Արդ՝ աստանօր թողում զայսոսիկ ո՞ ազնուական բաղձալիդ  իմ, եւ պատմեցից կարճ ի կարճոյ զծննդենէ, եւ զարգացմանէ եւ զարդիւնաւոր արգասալիր ճոխութեանց Տեառն Յոհաննու հրեշտակային վարդապետի. յորմէ պատմելս՝ գիտեմ ստուգիւ որպէս ինձ հիքոյս, եւ քեզ եւս նոյնգունակ ըղձալի է եւ փափագելի, վասն որոյ աշխոյժ տենչանօք արծարծեալ  բորբոքեցայ՝ զի անդուլ ճգամբ աշատասիրեցայց՝ առ ի լոյս ածել զբովանդակ  քաջափառ եւ շնորհաւէտ նորա պտուղք ի ծննդենէ մինչեւ ի լրման աւուրց կենաց նորա։ Վասն որոյ այսպէս ախորժելի է ինձ եւ բաղձալի սկսանիլզճառս. քանզի կարի ըղձանօք բաղձամ թէպէտ յոյժ երկայնագոյն եւ լայնասփիւռ բանիւք վերաճառել զնմանէ, եւ հրաշափառագոյն բանիւք՝ գերադրուատեալ զնա՝ որ եղեւ պայծառ արուսեակ, եւ ակն արփիափայլ տանս Ասքանազեան։ Բայց սակայն ըստ որում քաջայայտ իսկ է ամենեցուն զառաւելութենէ զերկնաձիր շնորհաց նորա, զսրբութենէ, եւ զմաքրութենէ հրեշտակային կրօնից նորա զարութենէ անկքելի, եւ անընկճելի գործոց նորա. եւ զգեղապանձ վեհանձնութենէ նորա. մանաւանդ զի եւ անմարթ իսկ է ինձ եւ անկարելի՝ զի յայսմ ի դոյզն սոփերի զբովանդակ արգասիս բարեաց նորա խուն իմն սեւակաւ պարուրել։ Վասն որոյ ասացից կարճ ի կարճոյ ըստ մշտագոյն տեսութեան մտացս իմոց, որչափ զօրեսցէ իղձ տենչանացս իմոց։ Արդ՝ ծնաւ սա ի նոր Ջուղայ ի բարեպաշտ ծնօղաց, մինչ տակաւին երեխայ էր ընկալաւ զբարի սնունդ ի յանձն իւր ի ծնողաց իւրոց. եւ իբրեւ ելից զմարմնական հասակն իւր, եւ եմուտ ի պատանեկութիւն. հրաժարեալ ի բազմազբօս կենցաղոյս՝ եկն ի վանս՝ եւ ուխտեաց ապրել կրօնաւորութեամբ։ Ուր ուսաւ զհին եւ զնոր կտակարանս Աստուածային առաջի Տեառն Դաւթի Առաջնորդի վանացս. նաեւ ուսաւ զհամայն գիտութիւնս իմաստասիրական հանճարոյ։ Այլ եւ՝ յոյժ աշխատեցաւ իսկ ի պահս, ի յաղօթս, ի տքնութիւնս, ի գետնախշտութիւնս, ի յանսուաղութիւնս, որ զցայգ, եւ զցերեկ ո՛չ հանգչէր, հացիւ ո՛չ յագէր, ո՛չ ուտելով եւ ըմպելով շատանայր։ Այլ ի տուէ եւ ի գիշերի ընթեռնոյր, եւ ի Տեառնէ Աստուծոյ հայցէր զշնորհս՝ եւ զիմաստութիւնս, որ եւ ընկալաւ իսկ ի Տեառնէ ամենակալէ զհայցուածս իւր, որով այնքան արդեօք բարգաւաճեալ պերճացաւ, մինչ զի կարեմ ասել թէ՝ ո՛չ եղեւ ընդհատ քան զերանելին Ոսկեբերան, եւ առաւել քան զԱրիստոտել։ Եւ ապա գնացեալ յԱրաբիայ՝ ուսանի զգիր, եւ զլիզու արաբացւոց. որով եւս առաւել յոյժ գերազանցաբար ճոխացաւ, մինչ զի գազախեցոյց պապանձեցոյց զլեզուս իմաստասիրացն պարսից։ Եւ ոչ երբէք իսկ դադարեցաւ ի խօսելոյ ընդ նոսա, եւ կամ գրելոյ առ նոսա, որովք ծանոյց արդեօք զճշմարտութեան հաւատս մեր. մինչ զի կաղկաղացոյց զկարծեցեալ սիրտս նոցա որ ընդ մեզ, եւ եբարձ զթշնամութիւնն զայն՝ զոր յառաջն ունէին, զոր եւ մինչեւ ցայսէր յոյժ քաղցրութեամբ վարին ընդ մեզ։

Եւ բազում մարգարտահիւս եւ զիմաստնալից գրեանս արար պարսից եւ արաբացւոց լեզուաւ, եւ գրով, վասն բացայայտութեան ճշմարտի հաւատոյս մերոյ, եւ ընդդիմութեան մոլորութեանց նոցա. որք են այսսոքիկ։ Նախ՝ գրեալ շարադրեաց զհարց պատասխանին՝ զոր առ արքայն Սլէման եղեւ ըստ բնական բանականութեան, եւ ըստ խելաց հաւանութեան։ Երկրորդ՝ գրեաց զգիրք մի իսկ՝ որ ըստ չափոյ սաղմոսին լինի, վասն Աստուածութեանն Քրիստոսի առ արքայն Հօսէն զոր հրամայեաց գրել։ Երրորդ՝ ըստ նունոյ չափոյ շարահիւսեալ վերագրեաց վասն հաղորդութեան մարմնոյ եւ արեան կենարարին. եւ զորս նախ բնական բանականութեամբ, եւ ապա ըստ գրոց վկայութեան շարադրեաց, որ բանականութիւն եւ խելն ամենացունց վերընկալցի մահմետականաց։ Չորորդ՝ զգիրք մի եւս գրեաց՝ որ լինի յաւէտ եւս ըստ չափոյ առաքինութեանց գրոց, յաղագս անհասանելի սրբոյ երրորդութեանն, ըստ ճանապարհի խելաց, եւ ըստ բնական բանականութեան։

Հինգերորդ՝ շարադրեալ մակագրեաց զգիրք մի եւս՝ որ ըստ ճանապարհի տրամաբանութեան, եւ հաւաքաբանութեան, նախադասութեամբ, եւ եզրակացութեամբ հաստատեաց յորում թէ՝ պա՛րտ է գոլ ի յԱստուածութիւնն երրորդութիւն՝ Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգին, համագոյ՝ եւ համաբնութիւն, եւ հարկաւորաբար մարմնացեալ մի անձն՝ Աստուած գոլ, որ ըստ չափոյ եւ կէս սաղմոսին լինի։

Վեցերորդ՝ զգիրք իմն եւս գրեաց՝ որ ըստ չափոյ սաղմոսին է վասն աստիճանաց սրբոյ հաւատոյս մերոյ, եւ նոյնքաբար աստիճանաց գործոց։

Եօթներորդ՝ գրեաց զգիրք մի իսկ տրամաբանական եւ հաւաքաբանական ճանապարհաւ թէ՝ զիա՞րդ է Ամենօրհնեալ Ամենասուրբ երրորդութիւնն համագոյ՝ եւ մի բնութիւն, եւ անձանցն զանազանութիւն. որ լինի ըստ չափոյ մոլութեանց գրոց։

Ութերորդ՝ գրեաց, զոր ինչ վիճաբանութիւն լեալ էր ընդ ախունին պարսից։ Եւ զայլ եւս իսկ զբազում համառօտ տետրակս գրեաց, զոր ո՛չ արկի ի թիւ որոց։ Իսկ զայսոսիկ զամենայն նախ ըստ խելաց, եւ բնական բանականութեամբ, եւ տրամաբանական արհեստիւ, եւ հաւաքաբանական ճանապարհաւ գրեաց եւ հաստատեաց, եւ ապա ըստ գրոց վկայութեանց. զի ամենայնիւ անպատասխան լիցին ազգք պարսից, եւ հաւանութիւն խելաց լիցի, զոր ո՛չ ոք ընդդիմասցի, եւ կամ հակառակութեան վէճս ունիցի։ Եւ զմի երես թղթոց սոցա գրեաց ի գիր, եւ ի հայոց բարբառ, եւ զմիւս երեսն դէմ յանդիման ի գիր, եւ ի բարբառ պարսից, տող առ տող, եւ երես առ երես։

Որք եւ մինչ ցայսօր ընթերցեալ լինին ի պարսից իմաստասիրաց, քանզի բազում գիրք գտանի ի գրոց նորա առ իմաստասէրս պարսից. որովք եւ յոգունք ի յորոց բռնադատին ի ճշմարտութենէ, եւ համարձակ խոստովանին զանունն Քրիստոսի ճշմարիտ Աստուած, եւ որդի Աստուծոյ կենդանւոյ։ Բայց պատրեալք ի փառաց սնոտի կենցաղոյս, եւ երկուցեալք ի բազմութեանց ազգին իւրեանց. ո՛չ կամայօժար կամօք յանձն առնուն մկրտիլ յանուն Ամենասուրբ երրորդութեանն։

Իսկ այժմ յոյժ ճահ է ինձ գրել եւ ծանուցանել զայնս գրեանս՝ զորս արար ի գիր եւ ի բարբառ հայոց. թէ ո՛րքան իցեն, եւ կամ ո՞րպիսիք զորս արար եւ շարադրեաց երանելի եւ գերհռչակ վարդապետն Յոհաննէս մեղրածորան՝ եւ անհամեմատ երկնաձրիւ իմաստութեամբ իւրով։ Բայց գրեթէ ո՛չ ատակեալ զօր եմ մանրամասնաբար զբովանդակ գեղեցկաբար շարադրեալ գրեանս նորա ուրոյն մի ըստ միոջէ աստէն պարունակեալ ի թիւ արկանել. զի են անթուելիք, նա զի եւ բազումք այնք են՝ որք ի ձեռն մեր չե՛ն անկեալք, այլ սփռեալք եւ տարածեալք են ընդ համայն տիեզերս։ Ուստի եւ մեք այսչափ ինչ գրեսցուք։ նախ՝ զքերականութիւնն, եւ զՏրամաբանութիւնն յոյժ համառօտ, բայց լի զօրութեամբ. որպէս յա՛յտ է զորմէ ամենեցուն։ Երկրորդ՝ զգիրքն որ ընդդէմ երկաբնակաց. արդ այսոքիկ գոն տպեցեալք յամենայն ուրեք։ Իսկ զմնացեալս զա՛յսոսիկ չե՛ն ի տիպ մտեալք. որք են այսոքիկ։ Նախ՝ զգիրքն որ կոչէ մակացութիւն ճշմարտութեան. շարադրեալ տրամաբանական, եւ Աստուածաբանական ոճով։ Երկրորդ՝ զգիրքն որ կոչի համառօտ Աստուածաբանութիւն. որք լինին ըստ չափոյ առաքինութեանց գրոց։ Երրորդ՝ զգիրքն որ յորջորջի Սրբազնագործութեան, եւ կամ ճաշակեցէ՛ք. ասի գիրք սրբազնագործութենէ, ըստ այնմ զի խօսի յաղագս սրբազնագործութեան մարմնոյ եւ արեան կենարարին։ Եւ ասի ճաշակեցէ՛ք, ըստ այնմ, զի սկիզբն բանին իւրոյ եդ զտուն սաղմոսին որ ասէ՝ ճաշակեցէ՛ք, եւ տեսէ՛ք, զի քաղցր է Տէ՛ր, որով եւ աւարտեաց իսկ՝ կարի գեղեցկագոյն եւ քաղցրազեղուն վարդապետութեամբ, որպէս եւ զորմէ յա՛յտ իսկ է տեսողացն զայն։ Չորրորդ՝ արար զմեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, մինչեւ ցայն տեղին՝ ուր ասի՝ Ուղղութիւն սիրեաց քեզ. յոյժ համեղ՝ եւ զարմանալի վերլուծութեամբ, որ կրկնապատիկ ըստ չափոյ սաղմոսին լինի։ Հինգերորդ՝ արար զմեկնութիւն սաղմոսացն Դաւթի. որ լինի ըստ չափոյ սաղմոսին, յոյժ գեղեցիկ մտածութեամբ։ Բայց ո՛չ զբոլորն, այլ միայն մինչեւ ի տունն այն որ ասէ՝ Արդ՝ թագաւորք զայս ի մի՛տ առէք։ Վեցերորդ՝ գրեաց զթուղթ իմն լի երկնային իմաստութեամբ առ Լուդովիկոս եպիսկոպոսն լատին՝ յանդիմանելով զանմտութիւն նորա։

Եօթներորդ՝ գրեաց զգիրք իմն աղօթից ի դէմս Ամենասուրբ երրորդութեան. յոյժ քաղցր եւ ահեղ ոճով։ Արդ՝ որպէս կանխաւ իսկ զեկուցի, եւ այժմ զնոյն դարձեալ կրկնելով ասեմ թէ՝ անմարթ է ինձ եւ անկարելի զբովանդակ գեղեցկահիւս՝ եւ մարգարտայեռ շարադրեալ գրեանս նորա ի թիւ որքանութեան պարուրել. այլ միայն այնքան, եւ զայնս գրեցի՝ զորս տեսի աչօք, եւ զփորձ առի ընթերցմամբ։

Բայց դու մի՛ երբէք իսկ կարծիցես բնաւ թէ միայն այսք են՝ որք տրամադրեալք հաշուեցան, եւ այլք ա՛րդեօք ո՛չ գիրք ի նմանէ շարադրեալք. մի՛ զայս երբէք զմտաւ ածիցես, զի գոն բազումք, որպէս այսու յաւէտ ցուցանել կարեմ զառաջադրութիւնս իմ։ Քանզի ըստ որում յայտնի է ամենեցունց զայնց արուեստաւորաց, որք զտիւ՝ եւ զգիշեր անխոնջ երկամբք տքնին ի վերայ արհեստից իւրեանց՝ եթէ դարբնութեան իցէ, եւ եթէ ոսկերչութեան, եւ կամ թէ ալ իմն արհեստի, եւ ո՛չինչ իւիք յայնմանէ միտեալ շեղին ի յայլ գործ. գրեթէ այնոքիկ յոյժ հրաշապէս, եւ չքնաղաբար յառաջանան ի գործ անդր, եւ կար իսկ բազմազան եւ բիւրակերպ վայելչական իրս յինքեանց արտելուզանեն, ի սքանչացումն եւ ի զարմացումն բազմաց տեսողաց։

Որք ասենն հիացմամբ թէ՝ մարդ մի ե՞րբ արդեօք կարաց՝ այսքան, եւ այսպիսի գործ յիւրմէ արտագրել. այլ չէ՛ զարմանք արհեստաւորին, թէեւ զարմանք մեծ թուիցի տեսողացն, զի արհեստաւորն՝ եթէ մշտաջան արութեամբ ճգնիցէ ի վերայ արհեստին իւրոյ՝ կարէ իսկ ի դոյզն ժամանակի բազում եւ անթուելի գոործ յինքենէ յառաջացուցանել։

Իսկ զայս հաւաստութիւն ունիմք իսկ յայտնի յարացուցիւ ի յամենայն իրս՝ որք անդուլ երկամբ վաստակին ի գործս իւրեանց. արդարեւ գրեթէ՝ յոյժ վաղվաղակի ժամանեն ի ծայր եւ ի գագաթ սքանչելարուեստ բարեփառութեանց։

Ըստ որում եւ կենսատու փրկիչն մեր Յիսուս ասաց առ աշակերտսն իւր՝ Ջանացարո՛ւք մտանել ընդ նեղ դուռն։ Զսոյն յարի եւ բան մեծահռչակ բանաստեղծ իմաստասիրին Վերգիլիոսի որ ասէ թէ՝ Յարատեւ աշխատանքն՝ յաղթէ զամենայն դժուարինս։ Արդ՝ սոյնպէս եւ երանելին այն միշտ աշխատէր ի գործս իւր յամենայն աւուրս կենաց իւրոց. ուրեմն՝ հաւատալի է թէ՝ զի շարադրեալ իցէ զբազում գրեանս՝ որք ոչ երեւին այժմ ի մէջ մեր։ Արդ՝ եթէ հաւատալի է այն բան՝ զոր Մարկոս Աւրելիոս կայսրն գրէ առ Պօլիօն բարեկամն իւր՝ (ի գիրս ոսկեղէն 3 գլ. ) թէ յաւուր միում կային բազում մարդիկք ժողովեցեալք առ ի հռչակել զտօնս իւրեանց. գայ ի մէջ նոցա փիլիսոփայ մի թեբացի՝ որ զամենայն զոր զգեցեալ էր, եւ ընդ իւր ունէր՝ ձեռամբ իւրով էր գործեալ։ Զի զկօշինս ինքն էր կարեալ, զվերարկուս եւս ինքն էր ձեւեալ եւ արարեալ, զշապիկն ինքն էր գործեալ. նոյնպէս եւ զամենայն իրս՝ զոր ընդ ինքեան ունէր։ Զայս տեսեալ սքանչացան ամենեքեան. տեսանելով զայնքան արհեստս ի միում մարդում։ Վասն որոյ հարցեալ եղեւ ի յորոց փիլիսոփայն թէ՝ ո՞ւստի իցես ուսեալ եւ առեալ զայդքան զանազանութիւն արհեստից. առ որս պատասխանել ասաց հանճարեղ բանիւ թէ՝ յուլութիւնն, եւ կամ ծուլութիւնն մարդկային առիթ եղեւ, զի մու արհեստ բաժանեցիւր ի բազում մասունս. քանզի զայն զոր գիտեն այժմ ամենեքեան՝ պա՛րտ էր իսկ զի զայն ամենայն գիտայցէց մի ոք միայն։ Ապա ուրեմն՝ ո՛րչափ եւս առաւել հաւատալ պարտիմք, զի սա արարեալ իցէ զբազում հոգելից սոփերս իմաստնականս. որ ո՛չ եթէ ճգնեալ աշխատէր ի վերայ բազում եւ զանազան արհեստից հանգոյն թեբացի փիլիսոփային այնորիկ, այլ ի վերայ միոյ արհեստի, այսինքն՝ ի վերայ միոյ արհեստի, այսինքն՝ ի վերայ ընթերցման, եւ գրելոյ զգիրս. որք զբոլորն ի մի արհեստ յանգաւորին։ Թէեւ ինքն բաց յայսմանէ՝ գիտէր յօրինել զժամացոյցս, այսինքն զսահաթս՝ գիտէր նկարագրել զպատկերս. որ եւ սա իսկ նկարագրեաց զբոլոր պատկերսն՝ զորս ի Տան Տեառն Աստուծոյ մերոյ, յոյժ գեղեցիկ յօրինուածովք։

Սա բազում անգամ բռնադատեալ ստիպեցաւ ի պայազատ իշխանաց ջուղայեցւոց, տինա եւս առաւելն յԱղէքսանդր ջուղայեցի Հայրապետէն՝ եւ յընկերակցէն իւրոյ. զի յանձն առցէ ձեռնադրիլ եպիսկոպոս, եւ ո՛չ էառ յանձն։ Այլ ասէր՝ շա՛տ է ինձ զվրադապետութիւնս իմ. որով կարեմ միշտ կալ անզբաղ, եւ քարոզել անդադար զաւետարանն Քրիստոսի ի քրիստոնէից, եւ ի խուժադուժ հեհանոսց. քանզի ըստ ասելոյ ումեմն իմաստնոյ՝ նաւ խռովեալ՝ փութայ ի նաւահանգիստ, եւ անձն ժուժկալ խնդրէ զանապատ։ Այսպէս եւ աս՝ սիրելով զվարս միայնակեցութեան՝ յոյժ հրաշափառապէս գերազանցեցաւ քան զամենեքումբք. եւ զբազում արդիւնալիր եւ արգասաւոր գրեանս ի լեզու պարսից, եւ ի բարբառ հայոց, եթող անսպառ գանձ ի մէջ եկեղեցւոյն Քրիստոսի, որովք իսկ մանկունք եկեղեցւոյ յղփացեալ յօրանան, եւ ինքն ի  մէնջ հանապազ տանի անջինջ յիշատակաւ զմրցանակ գովութեանց։ Նա իսկ եւ աներկիւղաբար կացեալ յատենի անգորոյն պարսից՝ որք կամէին զօրէնս Քրիստոսականս արմատախիլ առնել, եւ դժնիկ փոխանակ անուշահոտ նարդոսի, եւ քրքմի, եւ այլոց արմատացուցանել ի մէջ քրիստոնէից։ Բայց նա զինեալ հոգւովն սրբով անվեհեր համարձակութեամբ կացեալ յատենի նոցա, եւ հաստատէր  անհամեմատ իմաստութեամբն իւրով զաստուածութիւնն՝ Քրիստոսի. որպէս եւ յառաջագոյն արդեօք զանցանեաց ի կարճոյ բաղհիւսեցաք սրտածրելով զայնս՝ ըստ խնդրոյ ամենաբաղձիկ պանձալւոյս։

Արդ՝ աստանօր հայեա՛ց զգուշութեամբ պանծելի՛, զի պարտ իսկ է մեզ զարմանալի ի վերայ սքանչելեացն Աստուծոյ՝ որք ի մեզ ներգործեցաւ յաւուրսն յայնոսիկ. բայց թէպէտ կարի զարմանալ արժան է եւ ըմբոն առ Ամենահրաշ իմաստութեան Տեառն մերոյ եռանելւոյն Յոհաննու վարդապետի, այլ առաւել սքանչանալի է գրեթէ՝ ի վերայ անճառ ամենախնամի գթութեանն Աստուծոյ։

Զի նախ ի յայնպիսի սաստկասառոյց՝ եւ ի մրրկաբեր ժամանակի, այսպիսի այր՝ արանց գլուխ շնորհեաց մեզ. որով, եւ ի ձեռս շնորհաց նորա սանձեալ նուաճեաց զանգայռագեղ բռնութիւն աշխարհակալ կայսերաց։ Երկրորդ՝ զի ըստ որում սիրտ թագաւորաց ի ձեռին իւրում ունի ըստ գրեցելումն՝ մեղկեալ կակղացոյց զկարծրացեալ սիրտս նոցա՝ որ այնչափ երկար տեւեցին ժուժկալութեամբ ի լսել ձայնի կենսածաւալ աւետարանին Քրիստոսի։ Եւ որքան իսկ զարմանալի, եւ հիանալի, եւ ի վեր քան զխելս մտաց զի ի նմանէ լսէին բանս, այնքան ստէպ տոկային յաւէտ եւս լսել։ Եւ ո՛չ արդեօք բնաւ իսկ խեթիւ զնա նայեցին, եւ կամ երբէք զայրացեալ բարկացան ի վերայ համարձակ բանից բերանոյ նորա. այլ քաղցրահայեաց ակնարկութեամբ ընդունեցին զնա, եւ սիրով ընկալան զբանս նորա։ Օ՞շ թէ միայն մկրտէին, եւ հռչակէին զաւետարանն Քրիստոսի յընդհանուր տէրութիւնս իւրեանց։

Այլ թուի թէ՝ ո՛չ ինչ իւիք ի կողմանէ իւրեանց ունին տալոյ զպատասխան յաւուր դատաստանին թէ՝ ո՛չ ունէաք քարոզիչս՝ եւ ծանուցիչս ճշմարտութեան. ուստի զթիւր, եւ զխոտորնակ ճանապարհն գնացաք։ Այլ ամենախնամ, եւ Ամենաբարին Աստուած ներգործեաց զլոյս շնորհաց իւրոց ի պարս ի ձեռս ազգիս հայոց՝ որք ներողութեամբն Աստուծոյ, եւ կամ թէ վարկ լիցի ասել նախասահմանութեամբն Աստուծոյ գերի վարեցան ի պարս. յորոց շառաւիղեալ ծագեցաւ արեգակն արդիւնաւոր զսքանչելի եւ զցանկալի վարդապետն Յոհհաննէս, որով իսկ ճշգրտապէս եւ մանրամասնաբար ծանեան զճշմարտութիւն աւետարանի օրինիս։

Վասն զի սիրտ նոցա գոլով կապեալ ի սէր աշխարհի, եւ ի հեշտութեան նանրանման եւ սնոտիապատուաստ փառաց կենցաղոյս, ո՛չ կարացին հետեւել ճշգրտապատում ճշմարտութեան. այլ ինքեանք իսկ կամօք իւրեանց հրաժարեցան ի ճշմարտութենէ լուսոյ կենաց, եւ հետեւեցան ի մոլար շաւղաց, եւ ի սնոտի կրօնից՝ որոյ հիմնաւորութիւնն վարկցե՛ս իսկ ստուգիւ ի վերայ ստութեան՝ եւ ունայնութեան, քան թէ ստուգութեան եւ ճշմարտութեան հաստատեալ։ Քանզի ազգ մի՝ որ ի բնէ ստութեան՝ եւ ունայնութեան հաւատացեալ իցէ, եւ հետեւող. դժուարին առ ի ճանաչել զստուգութիւնն, եւ հետեւել ճշմարտութեանն՝ եթէ ո՛չ իսկ տեսանիցեն զմեծագունեղ նշանս ինչ, եւ կամ թէ զսաստիկ հարուածս՝ եւ զտանջանս՝ որպէս երբեմն Տրդատայ մերոյ իսկ արքայի դիպեցաւ, եւ զօրաց նորա, եւ ամենայն ազին։ Վասն զի յառաջ քան զպիղծ կրօնն մահմետի՝ որ մինչ տակաւին չէր ի պարս ի միջի սոցա բնաւորեալ, այս ազգ՝ գրեթէ առաւել քան զամենայն ազգս կռապարիշտս՝ սիրէին զունայնութիւն կռապաշտութեան, եւ կերպ առ կերպ ստայօդ եւ բիւրազան բաջաղանս դանգաչէին. ըստ որում քաջայայտ իսկ է զորմէ ի բազմաց։ Այսպէս եւ այժմ սոքա յոյժ կարի առաւել քան զայլ մահմետականս հետեւեն սնոտի գործոց, եւ վատափառ կրօնից. որպէս ստուգապէս զայսմանէ քաջ գիտեն ամենեքեան, զորմէ յաւէտ երկարաբանեալս՝ տայ տեղի եւ առիթ ձանձրութեան ընթերցողաց։ Ուրեմն՝ միայն այսչափ ինչ ասել ինձ ճահ վարկանիմ, եւ որով իսկ ծանուցանել զվատասրտութիւն, եւ զթիւրութիւն ազգիս այսմիկ չարի։ Քանզի երանելի վարդապետն մեր Յոհաննէս թարգմանեաց զաւետարանն սուրբ, եւ զգործս առաքելոցն, եւ զչորեքտասան թուղթսն Պօղոսի առաքելոյն, եւ զկաթուղիկեայսն, եւ զյայտնութիւնն սրբոյն Յոհաննու՝ մինչեւ ի լրումն նորոյս կտակարանի ի բարբառ պարսից եւ արաբացւոց. որք ընթերցան զօրհանապազ՝ եւ վկայեցին ամենեքեան թէ արդարեւ պատգամ Աստուծոյ է, եւ ի վաղճանի ո՛չ կարացին ընթանալ զկնի լուսոյ կենաց, այլ մնացին ի խաւարի կորստեան՝ եւ անմտութեան։ Որով ինձ թուի թէ՝ տեսեալ բարեգթածին Աստուծոյ՝ (որ կամի զի ամենայն մարդիկք կեցցեն, եւ ի գիտութիւն ճշմարտութեան եկեսցեն) զճանապարհս սրտից նոցա, եւ զկամս մտաց նոցա. վասն որոյ կուրացոյց զաչս նոցա համանման հրէիցն Աստուածասպանից, զի մի՛ երբէք կարասցեն ճանաչել ստուգիւ զճշմարտութիւնն։ Ուստի յետ ամենայնի ի դէպ է ինձ ասել յայսմ վայրի թէ՝ Ամենաբարի եւ գթառատն Աստուաձ՝ ո՛չ զրկեաց զլոյս իւր ի յազգէն պարսից. այլ թէպէտ բազում լուսապատար արեգակունք ծագեաց Աստուած ի Պարսկաստան աշխարհիս, առաքելով զնոսա հոլովապատ ընթացիւք՝ առ ի որովք տեսանել նոցա զլոյսն կենաց, սակայն առաւելապէս լան զհամայնն ծագեցաւ ի վերախնամ տեսչութենէն Աստուցոյ զփառազարդ վարդապետն մեր Յոհաննէս Արեգակ եօթնաճաճանչ նշողիւք, այլ նոքա ո՛չ կարացին տեսանել զկենսաւէտ լոյսն. ուստի եւ տարագրեալ զրկեցան յարփիափայլ եւ յարքունական կենաց պողոտայէն։ Որոյ վասն նա այն բարեփառ եւ ցանկալի այրն՝ կարէ ընդ Դաւթայ ասել առ Աստուած թէ՝ բազումք էին որք հալածէին, եւ նեղէին զիս. այլ ես ի վկայութեանց քոց ես ո՛չ խոտորէի։ Քանզի խօսէի զվկայութիւնս քո առաջի թագաւորաց, եւ ո՛չ ամաչէի։ Իսկ ո՛չ ընկալան զբանն քո՝ ես զի՞ արարից, թէեւ ընկալան զսերմն բանից կեանց՝ բայց ո՛չ բուուսցին զոստա բեղմնաբերս. այլ եւ ոմանք զիս նեղեալ խուէին, եւ հալածէին, նմին իրի հայէի յանագորոյնսն՝ եւ մաշէի. զի զպատուիրանս քո ո՛չ պահէին։ Եւ զայլս նմանս այսոցկ։ Այլ եւ երանելի եւ փառազգեաց Րաբունին ո՛չ թէ միայն եւ եթ ունէր իսկ արհաւիրք արտաքուստ, եւ տառապանք ի հեթանոսաց. այլ եւ ունէր ի ներքուստ մարդ ի փառասէր եւ ի խաւարաիղձ եպիսկոպոսաց, եւ յունայնակենցաղ վարդապետաց՝ եւ աբեղայից։ Քանզի սա կայր եւ կենցաղավարէր իբրեւ զմի ի ճգնաւորաց անապատի, եւ անհամեմատ զվարս ստացեալ ունէր ի մարմնաւորաց յանձին իւրում. զի ո՛չ ուտէր միս, եւ ո՛չ ըմպէր զցքի, եւ զգինի, եւ ո՛չ զանձն իւր պճնէր փառազարդ զգեստուք, այլ միայն աշտուճ հացիւ, եւ խոշոր խարազնազգեստուք շատանայր։

Իսկ այնոքիկ յաւելուածովք քան զսահմանել պարէնն կրօնաւորաց ուտէին, ըմպէին, զգենուին, եւ խրախճանային յաւուրս բարութեան իւրեանց. եւ նա նոցա խրատէր ի զգուշութիւն, եւ զգործս ըստ արժանի կարգ իւրեանց ցուցանել, մշտատեւ ճգնութեամբ ընթեռնուլ զգրեանցս Աստուածային։Զի ասէր նոցա թէ՝ որովք կարէք լուսաւորիլ լուսով գիտութեան, զի գիտութիւնն է լոյս ուղղիչ մրադոյ. իսկ մեծ խորխորատ մթին է, եւ խոր խաւարասոյզ անգիտութիւն Սուրբ գրոց։ Իսկ ի նոցանէ ո՛չ ոք անսաց զբանից երանելւոյ առն Աստուծոյ, այլ նշկահեալ արհամարէին զնա, եւ զբանս նորա. եւ այսպնակատակ բանիւք նախատակոծ առնէին զնա, երգիծուցանէին, եւ զբազումս ի շարադրեալ գրոց նորա հրկիզեալ այրեցին առ նախանձու։

Ուստի զայրացեալ նա ի վերայ նոցա՝ գնայ նստէ արտաքոյ վանացս ի տան հօր իւրում, եւ ընդ գործէ զգործս իւր՝ Աստուծոյ, եւ մարդկան հաճոյականս։ Եւ ո՛չ ոք ի յորոց հետեւեցաւ նմա ի գիտութիւնս, եւ ի գնացս իմաստութեան, բաց միայն Աստուածատուր վարդապետն՝ որ յապա գնաց ի Բիւզանդիոն լուսաւորեաց զնոսա. ուսուցանելով անդ զգիտութիւնս արտաքին գրոց, յորմէ ուսաւ Պաղտասար դպիրն՝ եւ արար զքերականութիւն, եւ զայլ շահեկան արդիւնս։ Եւ ապա եկեալ նա անտի դարձեալ ի վանս մեր՝ եղեւ առաջնորդ վանացս. որպէս եւ զորմէ ի վայր գնացեալ ճառելոց եմ ի տեղւոջ իւրում։ Իսկ այլքն մնացին յանմտութիւնս իւրեանց, եւ խաւարեցաւ անմտութեամբ սիրտք նոցա. եւ կորուստին այնպիսի չքնաղակերպ գիտութիւն ի միջոյ իւրեանց մինչեւ ցայսօր ժամանակի։ Զայն՝ զոր մինչեւ ցայսօր այլք վայելեն՝ եւ խրախանան լուսապայծառ գիտութեամբ. իսկ մեք նստեալ մնացաք զուրկ ի խաւարչտին տեղւոջ, եւ կարօտեալ մուրացկան։

Արդ՝ եթէ յայնժամ ուսանէին նոքա ի յոտս Տեառն Յոհաննու Գերապատիւ վարդապետի, եւ աշակերտք նորա հանգոյն աշակերտաց Տեառն Մխիթարայ մեծի Աբբայի վարդապետի՝ կաթոգի բաղձանօք զկնի հոտոյ իւղոց նորա վերաթեւեալ ճեպէին. անստգիւտ կարծեմ թէ՝ այժմ առաւելապէս աստ պանձանայր իմաստութեամբ, եւ յոյժ ճոխապէս գերափայլել երեւիւր քան զամենայն ուրեք՝ յորս իմաստուն գտանի։ Եւ մանաւանդ իսկ ո՛չ ինչ իւիք ընդհատ գտանիւր, այլ յաւէտ պերճացեալ քան զվանս Մխիթարայ Աբբայի հօր վանացն, եւ զայլս տեղիս։

Բայց է՞ր օր, ոսկեղէն ժամանակ՝ առ որով յայնժամ իսկ պերճանայր աստստին հրաշագեղ մակացութեամբ, զոր կորուսաք զայն սակս խաւարասէր բարուց մերոց. ուստի թախանձանօք աղաչեմ զձեզ՝ դուք որք այժմ նոյնպէս զի մի՛ գուցէ իբրեւ զմեզ զգենուցուք զգծծատեսակն կերպարան։ Թէպէտ չէ՛ օրէն իսկ զանցեալ ունեցեալ իրովք ոք պարծիլ՝ որպէս՝ ասէ առածն հասարակաց թէ՝ ասել եթէ ունէի երբեմն զայս ինչ, եւ զայն՝ ո՛չ է ի հաշուի. այլ զոր ունիմ այժմ զայն անկանի ի հաշիւ. բա՛յց օրէն է՝ եւ առաւել եւս յատկագոյն կարգադրութիւն՝ պանձալ եւ պարծել զհայրենական իրօք։

Որ Հայրն մեր ըստ հոգւոյ՝ եթող վասն մեր ի մէջ եկեղեցւոյն Քրիստոսի զբազում անսպառ գանձս արդիւնականս, թէեւ յորոց արգասեաց զուրկ եմք եւ կողոպուտք. բայց ունիմք ի բազմաց գանձուց նորազբազումս ի մէջ մեր, նմին իրի եւ որովք պարծիմք՝ իբրեւ զորդի հարազատք՝ առ ժառանգութեան հայրենեօք։ Նա իսկ եւ որովք, եւ զարթուցիչ շնորհիւն Աստուծոյ յուսամք եւ ապաւինեմք կրկին արծարծեալ բորբոքիչ յորոց նշուլից ի յիմաստս զգօնութեան. եւ վերստին շքեղազարդապէս բարգաւաճիլ վերանորոգելով արփիաչքնաղ մակացութեամբ։ Արդ՝ եթէ այն Հայրն մեր մեծապատիւ յորժամ աղօթս մատուցանէր առ Տէր Աստուած ի գիշարի առ դրան եկեղեցւոյն՝ լոյս պայծառ յերկնից եօթնաճաճանչ ճառագայթիւք շուրջ զնովաւ փայլատակեալ լինէին, մինչ գրեթէ՝ ի սաստիկ լուսոյ նշողիցն՝ լուսաւորեալ երեւիւր համառփիւռ վայր տեղւոյն այնորիկ. ըստ որում զորմէ իսկ ստուգութեամբ հաւաստի առնեն ամենեքեան արք հնագոյնք զնա տեսեալն են։ ուրեմն՝ եւ մեք աներկբայ յուսով հաւատամք՝ լուսաւորիլ կրկնազարդապէս երկնաձրիւ լուսով նորին։ Եւ եւս՝ զի եթէ ի գրեալ գրոց երանելւոյ հօրն մերոյ՝ լինին բազում բժշկութիւնք ախտաժետաց, եւ առնեն զբազում սքանչելիս. որպէս եւ ես ապարդիւն անարժանս՝ բազում անգամ իսկ տեսի աչօք իմովք, եւ զորոց անշուշտ իսկ եւ անստգիւտ վկայեցի։ Ապաքէն ուրեմն՝ անկեղծաբար հաւատամք, առ ի որովք զախտ յիմարութեան մերոյ ապաքինիլ։

Ահաւասիկ յետ ամենայնի այսուհետեւ կայ եւ մնայ ինձ ասել զայս։ Արդ՝ զկնի յոգնաբեղուն գեղապանձ եւ հրաշափառագոյն գործոց՝ զորս ի նմանէ արտազեղեալ ծաւալեցաւ. որ մինն ի յորոց այս է՝ զոր յառաջագոյն ո՛չ զեկուցի ի վեր անդր։ Քանզի սա հարցեալ եղեւ ի շահ սուլտան Հօսէն արքայէն յաղագս բնական կրից մարմնոյ՝ թէ հի՞մ արդեօք սանձեալ նուաճէք զբնական կիրս մարմնոյ. զի ասէր թէ՝ ո՛չ է գործ կամայական զի մարթ լիցի սանձել զնա անձնիշխան կամօք, այլ է գործ եւ կիրք բնական՝ որ անկա՛ր է եւ անհնարին ընկճել զնա անձնիշխան կամօք։ Ապա ո՞րպէս կարէք կեալ թարց կնոջ, զի կին ստեղծաւ վասն առն, եւ այր սակս կնոջ. վասն որոյ ի յայսմ իրողութեան յոյժ զարմացեալ եմ. կամիմ զի ցուցցես ինձ զառիթն, եւ զտարակուսութիւնս իմ բառնալ։ Առ որ իմաստնահանճար Հայրն մեր գործնական պիտոյիւք պատասխանէ, որով եւ զառիթ ընկճման բնական կրից մարմնոյն ցուցանէ։ Քանզի որպէս երբեմն արար իմաստունն Պիւթագորաս, յորժամ հարցեալ եղեւ ի յոմանց թէ՝ ՞րչափ իցեն կեանք մարդկան. նա առ նոսա ոչ այլ ինչ ասաց բանիւ, այլ փոքր ինչ երեւեալ, եւ իսկոյն գնաց անտի, ծածկեցաւ յաչաց նոցա, որպէս գրէ հրաշագեղ Խորենացին ի գիրս պիտոյից յառաջաբանութեան։ Կամեցեալ իմաստունն՝ այնու արագ փախստեամբն ցուցանել նոցա թէ՝ յոյժ վաղանցուկ եւ կարճ է կեանք մարդկան։ Սմին սարաս արար եւ երջանիկն այն՝ զի խնդրեաց յարքայէն յղել առ ինքն զմի ի ներքինեաց իւրոց՝ զի ծանուսցէ նմա զառիթն, որ գնացեալ պատմեսցէ արքային։ Եւ իբրեւ ի վաղիւն ներքինին գայ առ նա, նա ո՛չ ինչ երբէք խօսի ընդ նմա, այլ նստեալ գրէ արագապէս զգիրս իւր, որպէս սովոր իսկ էր յամենայն ժամ գրել։ Իսկ ներքինին այն վշտացեալ ի բազում կանգնելոյն՝ նստէ, եւ իբրեւ զժամս բազումս էանց ի վերայ՝ ծունկք նորա կթուցեալ ցաւեցան, վերստին յարուցեալ կանգնի. եւ այսպէս փոյթ ընդ փոյթ նստեալ եւ կանգեալ՝ մինչեւ յոյժ տաղտկանալ նմա։ Ապա ասէ վարդապետին մերոյ՝ ասա՛ ինձ զոր ինչ կամիս ասել, զի երթեալ ծանուցից արքային. ասէ ցնա՝ գնա՛ զոր ինչ տեսեր պատմեա՛ արքային։ Իսկ նա գնացեալ զտարազ անցմանց իրին արքային զեկուցանէ՝ որով իսկոյն ծանեաւ արքայն զառիթ իրին, եւ յոյժ ներբողեաց զհրաշալի խոհեմութիւն նորա ի մէջ նախարարաց իւրոց։Եւ ապա երանելի հայրն մեր եզերեալ կնքեաց զարդիւնալիր՝ եւ զարգասաւոր կեանս իւր ի բարւոք ծերութեան. ի հազար հարիւր վատսուն եւ հինգ թուականիս Արամազեան տումարիս, եւ ի յեօթանասներորդի, եւ չորորդի ամի հասակի կենաց իւրոց ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն։ Որոյ յիշատակն օրհնեալ եղիցի, եւ բարեբանեալ, եւ աղօթիւք նորին գթասցի Տէր ի վերայ մեր՝ եւ աճեցուսցէ զսերմն բանին կենաց ի մեզ։ Ահա՛ զրաւ լեալ զյիշատակ պատմութեանց երկուց աշակերտաց Տեառն Դաւթի ընտրեալ Առաջնորդին. արդ՝ աստանօր ժա՛մ է ինձ զերրորդէն, եւ զայլոց աշակերտացն սակաւուք իմիք ծանուցանել։

Իսկ երրորդ ընտրելագոյն եւ գերահրաշ աշակերտ նորա՝ էր Աղէքսանդր Աստուածաբան եւ մեծիմաստ րաբունին. որ էր քաջափառ եւ անպարտելի հզօր ախոյեան ընդդէմ հերձուածողաց։ Սա զկնի Տեառն Ստեփաննոսի առաջնորդի՝ ընտրեցաւ ի յառաջնորդութիւն վանացս նորա Ջուղայի, եւ ապա յետ Նահապետ կաթուղիկոսի՝ հաւանութեամբ ամենայն ազինս Արամազեան կարգեցաւ Հայրապետ ի յԷջմիածին։ Չորրորդ՝ Խաչատուր վարդապետ։ Հինգերորդ՝ Մինաս վարդապետն։ Վեցերորդ՝ Անդրէաս վարդապետ։ Սա էր յոյժ հմտացեալ ի յերաժշտականութեան արհեստի։ Ութերորդ՝ Մարկոս վարդապետ։ Իններորդ՝ Յովսէփ վարդապետ։ Տասներորդ՝ Սիմէօն վարդապետ։ Մետասաներորդ՝ Յոհան վարդապետ։ Արդ՝ սոքա ամենեքեան որք յիշատակեցան՝ ընկալան զկարգ եւ զաստիճան եպիսկոպոսութեան. բաց ի Յոհաննու սքանչելահրաշ վարդապետէն, որ իւրով կամօք հրաժարեցաւ ո՛չ մտանել ի յայն ջոկ։

Արդ՝ ահաւասիկ այն երջանկափառ եւ բարեբաստիկ Տէր Դաւիթ առաջնորդն՝ ստացեալ ժողովեաց զբազում աշակերտս, եւ լուսաւորեալ պայծառացոյց զհոգիս նոցա Աստուածային, եւ երկնաւոր քաղաքավարութեամբ. եւ զարդարեալ գեղեցկապանձ վայելչացոյց զնոսա փիլիսոփայական գիտութեամբ, եւ բնազանցական Աստուածաբանութեամբ։ Որոյ թիւ բոլորից աշակերտացն՝ լեալ է մինչեւ ցքառասուն. ամենեքեան արք ընտիրք՝ եւ փառազգեացք. որպէս ես ի յորոց զսակաւ ընտրելագոյնս աառեալ՝ դրոշմեալ մատենագրեցի զանուանս նոցա ի սոփերի մերում։

Եւ ապա զկնի յոլովից քրտնաթոպ եւ երաշխէպ տարժամանց՝ որ ճգնեալ տքնեցաւ վսեմազարդ եւ Մեծապաիւ հայրն մեր Տէր Դաւիթ րաբունապետս ի վերայ Տան Տեառն, եւ ի յարկի փառաց անեղին Աստուծոյ. այնուհետեւ իսկ լրացեալ բովանդակի զժամանակ նժդեհութեան նորա, եւ ի 1133 թուոջս լքանի ի կենաց, ի փոխի առ Քրիստոս Տէր մեր։ Որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի։

Իսկ արդ՝ զի ըստ որում Տեառն շնորհիւ, կատարեցի զխնդիր տենչալւոյս իմոյ ըստ կարողութեան փանաքի եւ մշտագոյ դիտման մտացս իմոց, որ զառ ի նոցանէ փափագանօք խնդրէիր ի մատենի աստ յայսմիկ կարճ ի կարճոյ արձանագրել. որոյ վասն եւ ես ո՛չ անփոյթ արարի զհայցուած նազենւոյս իմոյ, այլ կատարեցի յօժարակամ սիրով, թէեւ էր անյարիր եւ անհեթեթ ի յոճոյ ճառիս մերոյ։

Աստանօր ժա՛մ է ինձ վերստին դարձուցանել զբանս մեր ի զիրականութիւնս Շահաբազայ երկրորդի Արքայի, եւ զմնացուածս բանից նորա՝ զորս թողաք ի վեր անդր՝ այսուհետեւ յուշազգած եւ իրազէկ առնել։

Քանզի զայսու ժանանակաւ հանին զդաշտեցի, զթաւրիզեցի, զերեւանեցի եւ զայլ եւս հայքս՝ ի Սպահանայ քաղաքամիջէն, եւ ի մերձ ջուղայեցւոց բնակեցուցին. որպէս եւ զորմէ Առաքեալ վարդապետն կարի ճոխագոյնս վիպէ (Առաքեալ վրդ. 33գլխ. )։ Եւ որպէս ստուգեն զնմանէ բազումք թէ՝ էր այր արդարակշիռ եւ խաղաղասէր, ո՛չ խնդայր ընդ կորուստ մարդկանց. եւ յոյժ առաւել սիրէր անխարդախ սիրով զքրիստոնեայսս՝ քան զազգսն իւր։ Իսկ զկնի յոգունց արութեանց, եւ քաջափառութեանց գործոց լուծանի ի կենաց. որ եւ բովանդակեալ զժամանակ տէրութեան իւրոյ։

Ը. Եւ ապա սեպհականեալ ժառանգէ զպերճական պետութիւնն երկրորդն Շահ Սէֆի որդի նորա։

Թ. Յետ որոյ յաջորդէ զտեղի նորա՝ եղբայր նորա երրորդն Շահ Իսմայէլ։

ՌՃԺԵ/ՌՈԿԶ. Ժ. Իսկ զկնի նորա ժառանգէ զաթոռ թագաւորութեան Շահ Սլէման արքայն. որ էր քաջ եւ իմաստուն, որ եղեւ յոյժ հակառակ հաւատայ Քրիստոնէութեան։ Ընդ որում խօսեցաւ՝ հանճարեղ եւ իմաստնախոհ բանիւք վարդապետն Յոհաննէս, վասն հաւատոոյս քրիստոնէութեան. որպէս եւ զորմէ ի վեր անդր յաճախ բանիւք մանրամասնաբար ծանուցի։ Իսկ ընդ ժամանակս ընդ այսորիկ՝ վտարանջեալ ապստամբեցան աղուանք, եւ զՂանդահար քաղաք ընկճեալ նուաճեցին ընդ իշխանութեամբ իւրեանց։ Եւ յորժամ զայս համբաւ հռչակ հարկանի յականջս Սէլման արքայի ի ժամու ընթրեաց երեկոյի, ի յեղանակս սաստկասառոյց՝ եւ ձիւնամածեալ ձմրան. նոյն ժամայն յարուցեալ ի սեղանոյ համադամ եւ անուշահամ խորտկաց՝ կերակրոց, եւ ըմպելեաց, հրամայէ հիպերէտաց, եւ յառաջադէմ պաշտօնէից իւրոց փոյթ ընդ փոյթ կանգնել զվրան արտաքոյ քաղաքին։

Եւ ինքն արքայն ի գիշերայն ժամուն գնացեալ զետեղի ի ներ վրանի իւրում. զայս յորժամ  ազդ եղեւ զօրացն ամենայն, վաղվաղակի ժողովեցան միահամուռ ամենեքեան առ դրան խորանի արքային։ Ուրանօր ծանեան զկամս արքային թէ՝ կամի չուել ի վերայ Ղանդահարայ քաղաքի, եւ ճաշեալ նուաճեալ զապստամբեալ զաղուանսն, եւ կործանել զանագորոյն եւ զստամբակ զօրութիւնս նոցա. ուստի մինչեւ ի ծագել լուսոյ արեգական պատրաստեցան ամենեքեան  ի պատրաստութիւն պատերազմի։

Իսկ ապա ելեալ արքայն ի տեղւոջէ անտի՝ կարի արշաւմամբ չուեալ խաղար ԲՃՌ. զօրօք, գնաց պաշարեաց զքաղաքն Ղանդահարայ. եւ էառ մեծաւ ռազմիւ զքաղաքն ի նոցանէ ի միջոց դոյզն ժամանակի։ Ուր եւ զբազումս ի յորոց սրախողող մահուամբ սատակեաց. եւ զմարզպանութիւն քաղաքին ետ ի ձեռ Գօրգին խանի իմոջ, որ էր ազգաւ վրացի, եւ ինքն արքային անցեալ եկն ի քաղաքն Սպահան։

Իսկ Գօրգին կացեալ անդ՝ յոյժ եւ յոյժ վշտացեալ տառապացոյց զնոսա. վասն որոյ վշտակցեալ ի տառապանց նեղութեանց՝ սպանին զնա յաւուրս Շահ սուլտան Հօսէն արքայի։ Եւ արքայն Սլէման զկնի բազում բարեփառութեանց գործոց մերձեցեալ ժամանէ նմա զհասարակաց աւուրն լուծանի ի կանաց ի Սպահան քաղաքիս, ի 1143 թուականիս մերոյ։ Որոյ թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս 28։ Եւ յաւուրս ժամանակաց սորա էր Առաջնորդ Սրբոյն վանացս մերոց զՏէր Ստեփաննոս վարդապետն. որպէս զորմէ ի վեր անդր ի կարգս աշակերտաց Տեռան Դաւթի վարդապետի ճառեցաք։ Եւ զկնի սորա նստաւ յաթոռ առաջնորդութեան զՏէր Աղէքսանդր վարդապետն։

1143/1694. ԺԱ. Եւ ապա յետ Սլեմանայ արքային՝ փոխանորդէ զաթոռ նորա ի նոյն ամին Շահ սուլտան Հօսէն զորդի նորա. որ էր վարժեալ եւ հմտացեալ ի գիտութիւնս պարսից։ Սա յաւէտ եւս քան զհայր իւր Սլէման՝ եղեւ ներհակ եւ հակառակ հաւատոյ եւ կրօնի քրիստոնէութեանս. առ որ զինեալ հոգւովն սրբով խօսեցաւ վսեմազարդ վարդապետն Յոհաննէս, եւ կասեալ ընկճեցոյց զչար կամս նորա, ըստ որում եւ զորմէ վաղ ուրեմն  ճոխաբար զեկուցի։

Եւ արաքայն Հօսէն՝ որչափ էր առաւել պերճացեալ եւ հմտացեալ ի յիմաստս գիտութեան, այնչափ առաւելապէս էր լքեալ եւ նահանջեալ ի քաջափառ գործոց արութեանց. քանզի ո՛չ ինչ գործ արութեան՝ եւ քաջութեան եցոյց սա, այլ ուտելեաց եւ ըմբելեաց պարապեալ, եւ ի յորս էրէոց։ Որ եւ շինեալ ի հարաւակողմ քաղաքիս ի յանապատ տեղւոջ զգեղեցիկ պալատս արքունական, եւ շուրջ զնովաւ զդրախտս՝ եւ զբուրաստանս, ի պատճառս զբօսանաց, եւ կոչեաց զանուն նորա Ֆահրապատ. եւ ինքն Արքայն հանապազօր հեծեալ  ի վերայ գրաստու՝ կանամբք, եւ աղախնովք, եւ ներքինեօք գնայր ի պալատէ քաղաքին՝ ի պալատն Ֆարհապատայ, եւ անդ զբօսնոյր։ Իսկ ազնիւ կին արքայիս՝ որ էր թագուհի ի վերայ ամենայն թագուհեաց իբրեւ ետես զխենէշ եւ զանարի վարս արքային, կշտամբեալ յանդիմանէ զնա խրատական բանիւք եւ ասէ. տե՛ս արքայ զի նախնիք քո քաջութեամբ տիրեցիր նահանգաց, եւ գործովք արութեամբք  ընդարձակեալ տարածեցին զտէրութիւնս իւրեանց ի վերայ յոգունց գաւառաց, եւ ո՛չ թէ խենէշութեամբ, եւ վատարի երկչոտութեամբ։ Եւ դու եթէ կամիս ժառանգել զնոցունց թողեալ տէրութիւնն՝ որ այժմ առ քեզ է հասեալ, եւ դու զայն ունիս. ուրեմն՝ աղաչեմ զքեզ Տէր իմ արքայ՝ զի համանման քաջութեամբ գործոց նոցա, զգործս եւ զարութիւն երեւեցուսցես յանձն քում, որո՛վ կարես կեալ անքոյթ եւ անսայթաք ի տէրութեան քում։ Իսկ եթէ ո՛չ այնպէս՝ գիտասջի՛ր զի իսկ եւ իսկ կործանելոց ես զպճնազարդ Տէրութեանն գահ, եւ խայտառակեալ նշաւակիցիս ի մէջ ամենայն ազգաց։

Այսպիսի բան լուեալ արքայն յիմաստնախոհ կնոջէն՝ ո՛չ ընդոստեալ զարթչեաւ ի թմրեալ հեղգութենէ իւրմէ, եւ ո՛չ երախտահատոյց եղեւ այնպիսի օգտաբեր խրատատուին իւրոյ. որ կամէր որով խրատիւք զանձն նորա ապրեցուցանել ի ի մահառիթ վտանգէն, եւ շքեղազարդ փառօք զնա բարգաւաճ եւ արգասաւաոր առնել։ Այլ հանգոյն կամաւոր անձանց՝ եւս առաւել ի խելագարութենէ միտեալ ցնդեցաւ. քանզի զկնի աւարտման բանիցս նորա՝ կարի զայրացեալ ցասեաւ ի վերայ խոհեմալիր խրատու նորա, վաղվաղակի հրամայէ խեղդ զպարանոց նորա արկանել, եւ հեղձամղձուկ զնա առնել, եւ կորուսանել։ Իսկոյն կատարի զհրաման թագաւորին, եւ սպանանի զգեղեցիկ, եւ զհանճարեղ տիկինն փոխանակ բարի եւ շահաւէտ խրատու իւրոյ։ Որով եւ արդարեւ ուսանլի ճահ է մեզ՝ ո՛չ խրատել զանձինս խստասիրտս եւ կամակորութիւնս իւրեանց զառածեալք. գիտացեալք հաւատեաւ՝ զի յաւէտ չար ի նոցունց՝ փոխանակ բարեգոյն եւ օգտակար խրատու մերոյ ընդունիմք։ Նմին իրի եւ երջանիկ մարգարէն Ամովս՝ բարձրագոչ ձայնիւ խրատէզմեզ իմաստնաբար բացատրելով թէ. «Որ իմաստուն իցէ արդեօք, լռեսցէ իսկ ի ժամանակս յայսմիկ. զի ժամանակս չար է»։ Ահա՛ իսկ ժամանակ չար, եւ ժամանակ անընդունելի, եւ ժամանակ կործանման. այսինքն խրատատուին, եւ խրատ ընդունողին։ Վասն որոյ կա՛մ մեղմով խրատել պարտ է զխստասիրտ՝ եւ զկամակոր անձինս, եւ կամ թէ յայնպիսեաց բարւոք իսկ է բացէ ի բաց հրաժարիլ մինչեւ զիջեալ իջանիցեն ի կամակատարութեանց իւրեանց։ Նմին աղագաւ մարգարէն Դաւիթ, եւ առաքեալն Պօղոս յոյժ ճահողապէս խրատեն զմեզ. ոմն ասելով թէ՝ ընդ նմին եւ հաց իսկ ո՛չ ուտէի, իսկ միւսն ասէ թէ՝ ընդ այնպիսւոյն եւ հաց եւս մի՛ ուտէր։ Արդ՝ այժմ դարձայց անդրէն ի կարգ բանիս իմոյ, եւ զնմանէ բուռն հարեալ խնամով ճառեցից՝ ուստի արտաքս ելի թողլով կիսակտուր զբանս իմ, զի որով իցէ իսկ՝ բացափայտեալ ի լոյս անդր եկեսցէ զհամայն իրողութիւնս ի վաղնջուց, եւ ի կանուխ ժամանակաց եղելոց։ Իսկ այսուհետեւ ճահ է ինձ փոքր ինչ նրբութեամբ քննել՝ եւ հետազօտել զապստամբութեանց Աղուանի՛ց ազգին. եթէ ո՞յր աղագաւ, եւ կամ թէ վասն է՞ր ապստամբեցան Աղուանք ի Շահ սուլտան Հօսէն յարքայէ պարսից։ Եւ թէպէտ զորմէ իսկ ոմանք՝ բազում եւ զանազան զպատճառս պէսպիսաբար ստորոգեալ դանդաչեն. այլ մեք ստուգիւ հետազօտեալ զնմանէ ի բազմանց՝ այս իսկ է զոր ստորէ փութամք վերաճեալ։ Արդ՝ որպէս կանխագոյն իսկ պատմեցաք զԳօրգին խանէն թէ՝ ընկալաւ զմարզապնութիւն Ղանդահարայ քաղաքին յԱրքայէն Սլէմանայ, եւ յոյժ վշտացոյց զնոսա ամենայն տառապանօք։ Եւ որոց կրեալք զբիւրակերպ նեղութիւնս ի ձեռանէ նորա. եւ կերպի՛ւ իւրիք ճողոպրիլ ի մեծագոյն կեղեքմանց նորա՝ ո՛չ մարթանային։ Ուստի յելս գտեալք հնարից կամեցան գալ ոմանք ի նոցանէ առ արքայն Հօսէն, եւ բողոքել զնմանէ առաջի նորա։

Եւ նախաշաւիղ գործոյս եղեւ Միրվէիս հայր Մահմուտին՝ որ եկն ընդ այլոց ոմանց ի Սպահան քաղաքս. ուր եւ գրեցին յերկար մի՝ եւ ծանուցին յորում զամենայն տառապանս իւրեանց։ Բայց նոցա ընդ երկար ժամանակ կացեալ մնացեալ առ դրան արքային, եւ թախանձ արկեալ բազում անգամ զբազում նախարարս՝ եւ զյառաջադէմ պաշտօնատարս. ո՛չ եղեւ իսկ նոցա հնար մատուցանել զծանարտակս իւրեանց առաջի արքային, առ ի որով տեղեկանալ արքայն զբազմաժամանակեայ նեղութեանց նոցա, եւ զհայթայթանս սպեղանաց ընձեռել խղխայթեալ որոց հարուածոց։ Քանզի ինքն արքայն՝ գլխովին պորտաբուծ եղեաք ծառայէր իսկ խենեշութեան եւ որովայնի. եւ ամենայն ծառայք դրանն արքունի իւրաքանչիւր ոք փութայր գօրծեալ զօգուտ անձին իւրոյ, եւ ո՛չ ոք այն գոյր արդեօք՝ որ զիշխանութենէ հասարակաց խորհել իսկ ջանայցէր։ Այլ ամենայն ծառայք եւ ծառայակիցք՝ արքայացեալք էին, եւ ինքն արքայն եղեալ էր ծառայ՝ կրելով յինքեան միայն զանուն արքայի, եւ իրօք եւ արդեամբք ամենայնիւ զուրկ էր եւ կողոպուտ ի թագաւորութենէ իւրմէ։ Ուստի եւ բնաւ արքայարանն՝ վեր ի վայր յեղաշրջեալ էր, եւ իւրաքանչիւր ոք ըստ հաճոյից կամից իւրոց գործէր եւ առնէր՝ զկամս իւր. վասն որոյ եւ համայնք տառապեալք եւ հարստահարեալք անձինք՝ հոգոց հանելով հառաչեալք մաշէին։ Վասն զի ո՛չ ոք էր որ ի թիկունս նոցա հասանէր, եւ օգնէր իսկ նոցա առնելով զիրաւունս եւ զդատաստանս ըստ արդարութեան։ Եւ յետ ամենայն տեսութեանցս այսոցիկ զոր ետես Միրվէիս աղուանն, նաեւ յաւել եւս տեսանել ի վերայ այնր ամենայնի եւ զայսոսիկ։ Նախ՝ զամենայն իսկ հնարս աշխարհին տեղեկացեալ ծանեաւ, եւ զբովանդակ ելումուտս ճանապարհաց նորա դիտեալ իմացաւ. եւ ապա յաւուրս միում ետես եւ զայս խենեշական գործս յիմարութեան յարքայէն, որով եւ յոյժ մեծ ստանայր ի հոգւոջ իւրում, վասն ապագայի ապստամբութեանն զոր խորհեալ էր։

Քանզի արք ոմանք վաճառականք՝ որք գային ի Շիրազայ, իբրեւ հասին ի սահմանս Սպահանայ քաղաքիս. որ է իբր հինգ սպարիզաւ հեռի ի քաղաքէս, եւ կոչի անուն տեղւոյն այնորիկ հազարդարայ, այսինքն՝ ունօղ հազար դար եւ փոս տեղիս։ Անդանօր իսկ մերկացեալ ասպատակեցան յաւազակաց՝ յամենայն աղխից եւ ի մթերից իւրեանց. որոյ պատմեցին զաղէտս անցից Արքային, եւ ո՛չ կարաց գտանել զաւազակսն զայնոսիկ, ո՛չ ինչ ունելով փոյթ ի վերայ այնպիսի իրաց։

Նա իսկ յաւուր միում եկին արք ոմանք եւ պատմեցին արքային թէ՝ Ազգն լօռոց որք բնակեալք են  ի հարաւակողմ քաղաքիս. եկին եւ ասպատակեալ կապտեցին զգեօղն Նաջաֆապատ, ուստի ելանէ զազնիւ եւ զընտիր ողկոյզ խաղողոյ։ Իբրեւ հարցեալ տեղեկացաւ արքայն թէ հինգ փարսախ հեռի է ի քաղաքէս գիւղն այն. ասաց թէ՝ ինձ ո՛չ ինչ է փոյթ՝ զի շատ է ինձ եւ բաւական յՍպահան քաղաքս։ Դարձեալ իսկ յաւուր միում սպան զագռաւ մի ըստ հանդիման. հրամայէ զբազում դահեկանս բաշխել աղքատաց վասն այնր իրի, զի թողցէ Տէր Աստուած զմեղս սպանութեան ագռաւու։

Արդ՝ զսոյնս, եւ առաւել քան զայսոսիկ խելագարական եւ վատնական իրողութիւնս՝ քաջայոյզ մտածմամբ տեսեալ Միրվէիս. գիտաց յոգի իւր՝ եթէ ապստամբութիւն ի գործ արկցէ, կարէ յաղթել՝ եւ ստնանել զազգսն պարսից, եւ զթագաւորութեանն գահ կործանել։ Ուստի փոյթ ընդ փոյթ՝ հապճեպ տագնապաւ ընթացեալ վաղվաղակի ժամանէ ի քաղաքն Ղանդահար. եւ յանկարծակի ի յեղակարած ժամոջ յառնէ ի վերայ Գօրգին խանի, եւ ի դահլճի անդ իւրում սպանանէ զնա, եւ զքաղաքն՝ հանդերձ ամենայն նահանգօք իւրովք ընդ իշխանութեամբ իւրով նուաճէ։ Բայց զկասկած իմն առեալ Միրվէիսի՝ վասն սպանման Գօրգին խանի, կարծելով ի միտս իւր՝ թէ գուցէ արքայն յորժամ լուցէ զսպանումն նորա, իսկոյն ժողովէ զզօրս, եւ յարուցեալ ելանէ ի պատերազմ ընդդէմ իւր։ Վասն որոյ յամեաց ինքն մինչեւ ի ձիգ ժամանակս, որ եւ այսու առաւել փորձեաց զբաղդ իւր. քանզի ասէր ի մտի անդ իւրում, եթէ արքայն իսկ զօրաժողով լեալ եկեսցէ ի վերայ իմ, ո՛չ կարեմ յաղթել նմա՝ զի յաղթութիւնն նորա է, եւ եթէ ոչ իմ է յաղթութիւն, եւ պարտ է ինձ գնալ զօրօք ի վերայ նորա։

Եւ յորժամ յետ ժամանակաց տեսանէ Միրվէիս՝ թէ ո՛չ արքայն ինքն գնայ, եւ ո՛չ զզօրս առաքէ. վասն որոյ խնդալից ցնծութեամբ զուարճանայ՝ իբր գլխովին տիրեալ զպարտս։ Եւ գումարեալ համախմբէ զբազմութիւն յոգնագունդ զօրաց, եւ զանթիւ կաճառս ամեհի հրոսակաց։ Եւ ընձեռեալ որոց մատուցանէ խրախուսական աւետիս քաջալերելով զզօրս իւր ասելով. Մի՛ վհատիք. մի՛ ահաբեկեալ կասկածիք զանգիտելով ինչ ի նոցանէ, այլ քաջացարո՛ւք եւ կացէ՛ք սրտապինդ ամրութեամբ, եւ լերո՛ւք արք զօրութեանց. զի նոքա որք մե՛ր են, եւ կերակուրք սրոյ մերոյ։ Եւ ո՛չ իսկ յետ բազում ժամանակաց, այլ մօտ ընդ մօտ նուաճելոց եմք հզօր զօրութեամբ զպարսս ընդ իշխանութեամբ մերով թա՛րց իրիք երկբայութեան. որով եւ յղփացեալ յօրանայք ամենայն առատութեամբ բարեաց՝ զոր այժմ կարօ՛տ էք հասարակական աւուր կերակրոյ։ Եւ անբերելի զոխս անպատում վրիժուց մերոց առնումք ի թշնամեաց մերոց՝ որք իբրեւ զտզրուկ ծծեցին զարիւնս մեր։ Եւ այսպիսի խրախուսական բանիւք քաջալերեալ հանդիսեաց զզօրս իւր. զի մի՛ անյոյս լիցին զյաղթութենէն պարսից, եւ զերկիւղալից եղեալք նահանջեցեալք ընկճիցին։ Այլ մինչդեռ Միրվէիս ի սոյն դեգերէր, յանկարծ ժամանէ ի վերայ նորա զախտ ցաւագին, որով եւ մեռանի՛ իսկ։ Բայց նախքան զմեռանիլն իւր՝ պատուիրեաց Միրվէիս՝ Մահմուտայ որդւոյ իւրում. զի զառաջադրեալ գործ իւր՝ նա ինքն Մահմուտ յառաջեալ աւարտեսցէ՝ որ էր ամաց իբրեւ քսան եւ ութից՝ եւ մի՛ երկմտեսցէ ինչ վասն յաղթութեան։ Իսկ Մահմուտ հետեւղ եղեալ հօրն բարուց եւ քաջութեանց. որ եւ առաւել քան զհայր իւր եղեւ ընդդիմակ՝ եւ քաջագօտի ախոյեան ընդդէմ պարսից առ ի կործանելոյ զնոսա։ Ուստի հանդերձ զօրու ծանու խաղայ յաւէտ արշաւմամբ, եւ գայ մտանէ ի սահմանս Կրամանայ աշխարհի. եւ մեծաւ մարտիւ նուաճեաց զմայրաքաղաքն Կրման ընդ ձեռամբ իւրով։ Ուրանօր զբազումս ի յորոց ճարակ տուեալ, եւ աւար առեալ զամենայն ինչս եւ զստացուածս նոցա՝ բաժանեաց ի մէջ զօրաց իւրոց ի յղփութիւն նոցա։ Եւ ելեալք անտի արծուաբար սլացմամբ արձակեալ խոյացան ի վերայ գաւառաց, ասպատակ առնելով ընդ ամենայն տեղիս. ուր եւ հասանէին՝ գերփէին, աւերէին, եւ սպառսպուռ կործանէին զհամայն բնակիչսն ըստ այնմ օրինակի։ Եւ ո՛չ այն իսկ գոյր՝ որ ընդդիմանայր մարտիւ առաջի նոցա, այլ իբրեւ յերեսաց արծուոց զարհուրեալք խուսափէին։

Եւ այսպէս արհաւրօք բազմօք լցեալ զամենեքումբք՝ եկին՝ հասին՝ եւ ժամանեցան ի գեօղն Գուլնաբաթ. որ է իբր հինգ փարսախ ճանապարհաւ բացագոյն ի քաղաքէս Սպահանայ։ Անդանօր ի դաշտի անդր ուրեմն հրամայէ Մահմուտ կանգնել զխորանսն. յորում զտեղ առեալ նստէ ամենայն բանակաւ իւրով։

Իսկ ի տեղւոջ անդ՝ յոր կայ առեալ նստէ Մահմուտ, փորձէ զբաղդ իւր այսպիսի իմն օրինակաւ խորհելով ի սրտի իւրում ասէր։ Զի եթէ արքայն Հօսէն ինքնին ի մարտ եկեսցէ ընդ զօրաց իւրոց՝ պա՛րտ է խոյս տալ ի տեղւոջէս. եւ գնալ ի տեղի իմ, ուստի եկի, զի յաղթութիւն նորա է։ Եւ եթէ արքայն մնասցէ ի քաղաք անդր՝ եւ զգունդս զօրաց առաքեսցէ ի վերայ իմ մարտնչիլ ընդ իս. ես ստուգիւ իսկ յաղթեցից նմա, եւ պարտասեալ ստնանեցից զնա, եւ խրամատեալ աղարտեցից զտէրութիւն նորա, զի ինձ տուեալ  է ի Տեառնէ։

Իսկ արդ՝ նա ինքն արքայն Հօսէն այնչափ մոլեգնաբար զառածեալ էր յախտս իգամոլութեան, մինչ ո՛չ ինչ յաւէտ կարեւոր բարի եւ երջանկութիւն վարկուցեալ համարէր անձին իւրոց՝ բաց ի մոլութեանցն զորոց աչալուրջ կամօք զհետ մտեալ էր։ Ուստի եւ ո՛չ իւրիք արդեօք փութայր ի յառաքինութիւնս նկրտիլ. որովք ի՛սկ երջանկանայ մարդ, եւ ստանայ զանուն քաջութեան։ Այլ նոքօք իսկ կաշկանդեալ եւ պարաւանդեալ՝ կարծէր զինքենէ ինքն քան զԱքիւլլէս, եւ քան զայլ տիտանեան եւ բարեյաղթ անձինս գոլ քաջազօր եւ յաղթօղ ամենեցուն. մինչ ո՛չ ինչ գրէր եւ համարէր զարձակումն հինից թշնամեաց, յորոց պա՛րտ էր զգուշանալ, եւ փոյթ ընդ փոյթ խորտակել՝ եւ մանրել զխստերախ արձակումն նոցա համանման հօր իւրոյ Սլէմանայ արքայի։ Եւ ո՛չ թողուլ մինչեւ ի կատար ժամանել ամբարտաւանութեանց նոցա. որովք զարհուրելի եւ սարսռելի եղեն ի մէջ ռամիկ եւ սոսկական ժողովրդոց, եւ ահագին իմն տեսողաց։ Քանզի յորժամ հռչակ եղեւ զյանդուգն արձակմանէ նոցա ի սպահան քաղաքոջ. գնացեալ ծանուցին արք ոմանք արքային թէ՝ ահա՛ վտարանջեալ ապստամբեցան աղուանք զքէն, եւ եեալ նուաճեցին զԿրման քաղաք՝ եւ զբովանդակ շրջակայ գաւառս նորա։ Իսկ նա իբրեւ քաջամարտիկ ախոյեան՝ ո՛չ ինչ իւրիք զանգիտեաց եւ երկեաւ զյախուռն նոցա, որք կամէին կուռն ջանիւք՝ եւ բուռն զօրութեամբ յափշտակել՝ եւ ընկճեալ ընկլուզել զտէրութիւնն Շեխ Սէֆեան։ Եւ ո՛չ խմբեաց զգուպարս մարտկաց՝ առ ի որովք վաղաժամայն մերձենալ առ  նոսա. եւ զստամբակ զօրութիւնս նոցա խորտակել, զի մի՛ փոքր մի եւս մնացեալ արմատացեալք բողբոջս շառավիղեսցեն։ Այլ հարցնէր զնոսա թէ՝ ուր արդեօք հասեալ իցեն նոքա, եւ զբացակայութիւն տեղւոյն ցուցանել ի յորոց խնդրէր։ Եւ իբրեւ տեղեկանայր թէ՝ տասնօրեայ ճանապարհաւ հեռի են զմէնջ. ապա ընձեռեալ ըղերձէր նոցա զխրախուսական քաջալերութիւնս ասելով։ Մի՛ բնաւ իսկ յորոց երկնչէք՝ զի թէպէտ եկին եւ զՔրման քաղաքն ճնշեալ մաշեցին. բայց ո՞չ կարեն գալ ի մեզ՝ եւ մտանել ի քաղաքս մեր, զի պակուցեալ սարսին յինէն, եւ փութանակի գնան անդրէն ի տեղի իւրեանց յոր եկին։ Ահա՛ Հօսէն արքայն՝ որ չարավվատ երկչոտութիւնն ի սրտի իւրում բնաւորեալ ունէր. աստանօր արիաբար խրախուսէր զնախարարս իւր՝ առ ո՛չ երկնչելոյ զնոցանէ։ Զարմանք իմն թուի՝ զի այր մի երկչոտ, հի՞մ արդեօք կարէ յորդորական բանիւք քաջալերել զայլս. եւ կամ թէ ո՛չ իսպառ երկնչիլ յահագին թշնամեաց։ Ահա եւ զայս իսկ արդեօք գոգջի՛ր ի բնուստ անդուստ գոյ բնաւորութիւն։ Զի ամենայն քաջասիրտ եւ արիասիրտ անձինք յո՛յժ զարհուրեալք սօսափին ի մեծագոյն՝ արհաւրաց մինչեւ իցէ հասեալ ի վերայ։ Այլ ընդ ի վերայ ժամանելն՝ աներկիւղաբար զօրացեալք հանդիսանան ի գուպարս մարտի, ո՛չ իւիք զկասկած երբէք կրելով ի յարհաւրաց. եւ ի լրման հանդիսի՝ առնուն զյաղթական մրցանակի։ Եւ հակ սմին՝ համայնք անձինք երկչոտք եւ վատասիրք՝ մինչ չեն տեսեալ զահաւոր եւ զահռելի զարշաւանս արհաւրաց, կարի վստահաբար մեծագոյնս պանձան, այլ յորժամ հուպ մերձենայ առ նոսա՝ իսկոյն սրտաբեկ եւ երկիւղալից լեալք աճապարեալք խուսափեն։ Զո՛ր օրինակ արար եւ Շահ սուլտան Հօսէն արքայն։ Քանզի մինչ թշնամիքն ի բացուստ էին՝ իբր ո՛չ ինչ համարելով զնոսա, խրախուսեալ քաջալերէր զզօրսս իւր. այլ յորժամ մերձեցան՝ եւ եկեալ ժամանեցան ի գիւղն Գօլնաբաթ, եւ ի դաշտի անդ բանակեացն. յայնգիւղն Գօլնաբաթ, եւ ի դաշտի անդ բանակեցան. յայնժամ տագնապաւ մեծաւ քստմնեալ զարհուրէր. եւ զելս փրկութեան ջանայր հայթայթել։ Վասն զի ի կանուխն ի դէպ եւ ի պատշաճ ժամանակի արիաբար ո՛չ ժամանեաց համայնաջինջ  արմատասպառ խլել՝ եւ անհետս առնել զնոսա. իսկ  անագանն՝ ի տարադէպ ժամու ո՛չ ինչ կարաց ստնանել զնոսա, այլ ինքն իսկ զսոփեալ սարսափէր՝ զերկչոտութիւնս իւր յայտնելով, որով եւ ընկճեալ նուաճեցաւ ընդ որոց ծառայութեան լծով։ Որ թէպէտ յոյժ բազմութիւն սպայից զօրաց հաւաքեալ գումարեաց՝ առ ի որովք ամբոխիւ մեծաւ ելանել ի հանդէս մարտի ընդդէմ քաջագօտի եւ արիական աղուանից. որք սաստիկ ծառայութենէ իւրեանց՝ յոյժ արիացեալ էին, եւ առիւծաբար մռնչէին առ ի կլանել զնոսա։ Քանզի յիրաւի ասաց որ ասացն՝ թէ չա՛ր է սաստիկ ծառայութիւնն, եւ չա՛ր է սաստիկ ազատութիւնն, որ առաջնովն՝ սղկաղակ եւ տկարն արիաբար առիւծանայ, եւ երկրորդիւն՝ արիական քաջահզօր տկարանայ։ Ուստի եւ գունդն բովանդակ զօրաց պարսկական՝ ընդ սաստիկ ազատութեամբն կացեալք՝ յոյժ տկարացեալք էին ի զօրութեանց. իսկ գումարք զօրաց աղուանից կերեալք զբիւրակերպ ծառայութիւնս՝ յաճախաբար քաջացեալք էին, եւ զոգիս իւրեանց ի բաց եդեալք՝ առ ի առնուլ զոխս վրիժուց ի նոցանէ։ Բայց արք ոմանք ո՛չ թողին Հօսէն արքայի՝ ելանել ի քաղաքէն, եւ մտանել ի հանդէս մարտի ընդ զօրաց իւրոց. որոց թիւն էր իբր վատսուն հազար։ Այլ զփաղաքուշ զողորմութիւնս նմա առնելով պահեցին ի քաղաքոջ. (ասէին թէ՝) զի մի՛ գուցէ զվտանգ ինչ ի մարտ խռան քեզ պատահեսցի ի յորոց։ Եւ ինքեանք թարց իմիք մեծի խորհրդոյ, եւ թարց անընդունակութեան ի հրահանգութիւնս զինուց. դէմ եղեալ խաղացին սորալով ի բերան ծարաւի սրոյ աղուանից։ Եւ յորժամ յանդիման եղեն միմեանց երկոքին կողմանքն՝ զփողսն պղնձին  գոչեցուցանել հրամայեցին. եւ յառաջ առեալ աղուանից զճակատս իւրեանց առիւծաբար արձակեցան ի վերայ նոցա, եւ զբազումս ի յորոց սրախողող մահուամբ սատակեցին։

Եւ այնուհետեւ վտանգ մեծ, եւ անակնունելի դիպուած տարակուսանաց անկեալ շորջ զնոքօք պաշարէ զնոսա. ուստի եւ սարսեալք դողային։ Քանզի ո՛չ ոք ի յազգէ պարսից գոյր արդեօք ի զինւորական հանդեսս հրահանգեալ, այլ իւրաքանչիւր ոք զառասպելապատում ստութիւնս առաւել գիտէին՝ քան զզինուորութիւնս։ Իսկ աղուանք ի զէնս մարզեալք, եւ յարհեստս զինուորական հրահանգեալ ի ժամանակի նեղութեանցն յոյժ քաջացան, եւ կուռն ջանիւք ռազմ եդեալ խիզախէին ընդ նոսա ի ժամս ձիգս։ Իսկ ի վճառել խազմին զօրքն պարսից ի պարտութիւն մատնեցան՝ յերեսաց դոյզն գնդից աղուանից։ Եւ փախստեայ անկան մազապուրծք ի քաղաքն Սպահան. զորոց զբազումս զվէրս ընկելեալք էին յանձինս իւրեանց ի նոցանէ։ Եւ իբրեւ հարցեալք լինէին ի քաղաքացւոց թէ ընդէ՞ր պարտեցայք յերեսաց աղուանից. ասէին որոց թէ՝ նոքա ո՛չ թէ մարդիկք էին արդեօք, այլ գազան դժնդակ ք եւ երանարբուք։ Զի ո՛չ իսկ գթածաբար արշաւեն ի վերայ մեր՝  հայելով զաչս, զսիրտս, եւ զայլ անդամս մարմնոյ. այլ անխնայաբար յարձակեալք ի վերայ մեր յախերական կոտորէին զմեզ, եւ ի ծայր սրոյ սուսերի մաշէին զանձինս մեր։ Վասն որոյ յոյժ պակոցեալք նոցանէ զարհուրեցաք, եւ ընդ կրունկս չոգաք ի հետս. զի մի՛ բոլորիցս մի օրինակ սպառէին սուսերի իւրեանց։ Եւ թշուառաբաստ արքայն Հօսէն կայր վարանել եւ տարակուսեալ ի խորհուրդս իւր՝ ո՛չ գիտէր իսկ թէ զի՞նչ արդեօք արասցէ։ Բայց հրամայեաց վաղվաղակի շինեալ շուրջ զպարսպաւ քաղաքին զմեծամեծ բրգունս եւ զմահարձանս. առ ի որովք պաշտպանեալ պահպանել զանձինս իւրեանց, եւ մարտնչել ընդդէմ ահագին թշնամեաց՝ զի գոնէ մի՛ տիրեսցեն քաղաքին աղուանք։ Իսկ յափշտակիչ բռնաւորն Մահմուտ՝ յետ ութ աւուրց յարուցեալ ի տեղւոջէն, գայ վայելուչ մտանէ ամենայն բանակաւն իւրով ի մեծավայելուչ եւ ի պայծառաշէն պալատն Ֆահրապատայ յայգւոջ՝ զոր շինեալ էր Շահ սուլտան Հօսէն արքայն։ Ուր զետղ առեալ նստէ համայն բանակաւն իւրով, եւ վաղվաղակի առաքէ զզօրս բազումս ի վերայ քաղաքին. որք գնացեալ փոյթ ընդ փոյթ պաշարեցին զքաղաքն, եւ պատեցին շուրջ զնովաւ պատնէշս մեծամեծս, եւ տային յոյժ քաջաբար պատերազմ երբեմն ընդ քաղաքացւոցն, եւ ի բաց դարձուցանէին զնոսա ի քաղաքն. եւ երբեմն ընդ հեռաւոր զօրացն՝ որք գնային ի ի նպաստ եւ ի զօրավիգ լինիլ թաւագորին։ Քանզի արքայն Հօսէին ի գաղտնի յղեաց զչորրորդ որդին իւր Թահմազ ի դիպօղ ժամու ի շրջակայ աշխարհս տէրութեան իւրոյ, զի զսպայս զօրաց առաքեսցէ յօգնութիւն։ Եւ այսպիսի պատճառաւ զերծաւ ի նա քաղաքէն, եւ գնացեալ կատարէր զհրամանս հօր իւրոյ. այլ ո՛չ ինչ օգտեցան ի նոցանէ. զի աղունք քաջութեամբ խիզախէին ընդ որոց, եւ անխնայաբար կոտորէին զնոսա ն սուր սուսերի։ Իսկ Թահմազ որդին շահին՝ ապա չուեալ բնակեցաւ ի գաւառս Մազանտարանայ. որ յետոյ ընկալաւ զթագ արքայութեան, ըստ որում ի վայր գնացեալ ի կարճոյ ճառելոց եմք զնմանէ։ Այլ՝ արդիս՝ զոր ինչ անկ է այժմեան  պիտոյից, զայնս իսկ բացատրեալ բացայայտեսցուք։ Արդ՝ յորժամ տագնապաւ մեծաւ կայր պաշարեալ զբարիքաձեւ եւ զչնաշխարհիկ արքայանիստ մայրաքաղաքն Ասպահան ի Մահմուտ բռնակալէն. յայնժամ իսկ՝ եթէ ո՞րչափ, եւ կամ թէ քա՞նիցս արդեօք՝ գիւղք, եւ աւանք, եւ արուարձանք առ հասարակ հրձիգք լեալ ի յորոց ընդ բնակչօք իւրեանց կործանեցան եւ աւերեցան ի շրջակայ գաւառաց՝ եւ յարուրաձանաց Սպահանայ քաղաքին, ո՛չ մարթ ելոյր մեզ մի ըստ միոջէ ընդ գրով արկանել։ Այլ միայն այսչափ՝ ըստ որում եւ ստուգապէս յայտնի է համայն տեսողաց. զի այժմ զբազում աւերակ տեղիս տեսանեմք՝ քան զշէնս, զորս ի նոցանէ քայքայեալ յատակեցաւ։ Ըստ այնմ օրինակի առնել կամէին եւ զՋուղայ։ Այլ՝ ոմն Աղայ Մարգար ի թաղէ Թաւրիզոյ՝ որ մականուամբ Լղուորեանց կոչիւր, ընդ այլովք արամբք սակաւուք ելանէ ընդ յառաջ Մահմուտայ բռնակալին, եւ զներումն հարուածոց ի նմանէ հայցէ, որովք եւ բարձեալ լինի զկորստաբեր հարուածն ի հայոց ազգէ ի բնակչաց նոր Ջուղայի։ Եւ թէպէտ ըստ մեծագոյն մասի հարուածոցն զերծաւ Ջուղայ. բայց բոլորովիմբ ո՛չ մնաց անվտանգ ի նոցանէ, որպէս եւ զորմէ իսկ ի ստորեւ ուսանելոց եմք։ Իսկ յետ ութ ամսոց պաշարման քաղաքին՝ երբ սովալլուկ եղեն համայն բնակիչք քաղաքին. որ բազումք եւս վասն սաստիկ սովոյն զսուրբ եւ զանսուրբ կենդանիս, եւ զդիակունս մեռելոց անխտրաբար ուտէին։ Ապա անձնատուր լինի արքայն իւրով կամօք Մահմուտայ, եւ գնացեալ ի Ֆահրապատ առ Մահմուտ՝ դնէ զթագն արքայական իւրով ձեռօք ի գլուխն Մահմուտայ բռնակալին. եւ իբր արքայի՝ խոնարհեալ սեպհական արքայն, զողջոյն արքայական նմա մատուցանէ։ Եւ ապա յետ երից աւուրց տարեալ զնա ի ներքս ի քաղաք անդր մուծանէ. զարքայարանն՝ հանդերձ ամենայնիւ ի ձեռն նորա յանձնէ։

Եւ այնուհետեւ արքայն Հօսէն մեկուսացեալ առանձանայ ի սենեկոջ իմիք, ուտելով զհաց իւր անդ ցաւօք եւ տրտմութեամբ։ Եւ ապա Մահմուտ սկսանի անողորմաբար խստութեամբ կոտորել զպարսիկս. որ միանգամայն արեամբ կոտորելոցն լցաւ քաղաքն ամենայն։ Եւ ո՛չ միայն այսու ամենայնի շատացաւ, այլ եւ զբազում ասպատաւորս սփռեալ իսկ տարածաց ի վերայ նոցա. որք աւար արարեալ կապտեցին զամենայն աղխս մթարից նոցա. նաեւ մինչեւ ի լրման ամի միոյ ի տէրութենէ իւրմէ՝ էր հրաման զօրաց աղուանից, զի ամենայն յաւուր ուրբաթու ուր եւ գտցեն զպարսիկս՝ անխայաբար սպանցեն, իբր զվարձս ինչ մեծ վարկանելով սպասումն նոցա։ Այլ զայս սաստիկ հրաման՝ յետ ամի միոյ դադարեցաւ։ Եւ թէպէտ ի նոր Ջուղայ սրածութիւն ինչ ո՛չ եղեւ, այլ զազում տունս կապուտ կողոպուտ եղեւ ի յորոց։ Եւ ի միում նուագի զհարկս սաստիկս պահանջեաց ի նորոյ Ջուղայի բնակչացս զհարիւր հազար թիւման. որ է հարիւր բիւր դահեկան (այսինքն՝ տասն հարիւր հազար զօլօթայ)։ Առ այսր աղագաւ սպանին աղուանք ի յազգէս Հայոց զարս երիս ազնիւս՝ եւ զպայազատս. որոց անուանքն էին այսոքիկ։ ԶԽաչիկ աղայն՝ որ էր իշխան եւ նախապետական ծերակոյտ Ջուղայի։ ԶՍարհատն Խալդարեանց։ Եւ զՄանուկն Սամուրի։ Զորոց հոգիսն Տէր լուսաւորեսցէ՝ ընդ Լղուորեանց Աղայ Մարգարիւն, որ ի վեր անդր յիշեցաք, եւ զպսակն յաղթանակի կապեսցէ ի գլուխս նոցա. փոխանակ զի յոգն ճգամբ տնքեցան ի վերայ հօտին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։

Զայսու ժամանակաւ էր Առաջնորդ սրբոյ եւ հրաշակերտ վանացս նորոյ Ջուղայի զՏէր Մովսէս Վսեմագոյն Րաբունապետն։ Որ էր այր առաքինի եւ արիապանձ, եւ քաջավարժ կրթեալ ի քաղաքաւարութիւնս. ոորվ եւ ստացեալ ունէր զփառս մարմնականս, եւ ահագին իմն իսկ երեւիւր բոլոր տեսողացն։ Վասն զի յորժամ հրաւիրեցաւ զՏէր Աղէքսանդր վարդապետն ի Հայրապետութիւն, եւ հրամանաւ Հօսէն արքայի եղեւ Հայրապետ ամենայն ազինս հայոց. ապա յետ նորա նստէ յաթոռ առաջնորդութեան զՏէր Մովսէս վարդապետ՝ որ մինչեւ ի գալ աղուանից դեռ եւս գոյր կենդանի։

Եւ թէպէտ յայսմ պրակոջ կարեւոր էր մեզ արձանագրել՝ թէ քանի՞ ամ արդեօք տիրեցին Շեխ Սէֆեանք ի վերայ տանն պարսից. բայց այժմ ո՛չ պատշաճ վարկաք։ Այլ յորժամ իսպառ վերջասցի տոհմն Շեխ Սեֆւոյ, յայնժամ գրեցից. այլ արդ այսչափ միայն՝ զի յամի քսան եւ իններորդ տէրութեան իւրոյ Հօսէն արքայն յանձնեաց զարքայանիստն Սպահան՝ հանդերձ թագիւն Մահմուտայ։ Արդ՝ բա՛ւ լիցի արդեօք՝ զոր ինչ ասացաք զՀօսէն արքայէ, եւ զմարտից աղուանից. եւ զսպանմանէ Շահ Հօսէնին յետոյ գրեսցուք։ Այլ աստանօր ժա՛մ է ինձ վերստին դառնալ եւ պատմել զբռնակալութենէ աղուանից.  եւ ապա դարձեալ զտոհմն Շեխ Սէֆւոյ վճարեսցուք։