանազկերտի
եկեղեցական
ժողովին
(հաւանաբար.
տեղի
է
ունեցել
726
թ.
):
Մի
տեղեկութիւն
կայ
Եպիսկոպոսք
Կամսարական
տանն
ցանկում,
ըստ
որի
706
թ.
Գրիգորիսն
արդէն
քսաներեք
տարի
եպիսկոպոս
էր
[1]:
Արշարունու
մասնակցութիւնը
Մանազկերտի
ժողովին
յիշատակւում
է
հետագայ
աղբիւրներում,
օրինակ`
Ստեփանոս
Ասողիկի
երկում
[2]
եւ
աւանդաբար
Յովհաննէս
Օձնեցուն
վերագրուած
Սակս
ժողովոց.
որ
եղեն
ի
Հայք
(sic!)
գրուածքում
(բանասէրները
սովորաբար
այս
երկն
Օձնեցունը
չեն
համարում):
Այստեղ
կարդում
ենք,
որ
ժողովը
տեղի
ունեցաւ
«առաջնորդութեամբ
քաջին
եւ
իմաստասիրի
առն
փիլիսոփայի
Գրիգորիսի
Արշարունեաց
քորեպիսկոպոսի»
[3]
։
Մեկնութիւն
Ընթերցուածոցը
Գրիգորիս
Արշարունու
միակ
պահպանուած
երկն
է:
Նա
նաեւ
յիշատակւում
է
որպէս
Մեկնութիւն
Ընթերցուածոցն
Կիւրղի
Երուսաղէմացւոյ
[...
]
հայրապետի
գրուածքի
հեղինակ,
սակայն
հայագէտներն
այս
երկրորդ
Մեկնութիւնը
սովորաբար
ուրիշի
են
վերագրում:
Այն
հրատարակուել
է
1727-1728
թթ.
՝
Կիւրեղ
Երուսաղէմացու՝
Կոստանդնուպոլսում
լոյս
տեսած
Կոչումն
ընծայութեան
[4]
երկից
յետոյ,
առանձին
էջակալմամբ:
Մեկնութիւն
Ընթերցուածոցը
Երուսաղէմի
Ճաշոցի
մեկնութիւնն
է`
բաժանուած
34
գլխի:
Այն
սկսւում
է
Յայտնութեան
տօնից,
երբ
նշում
են
նաեւ
Քրիստոսի
Ծնունդը
եւ
Մկրտութիւնը:
Հետեւում
են
Առաջաւոր
պահքը,
Քառասներորդի
վեց
շաբաթները
եւ
Զատկի
շաբաթը`
մինչեւ
Զատկին
յաջորդող
առաջին
կիրակին:
Իր
վերլուծութեան
մէջ
հեղինակը
յաճախ
դիմում
է
տիպաբանական
մեկնաբանութեան:
Գրիգորիսը
նշում
է,
որ
իր
գործը
գրել
է
Վահան
Կամսարականի
պատուէրով,
որն
իր
դուստր
Շուշանի
նահատակութիւնից
յետոյ
(705-706
թթ,
)
անցաւ
ճգնաւոր
կեանքի:
Հաւանաբար
այս
ժամանակ`
706
թ.
կամ
դրանից
անմիջապէս
յետոյ
է
գրուել
Մեկնութիւնը:
Հետագայ
աղբիւրների
այն
տեղեկութիւնները,
համաձայն
որոնց
Արշարունին
իր
գործը
գրել
է
կաթողիկոս
Յովհաննէս
Օձնեցու
հրամանով
Մանազկերտի
ժողովից
յետոյ
[5]
կամ`
Վահան
Կամսարականի
որդի
Ներսեհի
պատուէրով
[6].
արժանահաւատ
չեն
կամ
վերաբերում
են
Գրիգորիսի
այլ`
անյայտ
գրուածքներին:
Մեկնութիւնը
պահպանուել
է
Վենետիկի
Մխիթարեան
թիւ
1328
(նախկին
475)
ձեռագրում
(11-րդ
դար)
[7]
։
Գրիգորիսի
երկը
զբաղեցնում
է
8ա-110բ
թերթերը
(էջ
1-207՝
ըստ
Չրաքեանի,
որը
ձեռագիրն
այլ
կերպ
է
էջակալում):
Ձեռագրի
սկզբում
չէջակալուած
թերթեր
կան`
հաւանաբար
գրուած
18-րդ
դարում,
որոնց
վրայ,
ի
թիւս
այլ
գրուածքների,
վերստին
արտագրուել
են
Մեկնութեան
Ա-Է
եւ
մասամբ
Ը
գլուխները,
քանի
որ
դրանք
ձեռագրում
դժուարընթեռնելի
են:
Ձեռագրից
թերթեր
են
ընկել`
մէկը
13-14-րդ
թերթերի
(ըստ
Չրաքեանի`
12-13-րդ
էջերի)
միջեւ՝
Զ
գլխում,
եւ
երեքը`
60-61-րդ
թերթերի
(ըստ
Չրաքեանի`
106-107-րդ
էջերի)
միջեւ`
ԻԵ
գլխի
վերջին
12-15
տողերը
եւ
համարեայ
ամբողջ
ԻԶ
գլուխը:
Մխիթարեան
հայր
Քերոբէ
Չրաքեանը`
Մեկնութեան
հրատարակիչը,
լրացրել
է
երկու
բացակայող
հատուածները
Զմմառի
վանքի
թիւ
429
ձեռագրի
(որը
նախկինում
«Անտոնեան
հաւաքածոյում»
էր)
օգնութեամբ:
Այդ
ձեռագիրը,
որի
218ա-242բ
թերթերում
Գրիգորիսի
երկն
է,
ընդօրինակուել
է
1701
թ.
Ամիդում
[8]:
Գրիչն
անփոյթ
է
աշխատել`
յաճախ
ամփոփ
ձեւով
վերաշարադրելով
ամբողջ
նախադասութիւններ:
Ուստի.
այս
ձեռագիրը
միայն
առանձին
դէպքերում
է
վկայակոչւում
Վենետիկի
հրատարակութեան
մէջ:
Բացառութիւն
են
հիմնական
ձեռագրում
բացակայող
հատուածները,
որոնք
մէջբերւում
են
ամբողջութեամբ:
1890-1891
թթ.
Բարսեղ
Չոտոյեանը
Կոստանդնուպոլսում
լոյս
տեսնող
«Պատկեր»
կիսամսեայ
հանդէսում
հրատարակեց
Անտոնեան
ձեռագրի
հատուածներ.
իբր,
Գրիգորիսի
Մեկնութիւնից:
Սակայն,
ինչպէս
նկատել
է
Չրաքեանը
[9].
միայն
առաջին
հատուածն
է
Մեկնութեան
առաջաբանից,
իսկ
միւսները
10-րդ
դարի
հեղինակ
Սամուէլ
Կամրջաձորեցու`
մինչ
օրս
անտիպ
մի
գրուածքից
են:
Այն
պահպանուել
է
նաեւ
Վենետիկի`
Գրիգորիսի
երկը
պարունակող
ձեռագրում:
Հետագայում
Նիկողայոս
Ադոնցը
Մեկնութեան
զանազան
գլուխներից
կարճ
հատուածներ
մէջբերեց
Հայոց
եկեղեցու
տօներին
ու
սրբերին
նուիրուած
իր
յօդուածում,
որը
հրատարակուել
է
Revue
de
l'Orient
Chrétien-ի
26-րդ
հատորում
(1927-1928
թթ,
):
Ադոնցի
մէջբերումները
Վենետիկի
ձեռագրից
են,
որի
մի
մասը
(Ա-Ժ
գլուխները
եւ
ԺԱ
գլխի
մեծ
մասը)
1935
թ.
«Բազմավէպում»
հրատարակեց
Մեսրոպ
Ճանաշեանը:
Յղելով
այս
յօդուածին`
Նորայր
Պողարեանն
իր
Հայ
գրողներ
(Երուսաղէմ,
1971)
գրքում
արտատպեց
Ա
գլխի
սկիզբը:
1964
թ.
Քերոբէ
Չրաքեանն
առաջին
անգամ
Վենետիկում
հրատարակեց
ամբողջական
տեքստը:
Մեկնութիւն
ընթերցուածոցի
միակ
լիակատար
թարգմանութիւնը`
ֆրանսերէն
(Վենետիկ,
1975),
կատարել
է
Լէոն
Մ.
Ֆրուադըուոն:
Ալեսսանդրո
Օրենգո
(«Մատենագիրք
Հայոց»ի
համար
գրուած)
ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ
Հրատարակութիւններ
1.
Գրիգորիս
Արշարունի,
Մեկնութիւն
ընթերցուածոց,
ներածութիւն`
Ք.
Չրաքեան,
Վենետիկ,
1964։
2.
Մ.
Ճանաշեան,
Գրիգորիս
Արշարունւոյ
Մեկնութիւն
ընթերցուածոցը,
-
«Բազմավէպ»,
թիւ
93,
1935,
էջ
388-401։
3.
Բ.
Չոտոյեան,
Գրիգորիսի
Արշարունեաց
քորեպիսկոպոսի
Մեկնութիւն
ընթերցուածոց.
Ազդ:
Մեկնութիւն
ընթերցուածոց
զոր
արարեալ
է
Տ.
Գրիգորիսի
Արշարունեաց
քորեպիսկոպոսի,
-
«Պատկեր»,
թիւ
1,
1890-1891,
էջ
141-144,
183-188,
433-438,
457-463։
4.
Ն.
Պողարեան,
Հայ
գրողներ.
Ե-ԺԷ
դար,
Երուսաղէմ,
1971,
էջ
103-105։
Թարգմանութիւններ
Grigoris
Aršarouni,
Commentaire
du
Lectionnaire,
traduction
française,
introduction
et
notes
par
L.
M.
Froidevaux,
Venise,
1975.
Ուսումնասիրութիւններ
1.
Գ.
Զարբհանալեան,
Պատմութիւն
հայ
հին
դպրութեան
(Դ-ԺԳ
դդ.
),
Վենետիկ,
1932,
էջ
473-474։
2.
Մ.
Պապեան,
Գրիգորիս
Արշարունի,
-
Քրիստոնեայ
Հայաստան
հանրագիտարան,
Երեւան,
2002,
էջ
252։
3.
Ս.
Մ.,
Գրիգորիս
Արշարունի,
-
«Բազմավէպ»,
թիւ
87,
1929,
էջ
299-303։
4.
Կ.
Քիպարեան,
Պատմութիւն
հայ
հին
գրականութեան,
Վենետիկ,
1992,
էջ
269-270։
5.
N.
Adontz,
"Les
fêtes
et
les
saints
de
l'église
arménienne,
"
Revue
de
l'Orient
Chrétien,
troisième
série,
tome
6
(26),
1927-1928,
pp.
74-104;
225-278.
6.
C.
Renoux,
"Le
Lectionnaire
de
Jérusalem
en
Arménie:
le
Čašoc‘.
I.
Introduction
et
liste
des
manuscrits":
Patrologia
Orientalis,
XLIV/4
(n՛
200),
Turnhout,
1989,
pp.
441-443
[=
27-29].
[1]
Տե՛ս
Յ.
Տաշեան,
Ցուցակ
հայերէն
ձեռագրաց
մատենադարանին
Մխիթարեանց
ի
Վիեննա,
Վիեննա,
1895,
էջ
656:
[2]
Ստեփանոս
Ասողիկ,
Պատմութիւն
տիեզերական,
Ս.
Պետերբուրգ,
1885,
էջ
103։
[3]
Գիրք
թղթոց,
Թիֆլիս,
1901,
էջ
223-224
=
Գիրք
Թղթոց,
Երուսաղէմ,
1994,
էջ
478։
[4]
Տե՛ս
Ն.
Ա.
Ոսկանեան,
Ք.
Ա.
Կորկոտեան,
Ա.
Մ.
Սաւալեան,
Հայ
գիրքը
1512–1800
թուականներին,
Երեւան,
1988,
էջ
274-276:
[5]
Գիրք
թղթոց,
էջ
232
(Թիֆլիս),
էջ
492
(Երուսաղէմ).
այս
նոյն
աւանդոյթն
առկայ
է
Սամուէլ
Կամրջաձորեցու
անտիպ
մեկնութեան
մէջ,
որի
մասին
տե՛ս
ստորեւ:
[6]
Ստեփանոս
Ասողիկ,
Պատմութիւն
տիեզերական,
էջ
101
(աշխարհաբար
թարգմանութեան
էջ
146),
ինչպէս
նաեւ`
Մխիթար
Այրիվանեցի.
տե՛ս
Хронографическая
история,
составленная
отцом
Мехитаром,
вардапетом
Айриванкским.
СПб.
1869,
с.
290
(հայերէն
բնագիր),
ր.
399
(Ք.
Պատկանեանի
ռուսերէն
թարգմանութիւն):
[7]
Ձեռագրի
մասին
տե՛ս
Ս.
Ճեմճեմեան,
Մայր
ցուցակ
հայերէն
ձեռագրաց
մատենադարանին
Մխիթարեանց
ի
Վենետիկ,
հատոր
Է,
Վենետիկ,
1996,
սիւն.
559-568:
[8]
Տե՛ս
Ն.
Ակինեան,
Հ.
Ոսկեան,
Ցուցակ
հայերէն
ձեռագրաց
Զմմառի
վանքի
մատենադարանին,
հատոր
Բ,
«Անտոնեան
Հաւաքածոյ»,
Վիեննա,
1971,
էջ
13-17:
[9]
Տե՛ս
Մեկնութեան
նրա
հրատարակութիւնը,
էջ
10: