Ողբ Եդեսիոյ

Եւ զի փակեալ մուտն առաջին, եւ թշնամեաց սուրն` վերջին,
Յայնժամ առ դրունսն կուտէին իբրեւ զշեղջս անհնարին,
Կամ յօրինակ մայրից փայտին` միմեանց վերայ դիզանէին
Արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք, մանկունք ՚ւ ամէն չափ հասակին:
Դստերք ի մարց լային գրկին եւ ընդ լալոյն նուաղէին,
Մարք զտղայսն գրկէին, ի միասին մեռանէին:
Հարքն ընդ որդւոց տառապէին, թէ փրկութեան հասանիցին,
Որդիքն ընդ հարցն ջանային, զի ի յանդորր ելանիցեն:
Այլ զի չէ այր ոք օգտակար, ոչ ձեռնտու` ի յայն վայրին,
Միայն յերկինս ամբառնային զաչս մտաց կողկողագին:
Եւ զի խօսէլ ոչ կարէին, յոգւոց հանելն հեղձնուին:
Եղբայր եղբօր ոչ օգնէին, եւ ոչ ի քորսն գթային,
Թէ եւ կարի յոյժ սիրէին ՚ւ աղէկոտոր իսկ լինէին,
Բայց փրկութեան ձեռն ոչ տային, զի եւ շարժել ոչ կարէին:
Իւրաքանչիւր յիւրում տեղին ուր պատահեացն` անկանէին
Եւ ի շնչոյն նուազութեանց հեղձամղձուկ անդ լինէին:
Իսկ փախստեայքն, որ շտապէին յահէ սրոյն զարհուրագին,
Եւ յանկելոց դիակուտին կէսքն ոտիւքն ընթանային,
Որպէս ի գետ կամ ի ծովի` վերայ գյխոցն լեղային:
Բայց այլազգացն բազմութիւն, որ սուսերօքն ի հետ գային,
Իբրեւ գազանս վայրենի ի մէջ հօտիցն անկանէին:
Իւրաքանչիւր ոք ըստ մտին` առ յընտրութիւն պարապէին,
Քանզի զոմանս գերէին, որք գեղեցիկ դիմօքն էին
Առ յուստերաց եւ դստերաց, ընդ որս ինքեանքն հաճէին:
Իսկ զլցեալսն հասակաւ զայն չարաչար խողխողէին.
Եւ զխեղդելոց դիակուտին մարմինս արտաքս քարշէին,
Զորս զննէին, կողոպտէին, մերկ, խայտառակ զայն թողուին:
Ո'չ պատանօք զոք պատէին, ո'չ վերարկուս արկանէին,
Օրինաւոր ո'չ թաղէին եւ ո'չ կոծովք յուղարկէին:
Անդ ո'չ գոյր երգ քահանային, եւ ո'չ հնչումն աստուածային,
Ո'չ պաշտօնեայք սաղմոսէին, ո'չ սարկաւագք ընթեռնուին:
Թէպէտ յերկինս ոգիքն ելին եւ յԱստուծոյ են ի ձեռին,
Որոց անուանքն դրոշմէին ի դպրութեան կենաց գրին,
Սակայն մարմինքն անպատուէին, զի յապաժոյժ թաւալէին:
Զորս ընդ քարինսն հոսէին` իբրեւ զգէշ անասնային,
Ի գազանաց գիշատէին եւ կերակուր շանց լինէին:
Յորմէ եւ բան մարգարէին յառաջագոյն գուշակեցին
ՅԵրուսաղէմ խօսեալ բանին, որք եւ առ իս կատարէին:
Զարիւն սրբոց յերկրի հեղին, որպէս հոսանք ջուրց վտակին,
Զքահանայս եւ զժողովուրդս առ հասարակ խողխողէին:
Չորից ազգաց քրիստոնէից գլուխք հօտից, որք աստ կային,
Դաղմատիայն եւ Թորգոմին, Յունականին եւ Ասորին,
Առ հասարակ զանձինս եդին, մինչեւ ի մահ գուն գործեցին,
Քաջ եւ արի հովուապետին գործովք բարեաց նմանեցին:
Ո'չ վարձկանաց նման փախեան ի տեսլենէ չար գազանին
Եւ ո'չ զհօտն մատնեցին եւ կամ զանձինս ապրեցուցին,
Այլ քաջապէս հարկանէին ընդդէմ գայլոյն պատառողին,
Մինչ զի ի նմին պատերազմին արիացեալ ի հանդիսին`
Հռոմայեցւոց հօտապետին զանձն իւր ի մահ ետ ընդ հօտին,
Եհեղ զարիւն իւր ընդ նոսին նման Յուդա Մակաբէին:
Եղիազարն այն առաջին, որ քահանայն էր ստուերին,
Բարեբարոյն` ըստ գովեստի եւ ծերունին` ըստ հասակին,
Նաեւ Հայոց ազգաց ցեղին եպիսկոպոսն ընտրեալ նոցին,
Թէպէտ մահու ոչ մատնէին, ըստ խնամոց բարերարին,
Այն, որ պահեաց ի մէջ կուտին, որպէս զՅովնան` ի փոր կիտին,
Սակայն յոքունց ի հանդիսին յաղթող գտաւ յասպարիզին,
Անձամբ տուեալ զանձն իւր ի մահ, իբր յօրինակ հօտից նորին:
Բայց զի հնար ոչ լինիցին, զոր աստանօր կատարեցին,
Մի ըստ միոյ գրել բանիւ զիւրաքանչիւր գովեստ անձին,
Զի այս անկար` շարագրողին եւ անհնար` բանաւորին,
Ոչ թէ տկար միայն անձին եւ անտեղեակ քերեալ տառին,
Այլ եւ նոցուն ներարհեստին, որք պանծալի գոլով սովին:
Բայց մեք ի կարգ անդր առաջին, դարձեալ սկսցուք աստ վերստին,
Մինչեւ յանգեալ վախճանեսցին պատմեալ աղէտս ողորմագին:
Քանզի իբրեւ զշունք հասին եւ ցուլքն գէրք պաշարեցին.
Անմեղ գառանցն ի հետ մտին, խեղդմամբ եւ սրով վախճանեցին:
Որք յայնմանէ զերծանէին, սակաւք ի դղեակն ամրանային,
Յոր հուպ եկեալ բռնաւորին` զայս ասելով բան առ նոսին.
Իմում թէ ոչ լսէք բանի, եւ հնազանդեալ` տայք ի ձեռին,
Լինիք եւ դուք նման սոցին` անկեալք գէշ գազանային:
Բայց նոքա ոչ զանգիտէին եւ տալ ի յանձն ոչ առնուին,
Այլ քաջապէս յոյժ պնդէին, արիաբար հաստատէին:
Սակայն զի ոչ յառաջագոյն Անդ կերակուրք համբարեցին,
Եւ ոչ զջուրսն, որ ի ներքուստ վերաբերեալ պատրաստէին,
Նաեւ զօրաց Քրիստոնէին, որք ժողովեալք ի միասին,
Չարար տեղեակ ոք զնոսին, թէ` ահա մերձ գան եւ հպին,
Վասն այնորիկ ոչ կարացին տեւել յերկար ընդդէմ չարին,
Այլ յետ աւուրց ինչ պայմանին, տուեալ արտաքս ելանէին:
Իսկ դիւաբնակ նենգաւորին եւ խորամանկ չար խաբողին
Ջուխտն ստէր, զոր եդ նոցին, որպէս բնութիւն էր այս նորին:
Ընտրէր զդասս զօրականին, յորոց ունէր խոց ի սրտին,
Տայր նշաւակ` կանգնել յոտին, նետիւք խոցէր իւրով ձեռին,
Զոր յաղթութիւն յապագային մեծ վարկանէր իւրոյ անձին,
Նաեւ վարձուց փոխարինին, ըստ ժանդագործ օրինադրին:
Զինքն կարծէր ողորմելին վրէժխնդիր երկնաւորին,
Որում նուէր աստուածային մատուցանէր զարիւն նոցին,
Որպէս եւ բանն Տէրունին, յառաջագոյն գուշակեցին:
Արդ, իբրեւ զայս կատարեցին, զորս ի շատէն փոքր ասացի,
Զգերելոցն, որ գերեցին, եւ զորս արեամբ սրով սպանին,
Զինչս եւ զգոյս կողոպտեցին, զհարց եւ զհաւուց զոր պահէին
Զոսկիակուռ զարդ կանացին, եւ զպատուական հանդերձանին,
Զարծաթեղէն զոսկեղինին, զանօթ սրբոյ պատարագին,
Զունակ բուրման անոյշ խնկին, եւ զհնչող քշոցանին,
Զվարագոյրսն խորանին եւ զհանդերձանս սեղանին,
Զքահանայից զարդ հանդիսին, զհայրապետաց պատմուճանին,
Զպատուական նափորտանին, զեմիփորոն սուրբ խորհրդին,
Զոսկէնկար տիպն ուրարին, այն որ զուսովքն պատէին,
Զականակապ քառակուսին, որ էր նման սուրբ վակասին.
Զբազմագունեան գործ հրաշալին, այն, որ ի քղանցս հանդերձին.
Եւ զայն ամէն, որ ըստ կարգին, որոց ողբումն է յիշելին,
Որովք ի տօնսն Տէրունին վայելչապէս զարդարէին,
Իբրեւ փեսայ յառագստին կամ որպէս հարսն ի տաճարին:
Քահանայք, սարկաւագունք կարգ ըստ կարգի պար առնուին,
Եւ հայրապետն այն ի միջին, որպէս գլուխ` բոլոր հօտին,
Շրջան առեալ յեկեղեցին, մեղմօրինակ անդ ճեմէին:
Իսկ ժողովոցն բազմութիւն` արք եւ կանայք, որ անդ կային,
Զհետ հետոց ընթանային, որպէս եւ հօտն զկնի հովուին,
Ի մի բերան փառատրէին, զերգս ի բարձունս առաքէին:
Ընդ անմարմնոցն Սրոբէից, զերեքսրբեանն հնչէին,
ԶԵրրորդութիւնն գովէին, մի Տէրութիւն դաւանէին:
Արդ, փոխանակ այսր ամենի, դուք լուարուք` զինչ լինիցի.
Կամ դառնաբեր պտուղ չարին զորս ընդ որոց փախարկեցին.
Զի հեթանոսքն իբրեւ մտին եւ զիս արեան գետով լցին,
Զիմ գեղեցիկ ծնեալ զորդին աստ ի գրկիս խողխողեցին:
Յայնժամ պղծեալ գարշապարաւ զսրբութիւնսն իմ կոխեցին,
Զսուրբ տաճարսն պղծեցին եւ զսեղանս կործանեցին
Եւ զտէրունեան նշան խաչին ոտից կոխան զայն առնէին,
Եւ զպատկերս աստուածային մարմնացելոյ Հօրն Բանին
Եւ զսրբոյ Աստուծածնին եւ զայլ սրբոցն, որ ըստ կարգին,
Կոխէին, անարգէին, հայհոյութեան բանս ասէին:
Իսկ առաջնորդք չարեաց նոցին, որոց մամուլս անուանէին,
Ի բարձրութիւնս ելանէին, ուր զզանգակսն հնչէին:
Ձայնիւ մեծաւ անդ գոչէին, աղաղակաւ զայս ասէին,
Թէ` Այսօր քեզ մեծ աւետիք, Մահմետ, պատգա'մդ երկնաւորին,
Դարձեալ առաք, զոր կորուսաք, զքո սեփական տուն եւ տեղին:
Յայս մոլորեալ ժողովրդոց, յերկրպագուաց անշունչ քարին,
Զորոց արեամբ լցաք զերկիր, ըստ հրամանի քում Ղուրանին:
Ահա եւ քեզ ձայն աւետեաց, մեծդ Մաքքա, տո'ւն Մահմետին,
Յորում է յոյսն ի Սեաւ քարին եւ հետեւումն մի ոտին.
Զի այժմ առ քեզ փոփոխեսցուք. զերկրպագուսն արեւելին,
Զմոլորեալսն զհետ խաչին, զպաշտօնեայսն Յիսուսին:
Զայս ասելով խրախճանային, երգս եւ խնճոյս յօրինէին,
Ծափս ծափի հարկանէին, ոտիւք վազեալ կաքաւէին:
Այլք ի չարին յարբանեկին, որոց ղազիք անուանէին,
Իբրեւ զշունս կատաղիս յորսոց վերայ յարձակէին,
Զարիւնս առեալ զսպանելոցն զանձինս իւրեանց օծանէին:
Եւ զորովայնսն հերձուին, զլեարդսն հանեալ խածանէին
Եւ զգլուխսն քերթէին ՚ւ ի Խորասան զայն տանէին,
Զի ի նոցունց վարձս ընկալցին ըստ սպանելոցն համարին:
Իսկ անօրէն պիղծ վիշապին եւ չարաթոյն բռնաւորին,
Այն, որ նման գոլով Նեռին, եղջիւր ամբարձ դէմ Արարչին,
Արհամարհեաց զյարկ տաճարին, զաստուածընկալն եւ հրաշալին,
Զանուանակիրն Յովհաննու` զՄկրտիչ մարգարէին
Կամ զաւետեաց քարոզ բանին, իբր համանուն գոլ երկոքին:
Եմուտ անդ գարշն եւ պղծալին, արիւնահեղն եւ նենգով լին,
Հանդերձ զօրօքն, որ ընդ նմին, պաշտօնէիւքն Մահմետին:
Եւ ի սեղանն աստուածային, յոր միշտ զենոյր Աստուածորդին,
Հարճս նստոյց երգել ի նմին ի գինարբուս ըստ Հերովդին,
Անդ, ուր հրեշտակքն հնչէին եւ սերոբէք սաւառնէին,
Քերոբէքն ակումբ կային, եւ պետութիւնքն սարսէին,
Յորժամ երկնից թագաւորին գալուստ լինէր յեկեղեցին,
Եւ անարատ եւ սուրբ գառին հեղոյր արիւնն ի սեղանին`
Ի հաշտութիւն Հօրն վերին, ՚ւ ի քաւութիւն մեղաւորին:
Բայց ոչ միայն անդ առնէին զանարգութիւնս, որ ասէին,
Այլ յամենայն խորանս սրբոց, որք աստանոր շինեալ կային:
Յիւրաքանչիւրսն մտէին, զսրբութիւնսն պղծէին,
Գործ գարշութեան անդ գործէին, զոր ուսուցեալ էր Մահմետին,
Զոր եւ խօսելն է աղտեղի, լսելն գարշ` սրբասիրին:
Զոմանս ուղտուց տուն առնէին, եւ զայլս` իշուց ՚ւ երիվարին,
Յոմանս ինքեանք բնակէին, որ են վատթար, քան զանբանին:
Արդ, իբրեւ զայս կատարեցին, ըստ թոյլ տալոյ բարերարին,
Զորս համառօտ եւ ծայրաքաղ փոքր ինչ ցուցաք զաղէտս իրին,
Յայնժամ զգերեալսն բաշխէին, մի առ միոյ պարգեւ տային,
Ի հեռաւորսն արձակէին զգեղեցկատիպսն, որ ընտրէին,
Բաբելացւոց թագաւորին ՚ւ ի Խորասան` մեծ սուլթանին,
Սնոտի մոլար` խալիֆային, կոյր եւ կուրաց առաջնորդին,
Որ է յաթոռն Մահմետին` սուտ մարգարէ խաբեբային,
Խաւարելոց օրինադրին, չարեաց մեղաց ուսուցողին,
Այն, որ գործէ զաղտեղութիւն` զանասելին մարդոյ լեզուին.
՚Ի ուսուցանէ իւր ժողովին` գործել զնոյն զպղծալին,
Եւ քաւութիւն մեղաց նոցին օրինադրէ զլուալին`
Ողողանիլ ջրով գետին, մաքրել միայն զերեւելին,
Որով եւ գորտք, որ ի ծովին, առաւելուն, քան զնոսին,
Իսկ զհոգւոյն վայելչութիւն մեղօք թաղեն միշտ ի տղմին:
Արդ, այսպիսիս լուր աւետեաց գրով հնչէր յականջս նորին,
Թէ` Աւետիք քեզ խնդալից, ահա զպաշտօն բարձի զխաչին
Եւ զքաղաքս ամուր նոցին տապալեցի հիմն` յարեւին:
Բայց այս սկիզբն իմոյ մարտին, որ վասն քոյդ է հաւատին
Եւ ռասուլ քոյոյ նախնոյն` պատգամաւոր փղամբարին:
Այլ դու յիշեա զիս յուրբաթին, ի յաղօթելն ի մսքթին,
Զի ես ահա վաղվաղակի յերկրէ բառնամ զազգս նոցին
Եւ սատակեմ զամենեսին, որք դաւանեն զԱստուածորդին: