Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ՉՈՐԵՔՏԱՍԱՆԵՐՈՐԴ
Թէ զկնի Նատիրայ ո՞յք արդեօք տիրեցին ի վերայ պարսից մինչեւ ցԱլիմէրտանխան, եւ ի սպառումն տոհմի նորա։

1196/1747. Արդ՝ որպէս ճառեալք վաղագոյն՝ թէ սպանին զՆատիր ի 1196 թուոջս մեր. եւ յորժամ սպանին զնա՝ ի նոյն ամ փոխանակ նորա թագաւորեցուցին զՇահռուխ որդի նորա Ըռըզայ Ղուլւոյ Միրզայի ի Մարշատ։ Սա սպան զհօրեղբայրն իւր Նասրօլլայ միրզայ, եւ զայլ համայն ազգայինս իւր՝ որ անդանօր իսկ առ ձեռն պատրաստ գտան։ Քանզի կամեցաւ ինքն միայն ազգաւ տիրել ի վերայ ամենայն արեաց, եւ Պարսկաստանայ, եւ ժառանգեալ սեպհականել յիւրում ծննդոջ զգահն արքայական։ Իսկ Իրբրայիմ խան եղբայր Նատըրին՝ որպէս զորմէ ի վերագոյն պրակոջ ճառեցայք՝ թէ սպանաւ նա ի մարտի խռանն ի լեռնականաց ալանաց. ունէր ան զորդիս երկուս, որոց անուանքն՝ երիցուն Ադէլ, եւ կրտսերին Իբրայիմ կոչիւր։ Սոքա միայն զերծան ի սրոյ Շահռուխ արքայն. զի էին նոքա բնակեալք ի Գանձակ Շահաստան, այս է՝ ի Թաւրէզ, եւ ունէին ընդ տեղի հօր իւրեանց զմարզպանութիւն գաւառացն Ատրպատականի։ Իսկ Ադել իբրեւ լսէ թէ՝ թագ կապեաց Շահռուխ, եւ ջնջեաց յերկրէ զբնաւ արու ազգայինս իւր, եւ խորհի  իսկ իսկ ազգաւ տիրել զպարս, եւ ինքն ընդ ծննդովք իւրովք թագաւորել ի վերայ նոցա։ Ուստի զայրացեալ ցասնու նա ի վերայ նորա, եւ ընդ նմա հակառակ թագ կապէ ի գլուխ իւր, գումարտակ յոգնագունդ հրոսակաց արարեալ՝ խաղայ ի վերայ ամենայն ընդվզեալ եւ վտարանջեալ ապստամբաց որք շուրջ զիւրեւ էին, եւ նուաճէ զնոսա զամենեսեան։ Իսկ այնուհետեւ եղբայր իւր Իբրայիմ Միրզայ կարգէ ի վերայ Սպահանայ Արքայանիստ քաղաքին, եւ ի շրջակայից նորա մարզպան եւ ստրատեալատ, որ եւ հանդերձ զօրու առաքէ զնա անդ։ Որոյ ի մերձենալ քաղաքիս յԱսպահանայ՝ ելանեն ընդ առաջ նորա ամենայն քաղաքացիքն, եւ կարի մեծագոյն յարգանօք ընդունեն զնա՝ իբրեւ մարզպան եւ սպարապետ առաքեցեալ յարքայէ, եւ տարեալ զնա նստուցանեն ի պալատոջ արքունական։ Եւ յետ այնորիկ եղբայր նորա Ադէլ Արքայն զկասկած առեալ զեղբօրէ իւրրմէ, զմտաւ ածելով թէ՝ մի՛ գուցէ ի սատրելոյ յոմանց ապստամբութեան թեկն ածիցէ, եւ հակառակաբար եւ նա անդ յԱսպահան զթագ ի գլուխ իւր կապեսցէ։ Ստորին այսու ոմն ի մտերիմ ընտելագոյն բարեկամաց իւրոց Զօրապ խան անուն յազգէ վրաց աւադիկ իսկ առաքէ յԱսպահան առ եղբայր իւր. առ յայտնի երեւութաբար ունելով զփաստաբանական իմն պատճառ՝ իբր թէ վասն գործոյ իրիք եկեալ։ Իսկ ի ծածաուկ աներեւութապէս նիւթեալ էր զնա՝ զի դաւուվ իմն նենգ գործեալ սպանցէ զեղբայր իւր, եւ ընդ նորա ինքն իսկ նստցէ զտեղի նորա։ Եւ յորժամ գայ նա յԱսպահան՝ մեծաւ պատուով ընկալնու զնա Իբրայիմ խան, եւ զյայտնի գործս նորա կատարէ ի փառս եղբօր իւրոյ արքայի. ո՛չ ինչ բնաւ գիտելով զնենգութենէ խարդաւանաց եղբօրն՝ որ ի ծածուկ տուեալ էր ի ձեռս նորա։ Այլ նա ո՛չ ինչ զնմանէ իսկ գուն գործեաց կատարել, այլ ըստ բարոյից վրացեաց եմուտ ի գիներբուս՝ որով արբեալ յայտնէ զծածաուկս սրտի իւրոյ արանց ոմանց, որոց մտերիմ վարկուցեալ էր։ Յորոց ոմն փութանակի գնացեալ զեկուցանէ Իբրայիմ Միրզայի զմեղմ  գաղտնի զդաւաճանութիւնս նորա. որ ի դաւելոյ արքայի եղբօր իւրոյ՝ պարտ իսկ էրնմա՝ զնոյննի դէպ եւ պատեհ ժամանակի ի լրումն հանել։ Յորժամ լսէ նա զմահառիթ նենգութիւն առն այնորիկ, իսկոյն հրամայէ մտերիմ ծառայից իւրոց կարծրագոյն տանջանօք պատժել զնա մինչեւ մեռցի։ Եւ իբրեւ գայ նա, եւ մտանէ ի պալատ անդր առ ողջունատութեան նորա՝ վաղվաղակի յօշատեցին ընդ կենդանւոյն զմարմին նորա։ Իսկ նա այնուհետեւ եբարձ  զառագաստ եւ զպատրունակ ապստամբութեան՝ որ ի կաղաղս թագստեան սրտի իւրում ունէր, եւ ակնակառոյց լեալ սպասէր ի դիպօղ ժամու ի գործ արկանել։

Արդ՝ աւադիկ գտեալ զժամանակ յոյժ պատեհագոյն, որով համարձակաբար ցուցանէ զապստամբութիւն իւր առ եղբայր իւր Ադէլ. ուստի յետ այնորիկ սկսանի համախմբել զյոգնաթիւ գումարտակս զօրաց, եւ հորդաց, հորդել զռահ մարտի ընդ եղբօր իւրում։ Որոյ առեալ զբազմութիւն սպայից, եւ զգունդ հրոսակաց՝ խաղայ նոքօք, եւ հասանի մերձ ի Թաւրէզ. ուր տայ գուպար մարտի ընդ եղբօրն, եւ յաղթեալ ձերբակալ զնա առնէ, եւ բրել զաչս նորա հրամայէ։ Իսկ զկնի յաղթութեան այսմիկ՝ ինքն Իբրայիմ թագ ի գլուխ իւր դնէ, եւ թագաւորէ ի վերայ կողմանցս Պարսկաստանայ։ Այլ յորժամ լսէ Շահռուխ արքայն զդիպուածս զայսոսիկ՝ իսկոյն զզօրս բազումս առաքէ ի Մաշատայ առ ի տալ մարտ ընդ Իբրայիմ արքայի, եւ կործանեալ զյաւան զօրութիւն նորա։ Որոց ժամանեալ մերձեցան իրերաց ի տեղւոջ իմիք՝ տուեալ մարտ յաղթեցին զնա, եւ ըմբռնեալ զնա, եւ զԱդէլ եղբայր նորա տարան ի Մաշատ առ արքայն Շահռուխ։ Որ եւ վաղվաղակի սպանանել զնոսա հրամայէ, ե ապա ինքն միայնակ տիրէ ի վերայ ամենայն տէրութեան պարսից։ Բայց յետոյ արք ոմանք՝ որք ի բնուստ անդուստ ունէին զխէթս ընդ տանն Նատըրայ, համակամ խորհրդածութեամբ միաբանեալ բրեցին զերկոսին լուսարանս Շահռուխ արքայի. եւ գահընկէց զնա արարեալ ի բաց իսկ ընկեցին ի Տէրութեան ժառանգութենէն, զի իսպառ բոլորովիմբ ջնջեսցին Նատըրայ յերկրէ։ Եւ ապա ինքեանք փոխանակ նորա նստուցին զտեղի նորա զայր ոմն՝ որ ծառայէր իմամ Ըռըզայի գերեզմանին, եւ կոչեցին զանուն նորա երկրորդ Շահ Սլէման. զորոյ ի տոհմէ Շեխ Սէֆւոյն գոլ ասէին ի կողմանէ դստերաց։

Եւ իբրեւ ո՛չ բազում աւուրք անցին ի վերայ առն այնորիկ՝ բարեկամք Շահռուխայ ժողովեցան ի միասին ամենեքեան՝ խորհուրդ արարեալ յարեան ի վերայ Սլէմանայ արքայի, զրկեցին զնա ի լուսոյ աչաց բրելով զբիբսն նորա։ Եւ ապա կրկին անգամ զտեղի նորա նստուցին զկուրացեալն Շահռուխ. որ եւ առաքէ զոմն Ավբօլֆաթ խան ի Սպահան՝ որ էր ազգաւ Լօռ, եւ զորոյ հաւատայ զմարզպանութիւն կողմանցս եկբատանցւոց այսինքն Արաղստանայ։ Ահա՛ այսոքիկ են որք տիրեցին զկնի Նատիրայ, այսինքն՝ Շահռուխ, Ադէլ, Իբրայիմ, Սլէման, եւ դարձեալ Շահռուխ, որպէս պատմեցաք մինչեւ ի գալ Ալիմերտէն խանի ի Մաշատայ յԱսպահան հարիւր արամբք, եւ ապա գնալն աստի ի Լօռաստան առ ազգայինս իւր, եւ հանդերձ նոքօք դառնալն յԱսպահան, եւ տիրելն զպարս. որպէս եւ զորմէ ի յառաջիկայ պրակոջդ լիալիր ուսանելոց եմք հանդերձ Աստուծով։ Իսկ այժմ գրեսցուք զորքանութիւն ամաց նոցա, եթէ քանի՛ ամ տիրեցին ի վերայ պարսից. ահա՛ ո՛չ արդեօք աւելի քան զչորս ամս թագաւորեցին մի զկնի միոյ, բայց յաւէտ քան զերկոսինն Շահռուխ թագաւորեաց։