Պատմութիւն

Եւ եղեւ՝ յանցանել ձմերայնւոյն, ի գալ գարնայնւոյն ժամանակի՝ հասանէին սուրհանդակքն հրովարտակաւք, եւ կոչեն զնա մեծաւ շքեղութեամբ ի դուռն արքունի: Եւ երթեալ յանդիման լինի թագաւորին ի Մեծ անուանեալ Դաստակերտին եւ ելեալ արտաքս ի դահլիճն, նստի ի բոբ եւ ի բահղակ:

Յայնժամ տայ նմա արքայ զտանուտէրութիւն՝ որ անուանեալ կոչէր Խոսրով Շում, զարդարէ ի չքնաղս, ի գտակ եւ ի պատմուճան բեհեզեայս յոսկւոյ աւծեալ, /512ա/ մեծացուցանէ ահագին պատուաւք ի ճամբար ականակապ եւ ի գումարտակ, եւ ի գահս արծաթիս. արձակու ի նա զվաճառն փոքր, զդիւան աշխարհին: Տայ նմա զփողսն չորեքձայնեանս եւ պահապանս դրանն նորա ի հետեւակաց արքունի. գումարէ նմա զաւր մեծաւ ահեղութեամբ յարեւելս յերկիրն Քուշանաց. եւ հրամայէ նմա առնել մարզպան՝ զոր ինքն կամեսցի: Իսկ սորա գնացեալ անտի՝ եկն եհաս ի մերձակայ երկիրն առաջին իւրոյ իշխանութեան՝ Կոմշ, եւ կոչէ առ ինքն ի Վրկանէ զբուն ձեռական զաւրսն իւր զհամաշխարհիկ եւ գնայ ուղղորդ յԱրեւելս:

Եւ այս են իշխանք նախարարացն Հայոց, որ ընդ նմա իւրաքանչիւր գնդաւ եւ դրաւշու. Վարազշապուհ Արծրունի, Սարգիս Տայեցի, Արտաւազդ եւ Վստամ եւ Հմայեակ Ապահունի, Մանուէլ Ապահունեաց տէր, Վռամ Գողթնեաց տէր, Սարգիս Դիմաքսեան, Սարգիս Տրպատունի, եւ այլք ի նախարարացն: Եւ զաւրք նորա իբրեւ երկու հազար հեծեալ՝ յաշխարհէն: Ետես զի զաւրքն Քուշանաց ասպատակեալ սփռեալ էին ի վերայ երեսաց ամենայն երկրին. եւ իբրեւ լուան զլուր համբաւոյ նորա՝ ժողովեցան եւ գնացին. եւ սա պնդեալ զհետ նոցա հասեալ՝ փութանակի հասանէր: Իսկ նոքա իբրեւ տեսին զնա զհետ նոցա հասեալ՝ դարձան ընդդէմ ճակատեցան, եւ բաղխեցին զմիմեանս պատերազմաւ. անտի ի փախուստ դարձան զաւրքն Քուշանաց, եւ վանեցան առաջի զաւրացն Խոսրով Շմոյ, բազումք ի նոցանէ մեռան եւ բազումք փախստական գնացին: Եւ նա դարձեալ բանակեցաւ յԱպր Շահր՝ ի Տոս գաւառի. եւ ինքն նստէր երեք հարիւր արամբք ի քաղաքագեւղն որ կոչի Խռոխտ:

Յայնժամ թագաւորքն Քուշանաց խնդրեցին իւրեանց աւգնական ի Մեծէն Խաքանայ արքայէն կողմանցն հիւսիսոյ: Եւ եկն ել ամբոխ Լ բիւրոյ ի թիկունս աւգնականութեան նոցա, անց զգետովն որ կոչի Վեհռոտ (որ ելանէ ի Թուրքաստանէ՝ յերկրէն Եւիղատայ, զԳիմնոսոփեստեայս, զՇամնն եւ զԲրահմնն, եւ հոսի ի Հնդիկս): Եւ բանակեալ ի վերայ գետեզրն՝ ասպատակս սփռեցաւ ընդ արեւմուտս, եւ հասեալ յանկարծաւրէն պատեցին պաշարեցին զգիւքաղաքն, /512բ/ զի ունէր գեւղն պատուար ամրութեան շուրջ զիւրեաւ շուրջանակի:

Յայնժամ հրաման տայ Սմբատ երեք հարիւրոց անկանել ի բերդակն, որ ի մէջ գիւղաքաղաքին. եւ ինքն հեծեալ յերիվար երիւք արամբք, որոց էին անուանք այսոքիկ՝ Սարգիս Դիմաքսեան եւ Սարգիս Տրպատունի եւ ոմն մի ի զինակրացն գեղջու հեծեալ, անուն Սմբատիկ. եւ դիմեալ յանկարծաւրէն՝ ի դուռն հասին, հատին զամբոխին զաւրութիւն եւ գնացին: Եւ երեք հարիւրքն անկեալ ընդ բերդակն որ ի մէջ գիւղաքաղաքին՝ դիմեցին ի վերայ զաւրաց նորա: Եւ էր հրամանատար զաւրուն նորա պարսիկ ոմն իշխան՝ անուն Դատոյեան, հրամանաւ արքունի:

Արդ՝ թէպէտ եւ արձակու առ նա Սմբատ որ է Խոսրով Շումն, խոյս տալ ի նոցանէ, նորա ո՛չ կամեցեալ լսել՝ ել ընդդէմ նոցա պատերազմաւ. եւ հարեալ նոցա զզաւրս Պարսից՝ փախստական արարին զԴատոյեան, եւ ինքեանք ասպատակ սփռեալ՝ արշաւեցին մինչեւ ի սահմանս Ռէոյ եւ Ասպահան գաւառի, եւ աւերեալ զերկիրն ամենայն՝ դարձան անդրէն ի բանակն իւրեանց: Եւ հրաման հասեալ ի Մեծէն Խաքանայ առ Ճեմբուխ՝ անցին զգետովն եւ դարձան անդրէն ի տեղի իւրեանց:

Ապա հասեալ քննող յարքունուստ Սմբատայ եւ Դատոյենայ, այր ոմն գլխաւոր նախարար, որում անունն էր Շահրապան Բանդական: Իսկ արդարացուցին զաւրն ամենայն մնացեալն զՍմբատ. եւ Դատոյեան տարեալ ի դուռն կապանաւք՝ սպանաւ յարքայէ:

Յայնժամ Սմբատ ժողովէ զզաւրն եւ վերստին սպառազինէ, գումարէ եւ այլ զաւրս բազումս յաւգնութիւն իւր, եւ դիմեալ գնայր ի վերայ ազգին Քուշանաց եւ արքային Հեփթաղեայ: Եւ նա անտի մեծաւ կազմութեամբ ընդդէմ ելանէ նորա. եկին հասին ի տեղի մարտին եւ ճակատեցան դէմ յանդիման միմեանց: Արդ՝ պատգամ յղէ առ Սմբատ արքայն Քուշանաց եւ ասէ. «Զի՞նչ աւգուտ է այսպէս խառնամբոխ մտանել ի պատերազմ՝ սպառել զաւրս մեր: Եւ կամ ի՞ւ ծանիցի իմ եւ քո քաջութիւնդ: Բայց ե՛կ, ես եւ դու միայն մարտիցուք, ելեալ ես աստի ախոյեան, եւ դու՝ այտի. զի այսաւր ծանիցի քեզ քաջութիւն իմե: Իսկ նորա ձեռն յանձին հարեալ՝ ասէ. «Ահաւասիկ պատրաստ եմ ի մեռանելե: Եւ յարձակեալք աստի եւ անտի /513ա/ մեծաւ տագնապաւ ի միմեանս հասանէին. եւ ի մէջ երկուց ճակատուցն մարտ եդեալ ընդ միմեանս կռուէին. եւ ոչ կարէին վաղվաղակի զմիմեանս յաղթահարել, զի արք սկայազաւրք էին երկոքինն եւ կուռ սպառազինեալք: Ապա ի վերուստ իմն հասեալ աւգնութիւն՝ պատառի վերտամուտ բահլիկ եւ կուռ զրահին ամրութիւն արքային Քուշանաց ի նիզակէն Սմբատայ. զի հարեալ զնա զաւրութեամբ դիաթաւալ յերկիր կործանէր: Եւ զաւրքն նորա իբրեւ տեսին զարքայն իւրեանց՝ զարհուրեցան եւ դարձան գնացին փախստական. եւ սոքա զհետ արշաւեալ հասին ասպատակաւ մինչեւ ի Բահլ շահաստան Քուշանաց, եւ աւար հարեալ զերկիրն ամենայն, զՀարեւ, զՎատագէս, զՏոխորոստայն ամենայն եւ զՏաղական. առնոյր եւ զբերդս բազումս եւ զնոյնս քանդեալ աւերէր, եւ դառնայր յաղթութեամբ մեծաւ եւ բազում աւարաւ, եւ երթեալ բանակէր ի Մարգ եւ ի Մարգռոտ գաւառի:

Յայնժամ հրեշտակք աւետաւորք փութով հասանէին առ արքայն Խոսրով, լիով զեղեալսն պատմէին քաջութիւն: Իսկ արքայն Խոսրով զուարճանայր զուարթանայր մեծաւ խնդութեամբ, եւ հրամայէր զարդարել փիղ մի մեծ եւ ածել ի դահլիճն. հրամայէ եւս հանել ի վեր զորդի նորա զՎարազտիրոց, որ անուանեալ կոչէր յարքայէ Ջավիտեան Խոսրով: Եւ հրամայէ գանձս ցանել ամբոխին. եւ գրէր առ նա հրովարտակ մեծապէս գոհութեամբ. եւ կոչէր զնա ի դուռն մեծաւ պատուով եւ շքեղութեամբ: