Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ՀԻՆԳԵՏԱՍԱՆԵՐՈՐԴ
Թէ զկնի նոցա՝ որպէս տիրեաց Ալիմէրտէն խան, Ասպահան քաղաքս, որ կենդանի էր Շահռուխ ի Մաշատ մինչեւ ի կորուստ նորա։

ՌՄ/ՌՉԾԱ. Եւ յաւուրսն ընդ յայնոսիկ մինչ կայր տակաւին կենդանի Արքայն Շահռուխ ի Մաշատ քաղաքոջ. գայ անտի այր ոմն յԱսպահան քաղաք առ համազգի իւր Ավբօլֆաթ խան, որոյ անունն կոչիւր Ալիմէրտէն խան, որ էր ազգաւ լօռ, եւ նահապետ գնդի նոցա։ Ուստի յո՛յժ մեծարեալ պատուեաց զնա Ավբօլֆաթ խան, եւ կարի յարգանօք ընկալաւ առ համազգութեանն։

Իսկ նա զի էր այր շրջահայեաց եւ հնարագէտ՝ որքան կացեալ մնաց յԱսպահան, զհամայն ել ու մուտ քաղաքիս, եւ զամենայն հնարագիտութիւնս քաղաքացւոց ակահ լեալ որչափ եւ մարթ իսկ էր նմա, տեղեկացաւ։ Եւ ապա յաւուր միում եկն եւս ի նոր Ջուղայ, եւ ի ջուղայեցւոց անտի յոյժ մեծարեցաւ. եւ անտուստ եկեալ ի սուրբ վանս մեր առ ի զնին  զբօսանաց, եւ ի սրբազանից վարդապետաց եւս յարգանօք ճոխացաւ։ Եւ ապա յետ այսր ամենայնի՝ թողու զԱսպահան, եւ անցեալ գնայ ի Լօռաստան առ ժողովուրդս իւր, եւ զսիրտ նոցա ամենեցուն առ ինքն յանկուցանէ։ Որովք ապա ելեալ ի Լօռաստանայ մեծաւ արշաւմամբ գայ ի վերայ Սպահանայ քաղաքիս. եւ իբրեւ մերձեցեալ ժամանէ ի գեօղն Կեազ, որ է մերձ յԱսպահանայ, ի դաշտի անդ բանակետղ առեալ նստէ ամենայն բանակաւն իւրովք։ Զայն լուեալ նախարարացն պարսից միաբանեալ յարձակեցան ի վերայ նորա, եւ ի պարտութիւն զնա մատնեցին, եւ արարին փախստական։ Իսկ նա զերծեալ ի սրոյ արսից՝ գնայ անդրէն առ ժողովուրդս իւր, եւ անդ ժողովէ դարձեալ զցրուեալ զօրսս իւր, եւ խրախուսական բանիւք քաջալերէ զնոսա զամենեսեան։ Էր եւ ի ժամանակին յայնմիկ ի Լօռաստան՝ այր ոմն Քեարիմ անուն՝ որ էր ծնեալ ի տոհմէ ստրկաց. բայց էր հզօր զօրութեամբ, եւ ի մարտս պատերազմի յոյժ հրահանգեալ. որոյ էին երեք եղբարք, նոքին եւս արք զօրաւորք։ Զնա եւս յորդորեալ աղաչեաց Ալիմէրտէն խան գալ ընդ իւր ի պատերազմ, խոստանալով նմա կարգել սպարապետ ի վերայ զօրաց իւրոց. եւ եթէ՛ ասէ քեւ յաղթեցից այժմ պարսից, եւ թագաւորեցից յԱսպահան, տաց քեզ զնոր Ջուղայ, ուր բնակեալ են հայք, լի փարթամութեամբ ամենայն գանձիւք նոցին։ Հաճեալ ընդ այս Քէրիմայ՝ յանձն էառ. եւ ի դիմել լօռոց՝ խաղացին պարսիկք դարձեալ ամենայն միաբանութեամբ ի ձորհանգէտ դաշտն՝ որ կոչի Քէիզ ի վերայ նոցա. ուր լօռացիք հարին զնոսա չարաչար յոյժ։ Եւ Քէրիմ սպարապետ՝ արար բազում քաջութիւնս, մինչեւ վանել զամենայն պարսիկս, եւ գալ հասանել յԱսպահան. ուր մտեալ Ալիմէրտէն խանին, առնէ բազում կոտորածս, եւ թագաւորէ ի քաղաքիս, եւ տայ Քէրիմայ զՋուղայ՝ ըստ խոստման իւրում։ Իբրեւ գայ մտանէ Քէրիմ սպարապետ ի Ջուղայ, բազում պատիւ ցուցանեն նմա ջուղայեցի հայքս՝ առաւել քան զոր կարծէրն. որով եւ անկանի գութ ի վեարյ նոցա. եւ յօրէ յայնմանէ եղեւ հայոցս պաշտպան։

Իսկ ապա Քէրիմ գնայ կամօք Ալիմէրտէն խանի ի կողմանս եկբատանացւոց մարաց առ նուաճելոյ զայնոսիկ՝ որք նշկահեալ արհամարէին զՏէրութիւնն Լօռոց։ Եւ իբրեւ չոքաւ Քէրիմ խան ի կողմանս այնոցիկ՝ Ալի Մէրտէն խան ի ջուղայեցւոց սաստիկ հակս պահանջեաց ի միում նուագի՝ իբրեւ նուագի՝ իբրեւ յերիս հազար թիւման։ Որով եւ գրեթէ՝ ո՛չ սկսաւ վշտագնեցաւ նորս Ջուղայ, եւ ի խորին թշուառութիւնս ժամանեցաւ։ Ուստի եւ զայրն զայն՝ որ էր մի ի ծառայից Քէրիմ խանայ՝ որում յանձնեալ  էր Ջուղայ ձեռս նորա, յոյժ խուեալ կեղեքեցին, եւ արարին ի Ջուղայէ փախստական։ Որոյ փութանակի առ տէր իւր Քէրիմ խան գնացեալ, առ որ ազդէ յամենայն իրսն ստուգութեամբ։ Իսկ իբրեւ ետես Քէրիմ խան՝ զի ո՛չ եկաց Ալի մէրտէն խան յուխտին իւրում զոր ուխտեաց պահել հաստատուն. յայն սակս լցեալ զայրագին ցասմամբ՝ գրէ գիր առ նա նոյն ժամայն, ասպիսի իմն օրինակաւ։

Թէ օրէ՛ն է իսկական թագաւորաց՝ ո՛չ երբէք ժխտել, եւ կամ ջրել զուխտս իւրեանց, այլ պահել յաւիտեան, եւ մնալ հաստատուն յուխտի իւրեանց։ Արդ՝ ծանի՛ր այժմ որովհետեւ դու ո՛չ կացեր հաստատուն յուխտի քում, այլ ժխտօղ գտար, ՝ եւ զլացօղ, եւ զնոյն իսկ ջրեցեր առանց իրիք արդարութեանց։ Քանզի զնորն Ջուղայ՝ զոր դաշամբ ուխտի խոստացար տալ ինձ, եւ ետուր. այժմ հանեալ թափեցեր յինէն եւ յափշտակեցեր թարց իրաւանց, զողորմելի բնակիչս նորա խստութեամբ կապտեցեր, եւ զծառայն իմ անտի կացեալ մերժեալ հալածացար։ Վասն որոյ եւ ես ո՛չ երբէք կացեալ մնամ յակաստանի յուխտի իմում. այլ յայսմհետէ նշկահեալ արհամարեմ զքեզ, եւ զտէրութիւն քո, եւ ջանամ բնաջինջ առնել զքեզ եւ կործանել։ Ահա՛ կանխագոյն զեկուցի քեզ՝ լե՛ր պատրաստ, զի եկեալ մարտիւ միմեանց հանդիպեսցուք. զի ում եւ հաճեսցի Տէր, շնորհեսցէ նմա զյաղթանակ մարտին, եւ զգահն Տէրութեան։ Եւ զայս գիր յորժամ ընթերցաւ Ալիմէրտէն խան՝ դողումն՝ սոսկումն՝ եւ սարսափումն կալաւ յանձն նորա, զի գիտէ՞ր թէ՝ սիրելի է նա ամենայն զօրացն, եւ զամենայն զոր ինչ ասէր՝ կարէր առնել։ Ուստի թողու նա զարքայանիստս յԱսպահան, եւ անցեալ գնայ ի Լօռաստան առ ի ժողովել անդ զբազմութիւն զօրաց. որովք ի դիմի հարկանել կարասցէ Քէրիմայ։ Յորժամ լսէ Քէրիմ խան զգնալն նորա ի քաղաքէս՝ գայ սաստիկ արշաւմամբ, եւ շքեղ  փառօք մտանէ յԱսպահան. ապա յետ քանի ամսոց ելեալ խաղայ ամենայն բանակաւ իւրով ի մարտ ընդդէմ Ալիմէրտէնայ։ Եւ իբրեւ հանդիպեցան իրերաց՝ ի տեղւոջն որ կոչի պարսից բարբառովն Զարգաքու, այսինքն՝ դեղին լեառն՝ ուր ետուն ընդ միմեանս ճակատ մարտի, յաղթօղ գտաւ անդ Առիւծն Քէրիմ Ալի մէրտանայ՝ լքեալ զնա արար փախստական։ Բազում արք ի զօրացն Քէրիմ խանի ի բաց եդեալք  զոգիս իւրեանց՝ հետամուտք եղեն զկնի նորա ո՛չ կարացին ձերբակալ առնել զնա. այլ նա գնայ մազապուր փախստեայ ի հարաւակողմ քաղաքիս՝ ուր բնակարանն է լօռոց՝ առ ժողովուրդս, եւ յազգայինս իւր յարեցաւ։ Ուստի արք երկու՝ որոց անուանքն Մահմատ խան եւ Շեխ Ալի խան կոչիւր, եւ էին ազգականք, եւ մտերիմ ընտանիք Քէրիմ խանի։ Սոքա ելեալք գնացին հնարիւք իմն յերեսաց նորա՝ իբր թէ հատուածեալք  ի Քէրիմ խանէ՝ չոգան եւ ժամանեալ մերձեցան առ Ալիմէրտէն խան. ուստի եւ նա իսկ հաւատայ նոցա, եւ յոյժ սիրով զնոսա ընկալնու։ Իսկ Մահմատ խան խաբկանօք մատուցեալ ընդ յառաջ առ երկրպագութիւն ձօնելոյ զնա. իսկոյն հականէ դաշնակաւ զսնակուշտ նորա, եւ սպանանէ զնա ի ներ վրանի իւրում։ Գոյժ աղաղակի նորա յորժամ եհաս յականջս զօրաց նորա՝ եւ թանձրանայր մինչ այս, մինչ այն հեծեալք յիւրաքանչիւր նժոյգ եւ օդապարիկ երիվարս՝ անկան փախստեայ յԱսպահան առ Քէրիմ խան։

Ահա՛ աստանօր կատարեցաւ մասն առաջին. արդ՝ ժա՛մ է մեզ այսուհետեւ եւ զերկրորդ մասն վճարել, որ է ճիշտ պատմութիւն գործոց Քէրիմ խանի մինչեւ ի մահ նորա՝ բովանդակելով։ Եւ արդ՝ յաւուրս յայսոսիկ՝ Պօղոս վարդապետն ընկեցին յառաջնորդութենէ, եւ փոխանակ նորա զԶաքարիայ վարդապետն նստուցին զտեղի նորա. որ էր տեղեաւ թիլֆիզեցի, եւ բնիկ միաբան որբոյ Էջմիածնի։ Ապա եւ զնա ընկեցին, եւ զԳէորգ վարդապետն՝ որ էր այր Աստուածաշնորհ եւ մեծիմաստ (որպէս եւ զորմէ կանխաւ իսւ ճառս Նատիր արքայի), ի Բասրայ նաւահանգիստ քաղաքոջ կարգեցին Առաջնորդ։ Որ բարւոք տնտեսութեամբ մատակարարեաց զեկեղեցին Քրիստոսի, եւ հաստատեաց զամենեսեան ի Քրիստոս վարդապետական քարոզութեամբ։ եւ ապա ծերացեալ լի աւուրբք վաղճանի, յամի Տեառն 1768 թ. եւ թաղի փառաւորապէս ի սուրբ վանս մեր։ Եւ յետ նորա յառաջնորդէ զտեղի նորա Մկրտիչ վարդապետն՝ որով ամենայն անկարգութեամբ լցաւ զեկեղեցին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ զծայրագոյնն էարբ զբաժակ թշուառութեան։ Զորոյ պատմութիւն՝ առ յապա ստուգիւ գրելոց եմ զամենայն. այլ արդիս՝ փութամ, ճեպիմ առ ի վաղվաղակի աւարտել զառաջադրեալ իրողութիւնս մեր։ Զի գործս այս մեծ է, եւ կեանք մարդոյս վաղանցուկ եւ դիւրեղծական։