Պատմութիւն

Եւ եղեւ ըստ աւուրց ինչ յետ անցանելոյ պատերազմին այնորիկ մեծի, մինչդեռ արքայն Խոսրով նստէր ի մէջ խորանին իւրում, եւ զաւրն Պարսից շուրջ զնովաւ բանակեալ, եւ զաւրն Յունաց հեռագոյն ի նոցանէ աւթիւ միով, ուրոյն բանակեալ հոծ բազմամբոխ լիութեամբ աւարաւ իւրեանց, եւ կային զառաջեաւ արքային ամենայն մեծամեծք նախարարք իւր – խաւսել սկսաւ արքայն եւ ասէ. «Իցէ՞ ոք արդեաւք լեալ ի թագաւորաց աշխարհի, որ կարող է ըմբռնել զմեւս այլ թագաւոր զթշնամի /502դ/ իւր, զաւերիչ թագաւորութեան իւրոյ, եւ ոչ սպանցէ զնա եւ ջնջեսցէ զամենայն արու յաշխարհէ նորա, այլ առնիցէ՛ զնա յորդեգիրս. թագ կապեալ նմա եւ ծիրանեաւք զարդարեալ մեծարիցէ, վանեալ զթշնամիս նորա, եւ հաստատեսցէ զնա յաթոռ թագաւորութեանն, եւ տուել նմա գանձ արքունական ի գանձուց իւրոց, արձակէ զնա բարեաւ գնալ զճանապարհ իւր: Այսպիսի պարգեւս շնորհեաց ինձ Մաւրիկ թագաւոր հայր իմ, զոր ոչ ոք կարէ ի մարդկանէ շնորհել որդւոյ իւրում սիրելւոյե: Պատասխանի ետուն ոմանք ի նոցանէ, եւ ասեն. «Արքայ, յաւիտեա՛ն կեաց. մեք ոչ գիտեմք, արժա՞ն իցէ շնորհ ունել եւ թէ ո՛չ: Զի ամենայն թագաւորութիւն գանձիւք հաստատեալ կայ. եւ դոքա զամենայն գանձս թագաւորոթեան աւա՛ր վարեցինե:

Պատասխանի ետ արքայն եւ ասէ. «Զգանձս թագաւորութեան իմոյ ընդ կողս դոցա այսրէն արտաքս քարշեցից հանդերձ նոցունց աղխեալ գանձիւք, քանզի իմ է այն ամենայն: Բայց ինձ այս կարի է, զի ապրեցաւ տիրատեացն այն եւ գնաց: Այր քաջ է նա եւ վերստին այլ զաւրս գումարէ ի քաջաց ազգաց արեւելիցե:

Պատասխանի ետուն նմա եւ ասեն. «Զտիրատեացն զայն նոքա զերծուցին, քանզի մերով աչաւք իսկ տեսաք, զի կալաւ զնա Մուշեղն այն Մամիկոնեան, եւ ետ նմա երիվար եւ զէն, եւ արձակեացե: Զայս ասացին՝ զի կամեցան ի վերայ նորա չարիս: Քանզի տեսանելով զհաւայս նորա չարաչարս՝ զարհուրեալ խոտորեցան սիրտք իւրեանց ի նմանէ: Եւ ոչ ինչ էած զմտաւ արքայն, եթէ զի՛նչ իցէ բանն այն. քանզի մանուկ տղայ էր եւ խակ: Եւ ոչ ինչ յիշեաց զխռովութիւն այնպիսի զաւրացն. այլ հաստատեաց զմիտս իւր ի վերայ բանիցն ստութեան, եւ ասէ. «Կոչեսցի այսր Մուշեղ, եւ կապեսցի ոտիւք եւ ձեռաւք, մինչեւ ես վասն նորա ծանուցից կայսերե:

Ի նմին ժամու հրամայէ գրել նա յետկար, եւ արձակու զմի ի սուրհանդակացն առ Մուշեղ. «Փութով եկ, ասէ, գործ հասեալ է կարի կարեւորագոյնե: Եւ հրաման ետ փուշտիպանացն իւրոց եւ ասէ. «Պատրա՛ստ լերուք, զի յորժամ եկեսցէ նա, եւ ես ձեռամբ նշանակեցից ձեզ՝ յանկարծակի զձեռս նորա յետս կալարուք եւ կապեցէ՛ք զնա. բայց պատրա՛ստ լիջիք, զի այր քաջ է նա, եւ մի՛ թէ կամ ինքն մեռանի, կամ զիս սպանանէ: /503ա/ Եւ թէ ինքն իսկ մեռանի՝ ես պատասխանի տաց կայսեր վասն նորաե: Սոյնպէս եւ բարապանացն պատուէր ետ, ասէ. «Զգոյշ կացէք, զի յորժամ եկեսցէ Մուշեղ ի դուռն խորանին իմոյ՝ ի բաց լուծէք ի միջոյ նորա զկամարն եւ զսուսերն, ասելով, եթէ «Ոչ է աւրէն զինու հանդերձ մտանել յանդիման թագաւորինե:

Արդ՝ մինչդեռ առնէր նա համար հանդիսի ի մէջ զաւրաց իւրոց, տեսանել զթիւ կենդանեացն եւ մեռելոց, որք անկան ի պատերազմին՝ եկն եկաց առաջի նորա սուրհանդակն եւ ասաց նմա ողջոյն, եւ մատոյց նմա զթուղթն: Իսկ Մուշեղայ առեալ զթուղթն՝ ասէ ցնա, եթէ «Ողջո՞յն իցէ եւ խաղաղութիւնե: Պատասխանի ետ սուրհանդակն եւ ասէ. «Ողջոյն է եւ խաղաղութիւն, եւ զայլազգ ինչ ես ո՛չ գիտեմ, բայց միայն զի հրամայեցաւ ինձ փութանակի կոչել զքեզե: Եւ անդէն վաղվաղակի պատրաստեցաւ նա որպէս ի պատերազմ, քանզի արկ ի միտս իւր, եթէ գուցէ հասեալ ինչ իցէ գործ պատերազմի, կամ շնորհ ինչ իցէ պարգեւս փոխանակ վաստակոցն: Եւ առնու ընդ իւր արս երկու հազարս ի սպառազինաց՝ յազատաց եւ յանազատաց, զորս գիտէր արժանիս պատուոյ, եւ վստահ էր հեծելութեամբ:

Էր գրեալ վասն նորա եւ առ Պատրիկն Յովհան, զի արձակեսցէ զնա, եւ նորա դարձեալ հրաման տուեալ նմա երթալ այնպէս պատրաստութեամբ, եւ հրամայեաց ամենեցուն նոցա արկանել զանձամբ զիւրաքանչիւր զսպառազինութիւն: Արկաւ եւ ինքն զանձամբ զսպառազինութիւն իւր: Վառեցան եւ գնացին:

Եւ եղեւ իբրեւ մտին ի մէջ բանակին եւ մերձ եղեն մաւտ ի մաշկապերճանն արքունի, եւ հրաման հասանէր ընդդէմ, մի՛ երթալ այնքան բազմութեամբ, այլ բացագոյն նստուցանել զնոսա, եւ նմա սակաւ արամբք յանդիման լինել արքայի:

Եւ նորա ոչ առեալ յանձին առնել այնպէս, այլ գնաց զաւրութեամբք մաւտ ի դուռն խորանին արքունի. եւ զաւր Պարսից կացին շուրջ զխորանաւն սպառազինեալք. եւ իջեալ յերիվարէն՝ գնաց ի դուռն խորանին Ծ արամբք: Եւ զաւրն կային այնպէս զինեալ իւրաքանչիւր երիվարաւք: Զարհուրեցաւ արքայն, եւ ամենայն զաւրք նորա. եւ սկսան ծածկել զնենգութիւնն: Եւ եղեւ իբրեւ եհաս ի դուռն խորանին՝ մատեան բարապանք /503բ/ դրանն եւ ասեն. «Լո՛յծ զկամարդ եւ զսուսերդ ի միջոյ քումմէ, եւ մերկեա՛ ի քէն զսպառազինութիւն քո. զի ոչ է աւրէն մտանել առաջի թագաւորինե: Անկաւ կասկած ի սիրտս նորա, սկսաւ պատրաստել եւ կազմել զինքն յարձակումն: Պատասխանի ետ բարապանացն եւ ասէ. «Ի մանկութենէ իմմէ սննդակից եղեալ եմ թագաւորաց ի նախնեաց իմոց եւ հաւուց, եւ այժմ հասեալ կամ ի դուռն արքունի, ի տեղի հանդիսի: Ես զսպառազինութիւնն իմ յանձնէ իմմէ ի բա՞ց մերկացայց, եւ լուծի՞ց զկամարս եւ զգաւտիս յանձնէ իմմէ, զոր ո՛չ երբէք լուծանեմ ի տան իմում յուրախութեան: Եւ կամ ի՞նչ արժան իցէ գիտել զչարութիւնդ Պարսիցե: Եւ հրաման ետ միում ընթանալ մանկանցն, զի յառաջ մատուսցէ զզաւրն յաւգնութիւն. եւ ինքն դարձաւ անդրէն ի գնալ:

Ազդ եղեւ արքայի, եթէ ոչ կամեցաւ այնպէս մտանել, այլ դարձաւ անդրէն եւ գնաց: Եւ սկսաւ թագաւորն ծածկել զչարութիւնն եւ ասէ. «Թողցի արդ ի բաց խորհուրդն այն. թող եկեսցէ, որպէս եւ կամեսցիե: Քանզի ինքն մանուկ էր, եւ զաւրութիւն զաւրացն սուղ ինչ եւ սակաւ: Կոչեն անդրէն եւ ասեն. «Հրաման ետ մտանել որպէս եւ կամիսե: Նա դարձաւ եւ ասէ. «Թող տեսից, եթէ զի՞նչ բարի խորհեսցի տալ ինձ արքայից արքայե:

Եւ եմուտ ի խորանն, զառաջեաւ արքայի եւթն արամբք, եւ խոնարհեցաւ ի վերայ երեսաց իւրոց, երկիր եպագ արքայի, եւ կանգնեցաւ: Եւ արքայ ոչ ձգեաց զձեռն իւր որպէս երեկն եւ եռանդն՝ ընդունել զնա եւ ողջունել, այլ կայր այնպէս յամառացեալ. եւ անդ կացին այսպէս յամառացեալք:

Երկեաւ արքայ եւ զանգիտեաց, եւ ոչ կարաց տալ հրաման՝ որպէս խորհեալ էր, եւ ասել կամ մեծ կամ փոքր՝ յերկիւղէն: Եւ նա դարձեալ ել փութանակի ի խորանէն. մատուցին նմա զերիվարն, հեծաւ եւ գնաց: Եւ եղեւ իբրեւ ետես զայն արքայ՝ յոյժ երկեաւ, եւ կամեցաւ ծածկել զվնաս իւր. յոտն եկաց ի գահոյիցն եւ ընթացաւ ի դուռն խորանին, ել արտաքս եւ արձակեաց զհետ նորա զոմն գլխաւոր նախարար: Ետ տանել աղ կնքեալ՝ երդումն, եւ կոչել անդրէն, «զի պատուով եւ մեծարանաւք գնասցես, ասէ, աստի, եւ մի՛ համարիր ի միտս քո խորհել վասն քո այլազգ ինչե:

Եւ նորա ո՛չ կամեցեալ, այլ գնաց /504ա/ ճանապարհ իւր: Արդ՝ նա խորհեալ նոցա զայս՝ յերրորդ ժամու դիմել ի վերայ խորանին եւ սպանանել զնա: Եւ հրաման տուեալ զաւրացն՝ որք սպառազինեալ շուրջ զխորանաւն Խոսրովու կային: Վասն զի եկեալ ի զգացումն եւ զաւրաց նորա զխռովութիւն դադարեցին ի խորհրդոյն եւ գնացին:

Եւ եղեւ մինչդեռ երթային նոքա՝ ի դիմի հարաւ սոցա մի ոմն ի փուշտիպանաց արքայի, եւ ըմբռնեալ զնա՝ առին գնացին ընդ իւրեանս. եւ սպառնացաւ նմա Մուշեղ երդմամբ, զի եթէ ոչ պատմեսցէ նմա զեղեալն վասն նորա խորհուրդ՝ մեռցի:

Իսկ նորա երդմնեցուցեալ զնա, զի մի՛ տացէ զնա ի ձեռն արքայի. եւ պատմեաց զամենայն: Ապա ի միւսում աւուրն ընդ առաւաւտնն գնացեալ ի դուռն Պատրկին Յովհաննու, ետես զնա եւ խաւսեցաւ զամենայն չարիսն, ունելով առաջի զոստիկանն փուշտիպանն, որ եւ նա եկաց եւ խաւսեցաւ զամենայն եղեալ բանս: Խռովեցան իշխանքն եւ ամենայն զաւրն. բայց եւ նոցա յիշելով զերդումն եւ զխռովութիւնն կայսերն, ոչ ինչ ի վեր հանին զբանսն: Ասացին գրել առ թագաւորն եւ ծանուցանել նմա զամենայն չարիսն: Բայց ասաց Մուշեղ յանդիման ամենեցուն. «Եթէ ոչ մեռցի այրն այն՝ ի նորա ձեռն կորնչելոց է ամենայն երկիր Հռովմայեցւոց տէրութեանդե:

Յայնմ ժամանակի գործեցին ընծայս, մեծ աւարմասն թագաւորին իւրեանց, պսակս եւ խոյր մի ի զմրուխտս եւ ի մարգարիտս յաւրինեալս, ոսկի եւ արծաթ բազում յոյժ, եւ ականս պատուականս չքնաղագիւտ, եւ հանդերձս պճնեալս ի զգեստուց՝ որ է զարդ իւրեանց յաւրինեալ թագաւորացն Պարսից, երիվարս արքունականս հանդերձ նոցուն իսկ արքունական կազմուածովքն: Եւ գործեալ ընծայս, եւ առաքեն հանդերձ աւետաւոր հրովարտակաւ, գրեալ եւ ամբաստանութիւն զարքայէն Խոսրովայ, եւ գումարեն զհետ ընծային հեծեալս չորեք հարիւր: Ազդ լինի Խոսրովայ, եթէ ետուն տանել ի գանձուց քոց՝ գանձ աւարամասն թագաւորին իւրեանց, եւ գրեցին զքեն ամբաստանութիւն: Եւ ընդոստուցեալ դառնութեամբ Խոսրով՝ արձակէ զկնի նոցա զաւր, զի հասցեն ի ճանապարհի եւ կորուսցեն զՄուշեղն յանկարծաւրէն գաղտաբար. եւ առեալ զգանձն արքունի՝ հասուսցեն առ նա: Այսպէս իմն փութանակի գիտացեալ /504բ/ եւ վասն իրացն եւ իշխանքն յունականք՝ եւ նոցա առաքեալ զկնի նոցա զաւր բռնագոյն. եւ հասեալ անդէն ի մաւտոյ՝ ոչ ապրեցուցին ի նոցանէ եւ ո՛չ մի: Եւ բանն ի վեր ոչ ել. եւ զաւարն տարեալ հասուցին ի պաղատն մեծաւ խնդութեամբ:

Ընկալաւ թագաւորն զընծայսն, եւ առաքէ հրովարտակ մեծաւ շնորհակալութեամբ ի ձեռն իւրոյ հրեշտակի, եւ գրէ առ նոսա ի բաց կալ ի խորհրդոյն յայնմանէ, զոր ամբաստանեալ զթագաւորէն: «Եթէ ոչ զգուշանայցէք անձին դորա՝ ի ձեռաց ձերոց խնդրեցից զդաե: Գրէ եւ առ արքայն՝ գոհութեամբ արձակել զամենեսեան:

Յայնժամ արքայն Խոսրով ետ ամենեցուն ըստ իւրաքանչիւր չափուց պարգեւս, եւ արձակեաց յիւրմէ: Եւ իւր չու արարեալ յԱտրպատականէ՝ գնաց յԱսորեստան, ի բնիկ թագաւորական կայեանս իւր: Եւ հաստատեցաւ յաթոռ թագաւորութեան. եւ զխոստացեալ պարգեւսն կայսերն կատարեաց. ետ նոցա զԱրուաստան զամենայն մինչեւ ցՄծբին, եւ զերկիրն Հայոց. որ ընդ իւրով իշխանութեամբն էր, զտունն Տանուտերական մինչեւ զգետն Հուրազդան, եւ զգաւառն Կոտէից մինչեւ ցաւանն Գառնի եւ ցեզր ծովուն Բզնունեաց, եւ ցԱռեստաւան եւ զԳոգովիտ գաւառ մինչեւ ցՀացիւն եւ ցՄակու: Եւ կողմն Վասպուրական գնդին էր ի ծառայութիւն Պարսից արքային: Եւ ի նախարարացն Հայոց բազումք ի Յունաց կողմանէ եւ սակաւք՝ ի Պարսից: Ետ եւ զմեծ մասն Վրաց աշխարհին մինչեւ ցՏփխիս քաղաք: Բայց զՄուշեղն զայն կոչեաց թագաւորն ի պաղատն. եւ այլ ո՛չ ետես զերկիրն: