Պատմութիւն Պարսից

ՊՐԱԿ ՄԵՏԱՍԱՆԵՐՈՐԴ
Վասն թէ Աղուանք՝ ոյք արդեօք, եւ կամ թէ քանի՛ ամ տիրեցին ի վերայ Պարսից։

Իսկ արդ՝ որպէս ասացաք՝ զյետ քսան ինն ամի տէրութեան Հօսէն արքայի, եւ յամի Տեառն մերոյ 1722 եւ ի թուոջս Արամազեան, 1171. ընկալաւ Մահմուտ զթագն արքայական ի ձեռանէ օրինաւոր Հօսէն արքայի, եւ եմուտ ի քաղաքն յԱսպահան։ Իսկ թէ ո՛րպիսի բարբարոսական բռնութեամբ խոշտանգեալ տուայտեաց զբոլոր կալուածս պարսից աշխարհի, եւ զբնակիչս նորա. ահա՛ զորոց կարճ ի կարճոյ քեզ ծանուցաք ո՞վ քաջդ խոհական, որչափ ձեռնահաս էր եւ կարելի։ Այլ այսուհետեւ զնմացորդս բանից նոաց աստէն ըստ իս մատենարեսցուք. եւ ի սոյն իսկ զամենայն բացատրեալ փոքր ի շատէ բովանդակեսցուք։

Արդ՝ թէպէտ քաջահզօր բռնակալն Մահմուտ՝ ո՛չ մխեաց զձեռս իւր ի կեանս Հօսէ՛ն արքայի, այլ մեծաւ խնամով պահէր զնա։ Բայց սակայն կոտորեաց զհամայն արուսն՝ որք էին ի տոհմէ Շեխ Սէֆւոյն. եւ այսպէս արմատախիլ արար զնոսա յերկրէ՝ այսու դիտաւորութեամբ, զի առ ինքն կորզեսցէ զժառանգութիւնս թագաւորութեան, եւ ի յորդիս, եւ ի յաղագս իւր։ Եւ միայն զԹահմազ չորրորդ որդի Շահին զերծ մանց ի յայսպիսի մահառիթ վտանգէս. ըստ որում զորմէ ի վեր անդր ուրեմ ճառեցաք։ Որ իբրեւ լուաւ թէ՝ հայրի իւր Հօսէն պարտաւորեցաւ յանձնել զթագն եւ զարքայանիստն Մահմուտայ, եւ ինքն հրաժարեալ մեկուսացաւ ի թագաւորութենէ իւրմէ. այնր աղագաւ եւ Թահմազ իսկ քարոզեաց զինքն ի Մազանդարան գաւառոջ իբրեւ զօրինաւոր թագաւոր, եւ միայնակ ժառանգ թագաւորութեան։ Իսկ եթէ զի՛նչ նա անդ ուրեմն գործեաց, եւ կամ թէ զկնի քանի՛ ամաց անցելոց, եւ կամ թէ ո՛րպէս, եւ որո՛վ օրինակաւ եկն նա ի վերայ աղուանից եւ նուաճեաց զանգայռագեղ բռնութիւն նոցա, զայսցանեաց իսկ յապա գրեսցուք։ Եւ այժմ վճարեսցուք զպատմութիւնս աղուանից. յորոց խօսիլ սկսայ։ Արդ՝ յետ երից ամաց տէրութեանն Մահմուտայ, ինքն Մահմուտ ի խելագարութիւնս ցնդեցաւ. որ նեղեալ յայսոց չարեաց՝ մոլեգնաբար յարձակեցաւ ի վերայ մարմնոյ իւրոյ, եւ ատամօք իւրով զմարմինս իւր խածատէր։ Եւ այս թուի լեալ հանդիպեցաւ նմա ի Տեսչութենէ վերին խնամոցն Աստուծոյ, իբր վրէժս նմա հատուցեալ. վասն անպարտ սպանութեան զանձինս անմեղաց բիւրաւորաց, եւ զառաւել եւս՝ վասն կտտամահ առնելոյ զորդիսս արքայի։ Զի արդարասցի զասացեալն ուրում թէ՝ Անիրաւութիւն ո՛չ կարէ թագչիլ ի յամենահայեաց տեսութենէն Աստուծոյ, եւ ո՛չ կարէ փախչիլ ի բարկութենէ նորա. թեեւ առ ժամանակ մի ներէ երկայնամտութեամբ, բայց յետոյ սաստկապէս տանջէ զնոսա՝ վասն անիրաւութեանց։ Եւ այնպիսի ահագին եւ անբիւրելի թշուառութիւնք պատեցան զնովաւ, որ անհնարին տագնապաւ նեղեալ լինէր հանապազ։ Իսկ ոմանք այսպէս ասեն թէ՝ որովք ցաւօք չարաչար սատակեցաւ. եւ այլք ասեն թէ՝ Աշրաֆն՝ որ էր հօրեղբօրորդի Մահմուտի, հեղձամղձուկ արարեալ սատակեաց զնա։ Որ բռնակալեալ նուաճեաց զպարս ընդ իշխանութեամբ իւրով ամս՝ 3։ Յաւուրս յայսոսիկ մեռաւ Մովսէս առաջնորդն մեր՝ ի 1174 թուականիս մերոյ. եւ զտեղի նորա յաջյաջորդեաց զՏէր Դաւիթ քաղցրաբարոյ եւ ճգնակիր վարդապետն։ Որ էր այր առաքինի, եւ խստակրօն վարուք ճոխացեալ, եւ զատեալ եւ մեկնեալ յամենայն աշխարհական ցանկութեանց։ Սա յոգն ճգամբ աշխատեցաւ ի վերայ Տան Տեառն, եւ արար զշինութիւնս բազումս՝ որ եւ յախճապակեաւ շքեղացոյց զորմ Տան Տեառն Աստուծոյ մերոյ՝ ի ստորոտէ յատակոցն, մինչեւ զերիս կանգունս որմոյն։ Եւ ի վերայ գագաթան յախճապակեաց՝ նկարեալ յօրինեաց զպատկերս չարչարանաց սրբոյ Հօրն մերոյ Լուսատուի՝ զգեղեցիկս եւ զոսկեզօծս, եւ զծաղիկս երփնափայլս որովք յոյժ պայծառացաւ եկեղեցին Ասուծոյ, եւ ո՛չ ինչ ընդհատ մնաց ի գեղեցկութեանց. որպէս եւ հռչակ իսկ է համայն տեսողաց։

1174/1725. Բ. Արդ՝ զկնի Մահմուտայ՝ տիրէ՝ Աշրաֆ ի վերայ պարսից, յամի Տեառն։

Սա յառաջ զամենայն հրամայէ զգին Մահմւոտայ թաղել ի փառահեղ շիրմի եւ ի վերայ նորա շինել զմատուռ մի մեծավայելուչ. յորում ուխտաւորք եւ աղօթակիրք բնակեալք՝ աղօթեսցեն առ Տէր Աստուած վասն նորա, համարելով զնա իբրեւ հիմնարօղ եւ նախապետական շառաւիղ վերընձիւղեալ Աղուանից տէրութեան ի Պարսս։ Այլ զկնի՝ յաւուրս տէրութեան Շահ Թամազայ որդւոյ Հօսէնի, զորոյ հրամանաւ աւերեալ կործանեաւ մատուռն եւ զշիրիմն նորա՝ ի պատճառս հատուցանելոյ զվրէժս թշնամւոյն եւ զոսկերս նորա փշրեալ մանրեցին, եւ ընդ օդս հոսեալ ցնդեցին եւ զտեղի զայն շինեցին գարշելիք կղկղանաց, այսինքն՝ ոտից ճամբոյ։

Եւ ապա ինքն Աշրաֆ մեծաւ հանդիսիւ, եւ խուռն հրոսակօք ելանէ ի քաղաքէս՝ առ ի տալ մարտ ընդդէմ օսմանցւոց. եւ ընդդէմ այլոց աշխարհաց եւ նահանգաց Պարսկաստանի՝ որք ո՛չ ախորժէին մատնել՝ ընդ լծով իշխանութեան աղուանից։ Քանզի ի ժամանակէ խռովութեանցն այնոցիկ՝ տրիեցին բազում քաղաքաց եւ գաւառաց օսմանցիք ի մասնէ եւ ի բաժնէ յիշխանութենէ պարսից. ի յԱրարատեան աշխարհէ մեծին հայոց սկսեալ ընդ Ատրպատականաւ, եւ ընդ այլովք՝ մինչեւ ի յԵկբատան քաղաք մարաց ժամանեալ։ Վասն որոյ պարտաւորեցաւ Աշրաֆ տալ նախ ռազմ ընդ տաճկաց՝ որով թէեւ ո՛չ բոլորն, գոնեա՛ Եկբատան քաղաք, այս է՝ Ահմատան ի բաց թափեսցէ ի նոցունց իշխանութեանց, եւ յինքն կորզեսցէ։

Զի մի՛ գուցէ անդուստ իսկ ուրեմն, յանկարծակի ի վերայ Սպահանայ արշաւեսցեն, եւ փութանակի ճնշեսցեն զքաղաքն ընդ ձեռամբ։ Ուստի տուեալ մարտ ընդ տաճկաց՝ հալածէ զնոսա ի յԱհմատանայ, եւ զքաղաքն Եկբատան ընդ իւրով իշխանութեամբ նուճէ։ Եւ անտի դարձեալ լի ցասմամբ ի վերայ գաւառացն Պարսկաստանի՝ որք նշկահեալ արհամարեցին զտէրութիւնս աղուանից, մանրեալ խորտակէ զսոնքացեալ ապստամբութիւնս նոցա։ Եւ տարածեալ ձգի զիշխանութիւնիւր ի հարաւոյ յարեւմտից կուսէ մինչեւ ցյարեւելս թիւն իւր ի հարաւոյ յարեւմտից կուսէ մինչեւ ցյարեւեալս սկսեալ յԱհմատանայ՝ մինչեւ ի Պարսկաստան, ի Կրման, յԵզտ, եւ մինչեւ ի ծովեզերսն Պարսկային ծոցոյ։ Յետ այսց ամենայնի՝ գայ Աշրաֆ, եւ շքեղ փառօք մտանէ յԱսպահան քաղաք, եւ հաշտութիւն խօսի ընդ օսմանցւոց, եւ դաշամբք հաստատէ զխաղաղութիւն ընդ սուլտանի նոցա։ Իսկ որովհետեւ օրէն է՝ ամենայն սունի մահտեսականաց ճանաչել զսուլտանն Ստամպօլայ իբրեւ զժողովրդապետ, այսինքն՝ իմամ, եւ փոխանորդ խալիֆայից, եւ մահու չափ հնազանդիլ ամենեցուն հրամանաց նորա. վասն ոորյ եւ Աշրաֆ գոլով սունի՝ (մինչ ո՛չ ունէր զգահ ինքնակալութեան¤ կամեցաւ մտանել ընդ հնազանդութեամբ նորա ըստ օրինին, եւ հաւանութեամբ նորա լինիլ թագաւոր ի վերյ պարսից. զի այնու զտերութիւն իւր յանդորրագոյնս արասցէ իբր ունելով այնպիսի հզօր պահպանիչ՝ ընդդէմ ահագին թշնամեաց։ Իսկ Աշրաֆ թէպէտ մինչ ցարդ՝ ո՛չ ինչ զկասկած երբէք կրէր ի Շահ Թամազէն, եւ ի սպարապետէ նորա Թամազ Ղուլւոյ. այլ հանապազ ծիծաղէր զնոքօք Շահին, փոխանակ ասելոյ Շահ զատայ, սակ զատայ, կոչէր, այսինքն՝ շահ զարմ։ Եւ Թամազ Ղուլի սպարապետին՝ իբրեւ զաւազակ եւ զասպատակիչ ոմն կարծէր։ Որ եւ ասէր թէ՝ ի դէպ ժամանակի անկցին նոքա ի ձեռս մեր. եւ ընդ նոսա արարից՝ որպէս եւ կամք մեր հաճեսցին։ Բայց սակայն աստանօր իբրեւ լուաւ զհամբաւ մեծագործութեան որ ի կողմանս արեւելից Սպահանայ քաղաքիս նոքօք գործեցան. սկսաւ զարհուրիլ եւ դողալ, եւ ընդդէմ որոց յարդարել ի ճակատ մարտի։ Իսկ թէ զի՛նչ արդեօք ի նոցանէ մեծագործութիւնք քաջութեանց գործեցան ի կողմանս յելից Սպահանայ քաղաքիս, որով Աշրաֆն զարհուրեցաւ. ահա գտանի իսկ զայնցանեաց՝ լայնասփիւռ եւ մանրամասնաբար բովանդակն արտաճառեցեալ յառաջագոյն քան զմեզ՝ յումեմնէ անգլիացւոյ՝ Մստըր Հանուէ կոչեցելոյ, որ նա ի ժամանակի յայնմիկ յԱսպահան քաղաքոջ պալեօզ եւ վաճառապետ։ Եւ ապա անտուստ իսկ յեղեալ փոխեցաւ ի հայ բարբառ՝ ի ձեռս ուրումն Պօղոսի Միրզայեան յամիթեցւոյ. եւ յայն սակս եւ ես ո՛չ կարեւորագոյն վարկանիմ երկար ի սոյն դեգերիլ, եւ զժամանակս մեր անպէտս ի իմիք ծախել։ Այլ մեք աստանօր միայն այսչափ եւ եթ՝ զի ըստ խնդրոյ վսեմապանձ նազելւոյս՝ ինչ ինչ ի գրոց անտի հակրճիւ հաւաքեալ, յապա ուրեմն արձանագրեալ դրոշմեսցուք ի ճառս Շահ Թամազայ. իսկ զյաւելուածս մնացորդաց եղելոց իրաց եւ բանից՝ ստուգութեամբ քեզ ուսուցանէ Անգլիացւոյ պատմութիւնն։ Եւ արդիս քեզ համառօտաբար ծանուցից զպարտիլն աղուանից յերեսաց Շահ Թամազայ, զփախստեայ անկանիլն նոցա ի Շիրազ քաղաք եւ զկործանումն որոց։ Արդ՝ յորժամ ել Աշրաֆ իբր ընդ երեսուն հազար զօրօք ի քաղաքէս, եւ չուեալ խաղացին ի Դամղուն, եւ ի դաշտի անդ մերձեցան ի բանակի արքային. անդանօր յընդ միմեանս խառնեալ պատերազմեցան, եւ ի վճարել մարտին՝ Աղուանք ի յորոց պատեցան։ Քանզի մինչ աղուանք ի ժամանակ ինչ ուսան յաւէտ բռնութեամբ կոտորեալ զպարսիկս՝ քան մարտիւ, որով կորուսեալ էին արդեօք զհրահանգութիւնս զինուց, եւ միայն բռնութեամբ կոտորել գիտէին. վասն որոյ զմեծամեծ հարուածս ընկալան ի նոցանէ եւ իսպառ լքեալ հալածեցան, եւ փախստեայ անկան մազապուր յԱսպահան։ Յետ այնց այնց ամենայնի հրամայէ Աշրաֆ կազմել զբանակս իւրեանց ի դաշտի Մուրզախօրայ գեղջն ընդ ամենայն պատրաստութեամբ։ Ես ապա Շահ Թամազ մնայ դոյզն գնալու ի Թէհրան քաղաքոջ ըստ խնդրոյ Թամազ Ղուլւոյ սպարապետի իւրում։ Իսկ սպարապետն հանդերձ ամենայն զօրօք գայ ընդդէմ աղուանից ի Մուրզախօր պատերազմ։ Ուր եւ իսկ վերստին պարտեցան աղուանք ի նոցունց, եւ թողին զհամայն իսկ կահս եւ զկարասիս իւրեանց ի բանակի անդ. եւ ինքեանք հազիւ հազ ճողոպրեալք սակաւք զերծան ի սրոյ նոցա՝ դէմ եդեալ խուճապմամբ լուին ի քաղաքն յԱսպահան։ Յորում աւուր մտանեն յԱսպահան՝ վաղվաղակի սպանանէ Աշրաֆ զթշուառաբաստ՝ եւ զողորմելի արքայն Հօսէն. եւ ապա բարձեալք զամենայն աղխս մթերից իւրեանց՝ յուղի անկեալք գնացին փախստական դէպ ի Շիրազ քաղաք։ Մինչ տակաւին չեւ եւս էին երկու փարսախ ճանապարհաւ մեկնեցեալք ի քաղաքէս. հրամայէ Աշրաֆ ումեմն զօրագլխի՝ դառնալ յետս հանդերձ զօրօք, եւ սրախողող մահուամբ սպառսպուռ կոտորել զամենայն պարսիկս։ Բայց իբրեւ մերձեցան նոքա յայգեստանս արքունի՝ որ է միով մղոնաւ հեռի ի քաղաքէս, նոյն ժամայն ծանեան արք քաղաքին զչար կամս նոցա. ուստի փոյթ ընդ փոյթ ժողովեն զբազում զարապանս, այսինքն՝ զնաղարայս՝ ի սատրելոյ անգլիացւոյ վաճառապետին որ անդր կայր, եւ զայնս իսկ այնպիսեաւ կերպիւ հարկանեն՝ իբր թէ եկեալ իցեն զօրք Թամազ Ղուլւոյ ի քաղաքն։ Յորմէ իսկ եւ իսկ զարհուրեալք աղուանից՝ դառնան անդրէն յետս ընդ ճանապարհս իւրեանց, զվնասս ինչ ո՛չ գործելով առ նոսա։ Ապա գայ նախ Թամազ Ղուլին ի քաղաքս, եւ բազումք յաղուանից որք մնացեալ էին սպանանէ զնոսա. եւ ապա ինքն արքայն թամազ յետ ո՛չ բազում աւուրց իբրեւ լու նմա լինի զհամբաւ յաղթութեան զօրաց իւրոց, իսկոյն յարուցեալ ի Թէհրանայ՝ գայ մտանէ շքեղ փառօք յԱսպահան քաղաք։ Յետ այնորիկ գնայ Թահմազ Ղուլի ի Շիրազ ի վերայ աղուանից. որ սպառ սպուռ կործանէ  զնոսա, եւ զմնացելոցն ընդ Աշրաֆ շահիւ հալածականս առնէ ի Շիրազայ։ Իսկ Աշրաֆ ի Կրմանայ ճանապարհին՝ որում դէմ եդեալ էր անկանել, սպանանի. որ թագաւորեաց ի վերայ պարսից ամս՝ չորս։

Արդ՝ աստանօր դադարեցաւ բռնաւորութիւնք աղուանից ի տանէ պարսից. որք բռնակալեալ նուաճեցին ընդ ամենայն  ամս եօթն։ Յայսմ եւ ի սոյն ժամանակի տէրութեան աղուանից լքանի ի կեանց երանելի Առաջնորդն Ջուղայիս Տէր Դաւիթ յամի հայկազունեաց՝ 1177. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթիւք նորին գթասցի մեզ տառապելոցս։

Եւ ապա սեպհականեալ ժառանգէ զգահ Առաջնորդութեան՝ զՏէր Աստուածատուր Առաքինաւէտ եւ երանաշնորհ վարդապետն։ Որ էր այր խոնարհամիտ եւ հեզահոգի, եւ ըստ հեզաբնոյթ բարուց իւրոց՝ մականուամբ կոչեցաւ Աղաւնամիտ։ Բայց ոմանք հաւաստեաւ իմն պնդեն թէ՝ սա ըստ որում զմեռեալ աղաւնից յարոյց անուամբ Տեառն Յիսուսի. յայն սակս կոչեցին զնա Աղաւնի կամ Աղաւնամիտ։ Արդ՝ թուի թէ՝ ուղիղ իցի զասացեալս։ Քանզի սա՛ էր բարգաւաճեալ սուրբ վարուք, եւ մաքուր բարուք. որ եւ ամբարտաւանութիւն՝ եւ մարդահաճութիւն ի նորա վարս գտանել ո՛չ կարացին ամենեւին, ըստ նմանութեան սրբոյ եւ մեծի հօրն մերոյ Մեսրովբայ թարգմանչի։

Ուրեմն՝ չի՛ զարմանք իսկ յայնպիսի յառնէ Աստուծոյ՝ որ շնորհիւ Տեառն յարուցեալ իցէ զմեռեալ աղաւնիս. որ եւ զայս իսկ զնմանէ յոյժ ճշտիւ հաւաստի առնեն թէ՝ միայն բանիւ ասելով՝ զերամս ճնճղկանցս թռչնոց՝ մեռոյց, եւ կենդանացոյց։ Իսկ եւ իբրեւ փոխի մահուամբ յաշխարհէս ի Քրիստոս ի վերինն յԵրուսաղէմ, եւ ի խումբս երջանկաց կատարելոց ի յերկինս՝ լուայ ի բազմաց եւ ի հաւաստի արանց, որք ստուգութեամբ վկայեն թէ՝ յորժամ եդին զպատուական մարմին նորա ի շիրիմ անձկութեան յարկի, լոյս պայծառ ճառագայթաւէտ նշողիւք յերկնից ցոլացեալ ի վերայ գերեզմանի նորա եկաց մնաց մինչեւ ի հարուստ ժամս, եւ ապա աներեւոյթ եղեւ նշանն։ Այլ մեք զսոյնս իսկ անդր ի տեսօղս թողացուցեալ եւ զորս մեք իսկ մինչեւ ցայսօր ժամանակի աչօք մերովք տեսանեք, ո՛չ դանդաղեսցուք գրել։ Քանզի ի ձեռն երկրպատեան հողախշտի հանգստի դամբարանի. շնորհս բժշկութեան՝ հրաշազանս եւ գերահռչակելիս տարածի առ բազում ցաւագարս եւ ախտաժէտս որք հաւատով մերձենան ի հրաշակերտ տապան սրբոյն։ Որով եւ մեք յուսամք յԱստուած, եւ ի մարդասիրութեան շնորհս նորա՝ ապաքինիլ ի խօթութենէ մտաց մերոց։ Ահա՛ այսչափ ինչ առ այս քեզ բաւականասցի՝ ի՛մ Անձկալի. արդ ի կարգն առաջին վերստին դարձուցից զբանս։ Քանզի որպէս կանխագոյն արտաճառեցաք ի վերագոյնդ թէ՝ Աշրաֆ սրախողող լեալ սատակի ի ճանապարին Կրմանայ՝ որ տիրեաց ի վերայ պասից, ամս՝ 4. ուստի աստանօր արժան է մեզ զԹահմազայ արքայէ ճառել։