Պատմութիւն

Եւ եղեւ ի մահուանն Երակլի թագաւորեաց Կոստանդին որդի նորա, եւ կարգէ ի վերայ զաւրաց իւրոց զաւրավարս զՎաղենտիանոսն, որ կոչէր Արշակունի: Եւ հրամայեաց իւրոց երթալ յարեւելս:

Եւ սակաւ ինչ աւուրս թագաւորեալ Կոստանդին, դաւեալ ի Մարտինեայ մաւրուէ իւրմէ, ի կնոջէն Երակլի՝ մեռանէր: Եւ թագաւորէ Երակլոս, որդի Երակլեայ, որ ի Մարտինեայ Աւգոստեայ. քանզի Կոստանդին էր յառաջին կնոջէն: Եւ Վաղենտինի [լուեալ] զգործեցեալ իրս գնայ ի վերայ նորա զաւրու իւրով ի Կոստանդնուպաւլիս: Եւ կալեալ զՄարտինէ՝ կտրէ զլեզու նորա եւ ապա սպանանէ զնա հանդերձ երկու որդւովք նորա: Եւ նստուցանէ թագաւոր զԿոստաս զորդի Կոստանդնի, եւ անուանէ յանուն հաւրն իւրոյ Կոստանդին: Եւ ինքն գումարէ զզաւրսն, եւ գնայ ընդ արեւելս:

Եւ եղեւ յառաջնումն ամի Կոստանդեայ թագաւորին Յունաց, եւ յամի տասներորդի Յազկերտի արքային Պարսից՝ գումարեցան զաւրքն Պարսից ընդ Իսմայելի ԿՌ արանց վառելոց սպառազինաց: Եւ Իսմայելացւոցն ճակատեցան ընդդէմ նոցա ԽՌ արանց սուսերամերկաց, եւ բաղխեցին զմիմեանս պատերազմաւ ի Մարսս գաւառի: Մինչեւ յերիս աւուրս յերկարեալ պատերազմն, մինչեւ նուազեալ երկոցունցն կողմանցն հետեւակն մարտին: Յանկարծակի ազդ եղեւ զաւրացն Պարսից, եթէ եկն զաւր յաւգնականութիւն Իսմայելացւոցն: Եւ փախեան զաւրն Պարսիցն ի բանակէն զգիշերն ամենայն. եւ մնացորդքն զաւրուն Իսմայելի գնացին /532ա/ ի վերայ նոցա ընդ առաւաւտն: Եւ ոչ զոք գտին ի բանակին. եւ ասպատակ սփռեալ ընդ ամենայն երեսս երկրի՝ հարին զմարդ եւ զանասուն սրով. եւ առեալ բերդս ԻԲ՝ սատակեցին զամենայն կենդանի որ էր ի նոսա:

Բայց զահագին աղէտս հէնին Իսմայելի, որ բորբոքեաց հրդեհեալ զծով եւ զցամաք, ո՞վ կարիցէ պատմել: Բայց երանելին Դանիէլ կանխաւ գուշակէ մարգարէութիւնն զայսպիսի նեղութիւնս որ եկն եհաս ի վերայ երկրի. որ չորս գազանաւք նշանակէ զչորս թագաւորութիւնսն, որ յառնելոցն էին ի վերայ երկրի: Եւ նախ առաջին զԱրեւմտից թագաւորութիւն, զմարդացեալ գազանն, որ է Յունաց. եւ յայտ անտի է՝ ասէ. «Թափեցան վարազաթեւքն եւ ջնջեցաւ յերկրէե: Զդիւական կռամոլութեանն ասէ զջնջումն: «Եւ եկաց իբրեւ ի վերայ ոտից մարդոյ, եւ սիրտ մարդոյ տուաւ նմաե: Եւ ահա գազանն երկրորդ նման արջոյ, եւ եկաց ի կողմն մի, յարեւելից կողմանէ. զՍասանականին ասէ զթագաւորութիւն: «Եւ կողք երեք ի բերան ունելովե՝ զՊարսից եւ զՄարաց եւ զՊարթեւաց թագաւորութիւնն: Եւ յայտ անտի է՝ որ ասէին ցնա. «արի՛, կե՛ր զմարմինս բազմացե: Որպէս եւ եկեր իսկ ամենեցուն գիտելով: «Իսկ գազանն երրորդ իբրեւ զինձ, եւ չորք թեւք թռչնոյ ի վերայ նորա, եւ չորք գլուխ գազանինե. զՀիւսիսային ասէ զթագաւորութիւն, Գոգ եւ Մագոգ, եւ երկու ընկերք նոցին, որոց տուաւ իշխանութիւն թռչել զաւրութեամբ ի ժամանակի իւրում ի կողմանս հիւսիսոյ: «Իսկ գազանն չորրորդ ահեղ եւ զարմանալի, եւ ժանիք նորա երկաթիք, եւ մագիլք նորա պղնձիք. ուտէր եւ մանրէր եւ զմնացուածսն առ ոտն կոտորէրե: Այս չորս, յարուցեալ ի Հարաւոյ կողմանէ՝ Իսմայելեան թագաւորութիւնն. որպէս հրեշտակապետն մեկնեաց, եթէ «Գազանն չորրորդ թագաւորութիւն չորրորդ կացցէ, որ առաւել իցէ քան զամենայն թագաւորութիւնս, եւ կերիցէ զամենայն երկիրե: «Եւ Ժ եղջիւրք՝ Ժ թագաւորք յարիցեն, եւ զկնի նորա յարիցէ այլ՝ որ առաւել է չարեաւք քան զամենայն առաջինսնե*. եւ որ ի կարգին է:

Եւ եղեւ յերկրորդում ամի Կոստանդի, թոռին երանելւոյն Երակլի՝ խորհէր Վաղենտին ի միտս իւր՝ ճարտարութեամբ խաբել զսինկղիտոսն, եւ համբառնալ զինքն ի պատիւ թագաւորութեանն, որպէս զի պսակեալ զինքն այնպէս արասցէ զաւրավարութիւն: Եւ ծանրացոյց զլուծ ծառայութեան ի վերայ բնակչաց քաղաքին, եւ զայն երեք հազար սպառազէնս, զոր ընդ ինքն տարաւ, եւ զաւրս բազումս այլ /532բ/ միաբանեալ՝ իւր թիկունս հաստատէր: Յայնժամ ժողովեցան արք քաղաքին ի սուրբ եկեղեցին Աստուծոյ առ հայրապետն, եւ ծանուցանեն նմա բառնալ զծառայութիւն զայն, եւ նա ոչ կամեցաւ լսել: Եւ անդ էր մի ոմն յիշխանացն, որում անունն էր Անտոնինոս. ասէ ցՎաղենտին. «Զի՞նչ է նոցա միաբանութիւնն այն եւ խորհուրդն. կամ զի՞ իսկ իշխեցին համարձակաբար արձակել առ քեզ զայսպիսի բանս. բայց եթէ հրամայեսցես ինձ՝ ես երթայց եւ քակտեցից զմիաբանութիւն նոցա եւ զխորհուրդն: Եւ հալածեմ զնոսա յիւրաքանչիւր տեղիս, զի կատարեսցին կամք քոյե: Եւ ասէ. «Ե՛րթ եւ արա որպէս ասացերդե: Եւ նա յարուցեալ գնաց արամբք հազարաւք, եւ իբրեւ եմուտ յեկեղեցին՝ սկսաւ պատուհասել զգլխաւորսն գանիւ: Յոտն եկաց հայրապետն. եւ ասէ. «Շատ եւ ոչ է իրաւացի առնել ի տեղւոջս յայսմիկ այդպիսի ինչե: Եւ յարձակեալ Անտոնի՝ ած ապտակ ի ծնաւտ նորա, եւ ասէ. «Ե՛րթ կա՛լ զտեղին քոյե: Յայնժամ խռովեալ ամբոխն՝ յարձակեցան ի վերայ նորա: Եւ ըմբռնեալ զնա քարշեցին զոտանէ ի մէջ քաղաքին, եւ այրեցին հրով: Ազդ եղեւ Վաղենտինի, եւ դողումն կալաւ զնա: Եւ անդէն վաղվաղակի հեղաւ ամբոխն ի վերայ նորա, եւ քարշեալ արտաքոյ տանցն՝ գլխատեցին. եւ տարեալ ի տեղին, ուր այրեցին զԱնտոնինոս՝ ի նմին տեղւոջ այրեցին եւ զնա: Եւ զԿոստանդին հաստատեցին յաթոռ թագաւորութեանն: Եւ արարին զաւրավար զԹէոդորոս զոմն հաւատարիմ յիշխանացն Հայաստանեայց, յայնց՝ որ ի Յունաց կողմանէ:

Սա իբրեւ առ զաւրավարութիւնն՝ աղաչեաց զթագաւորն եւ խնդրեաց պարգեւս՝ առնել ողորմութիւն այնոցիկ, զորս էր աքսորեալ յԱփրիկէ: Եւ մանաւանդ վասն ասպետի, որդւոյ Սմբատայ Խոսրով Շում կոչեցելոյ: Եւ քաղցրացոյց Աստուած զսիրտ թագաւորին, եւ հրամայեաց ածել զնոսա ի քաղաքն թագաւորական: Եւ ընկալաւ զնոսա իբրեւ զսիրելիս թագաւորութեանն, եւ զորդի նորա զՍմբատ առաջին սպաթար ի մէջ ամենայն սպաթարացն, եւ կանտիտատ: Եւ անդէն կարգեաց ի կարգն առաջի յամին հինգերորդի թագաւորութեան իւրոյ: Նոյնպէս եւ զՎահանն Խարխոռունի եւ զայլ եւս: Եւ արձակեաց ի Հայս այր ոմն իշխան, անուն Թումա: Սա եկեալ ոչ կամէր եղծանել զուխտն, /533ա/ որ ի մէջ կայսեր եւ իշխանին Մարաց. միաբանեաց զամենայն իշխանսն ընդ ինքեամբ եւ գնաց առ իշխանն Մարաց եւ խաւսեցաւ ընդ նմա ի խաղաղութիւն: Եւ առ ի նմանէ ինչս բազումս եւ խոստացաւ նմա երդմամբ, զի տացէ տանել զԹէոդորոս կապանաւք ի պաղատն, զի նա էր իշխան աշխարհիս Հայոց: Եւ դարձաւ եկն անդրէն ի զաւրս Հայոց: Եւ իբրեւ եկն յերկիրն Կոտէից, յանկարծակի յարձակեցան ի վերայ նորա, կալան զնա եւ կապեցին, եւ ետուն տանել յանդիման թագաւորին: Իսկ արքայ Կոստանդին իբրեւ լուաւ՝ խռովեցաւ յոյժ. զի ոչ էր ի հրամանէ նորա կապելն. եւ հրամայեաց լուծանել զնա ի կապանացն, եւ ընթեռնուլ զգիրս ամբաստանութեանն: Եւ ծանուցեալ զնենգութիւնն՝ հրամայեաց կոչել զառաջեաւ եւ ընկալաւ զնա սիրով, եւ նորին իշխանութեամբն պատուով: Եւ կարգեաց նմա ռոճիկ եւ ընդունելութիւն յարքունուստ: Ապա հրամայէ կոչել զԹումաս ոմն եւ ոչ հրամայեցաւ նմա մտանել յարքունիս, այլ արտաքոյ քննութիւն առնել. եւ արդարացուցին զԹէոդորոս Ռշտունեաց տէրն ի բանս իւր. եւ եղեն իրաւունս ի վերայ նորա: Իսկ զԹումաս անարգեալ ի բաց ընկեցին պատուոյն: Յայնժամ տեսին զմիմեանս ասպետ եւ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէրն, եւ հեղուին արտասուս ի վերայ պարանոցի իւրեանց, զի էին սննդակիցք միմեանց ի դրանն Խոսրովայ արքային Պարսից:

Բայց ասպետ ոչ կարաց նուաճել ընդ իշխանութեամբն Յունաց, այլ արկ ի միտս իւր նենգութիւն. եւ հրամանս խնդրեաց ի թագաւորէն Կոստանդեայ, զի արձակեսցէ արս չորս յընտանեաց իւրոյ ի Հայս՝ տանել առ նա զինչս իւր: Եւ հրամայեաց թագաւորն տալ նմա զհրամանս. իսկ նա այլակերպեալ զինքն՝ առ ընդ իւր արս երիս, եւ հասեալ ի ծովեզր՝ եցոյց զհրամանն արքունի: Ել ի նաւն եւ էանց ընդ ծովն, եւ հապճեպ գնացեալ ի նմանութիւն թռչնոյ՝ եկն եհաս փութանակի ի Տայս եւ ամրացաւ անդ. քանզի ընկալան զնա Տայեցիքն խնդութեամբ:

Յայնմ ժամանակի ոչ սակաւ յուզմունք լինէին ի մէջ աշխարհիս Հայոց. քանզի փութանակի եկն եհաս հրամանն արքունի առ զաւրավարն Հայոց՝ ունել զամենայն անցս ճանապարհացն, եւ յուզել յամրոցս աշխարհին: Ապա ազդ լինէր, եթէ եկն եւ ամրացաւ /533բ/ ի Հայս ի Տայս:

Յայնժամ հրաման ետ զաւրավարն Յունաց Թէոդորոս հանդերձ իշխանաւքն զաւրուն եւ նախարարաւքն Հայոց՝ արձակել զՆերսէս կաթուղիկոս առ ասպետ, եւ տանել նմա երդումն հաւատարմութեան, ի խնդրել նմա զիշխանութիւն աշխարհին, եւ ածել նմա զկին իւր եւ զորդիսն:

Եւ գնաց կաթուղիկոսն, հաստատեաց առ նմա զերդումն, զի մի՛ այլ ուրեք կալցի ճանապարհ. եւ դարձաւ եկն անդրէն: Եւ գրեցին նոքա առ թագաւորն Կոստանդին առնել նմա ըստ երդմանն, զոր խոստացաւ. քանզի էր գրեալ ասպետ առ թագաւորն այսպէս, եթէ «Ծառայ քոյ եմ, եւ ոչ ուրեք երթամ ի ծառայութենէդ ձերմէ. բայց զի ասացին ցիս ոմանք, եթէ անդրէն երթալոց ես ուստի եկիրն՝ վասն այնորիկ զահի հարայ եւ փախեայ: Բայց արդ եթէ արժանի համարիք՝ միամտութեամբ վաստակիմ, եւ կեամ եւ մեռանիմ ի վերայ ձերոյ աստուածպաշտութեանդե: Յայնժամ հրամայեաց թագաւորն Կոստանդին առնել զնա կիւրապաղատ, եւ տալ նմա պսակ պատուոյն եւ զիշխանութիւն աշխարհին: Եւ հրամայեաց արձակել զկին եւ զորդիսն մեծաւ շքով, եւ ետ տանել զգահոյս արծաթեղէնս հանդերձ այլովք մեծամեծ ընչիւք:

Արդ՝ մինչդեռ գայր հրովարտակն եւ պատիւն առնել զնա կիւրապաղատ՝ յանկարծակի եհաս նմա հիւանդութիւն եւ մեռաւ: Եւ բարձին զմարմին նորա եւ տարան թաղեցին առ հաւրն իւրում ի Դարիւնս: Եւ զորդի նորա զանդրանիկ, որում անուն էր Սմբատ, կարգեաց արքայ ի պատիւ հաւր իւրոյ. տուեալ նմա զիշխանութիւնն բնիկ տանուտէրութեանն ասպետութեան, եւ արար զնա դրուագար զաւրաց իւրոց: Ետ նմա կին ի տանէն Արշակունեաց եւ յիւրոց մերձաւորաց, եւ …արձակեաց ի բանակն առ զաւրս իւր: Եւ յետ այսորիկ արձակեաց զԹէոդորոս Ռշտունեաց տէրն ի Հայս մեծաւ պատուով, եւ ետ նմա զնոյն իշխանութիւն զաւրավարութեան, եթէ կամիցին իշխանքն Հայոց եւ եթէ ոչ կամիցին: Եւ եկն կարգեցաւ ի նոյն իշխանութեանն:

Եւ եղեւ ի գալ միւսում ամի եկն զաւրն Իսմայելի յԱտրպատական, եւ բաժանեցան յերիս: Առաջ մի յԱյրարատ, եւ առաջ մի ի Սեպհական գնդին կողմանսն. եւ առաջի մի /534ա/ յԱղուանս: Արդ՝ որք ի կողմանս Սեպհական գնդին՝ արշաւեալ սփռեցան եւ հարեալ զամենայն կողմանսն զայնոսիկ սրով սուսերի, առին զաւար եւ զգերութիւն: Եւ եկին ժողովեցան ի Հէրեւան, եւ մարտեան ընդ բերդին, եւ ոչ կարացին առնուլ: Եկին ի յՈրդսպու, եւ ոչ նմա ինչ կարացին առնել: Գնացին անտի եւ բանակեցան յԱրծափս, հանդէպ բերդին առ ջրովն: Եւ սկսան պատերազմել ընդ բերդին, եւ բազում աւճիրս վնասուց գործեցին անդ ի բերդէն: Արդ՝ էր նոցա ի թիկանց կողմանէ ել ի գլուխ անդր յԱսորենայ կողմանէ՝ որում Կախանակտուցն կոչեն: Արդ՝ իջին ընդ այն արք ի վայր ի բերդէն՝ երթալ խնդրել ի բերդէն Դարաւնից զաւր յաւգնականութիւն իւրեանց: Եւ ետ նոցա Սմբատ Բագրատունի, որդի Վարազ Սահակայ՝ արս Խ: Եւ գնացեալ ի գիշերի ելին ի բերդն եւ ոչ զգուշացան տեղւոյն: Եւ գիտացին Իսմայելացիքն զտեղին, եւ գնացեալ ի նոյն հետին ելին ի բերդն, եւ կալան զտեղին մինչեւ ցառաւաւտն: Եւ արս Ժ պահապանս տեղւոյն ըմբռնեցին ի քուն եւ սպանին: