Պատմութիւն

«Եթէ կամիս, ասէ, խաղաղութեամբ ունել զկեանս քոյ՝ ի բաց կաց յընդունայն պաշտամանէդ յայդմանէ, զոր ուսեալդ ես ի մանկութենէ: Ուրացի՛ր /545ա/ զՅիսուսն զայն եւ դարձի՛ր առ Աստուածն մեծ, զոր եսն պաշտեմ, զԱստուած հաւր մերում Աբրահամու: Եւ զբազմութիւն զաւրաց քոց արձակե՛ա ի քէն յիւրաքանչիւր տեղիս: Եւ ես արարից զքեզ իշխան մեծ ի կողմանսդ յայդոսիկ, եւ արձակեմ ի քաղաքդ ոստիկանս, եւ քննեմ զամենայն գանձս եւ հրամայեմ բաժանել ի չորս մասունս. երեքն՝ ինձ եւ մի՝ քեզ: Եւ տամ քեզ զաւրս որչափ եւ կամիցիս, եւ առնում ի քէն սակ՝ որչափ եւ դու կարես տալ: Ապա թէ ոչ՝ Յիսուսն այն, զոր դու Քրիստոս կոչես, մինչ զանձն ոչ կարաց ապրեցուցանել ի Հրէիցն, զքեզ զիա՞րդ կարէ ապրեցուցանել ի ձեռաց իմոցե:

Եւ ժողովեցան ամենայն զաւրքն, որ ի կողմանս արեւելից, ի Պարսից եւ ի Խուժաստանէ եւ ի կողմանէն Հնդկաց եւ յԱրուաստանէ եւ յԵգիպտացւոց կողմանէ առ Մաւիաս իշխան զաւրուն, որ նստէր ի Դամասկոս: Եւ կազմեցին նաւս պատերազմականս յԱղեքսանդրիա եւ յամենայն քաղաքս ծովեզերեայս. եւ լցին զինուք եւ մեքենայիւք զնաւս. ԳՃ նաւս մեծամեծս, առ մի նաւն հազար այր յընտիր ընտիր հեծելոց: Եւ հրամայեաց գործել նաւս թեթեւս հինգ հազարս: Եւ գումարեաց ի նոսա արս սակաւս վասն թեթեւութեան, առ մի նաւ արս հարիւր, զի արագապէս ճախրեսցեն սլանալով առ մեծամեծ նաւաւք շուրջանակի ի վերայ մկանանց ծովուն. եւ արձակեաց զնոսա ընդ ծով: Եւ ինքն առ զզաւրս իւր որ ընդ իւր, եւ գնաց ի Քաղկեդոն: Իբրեւ եհաս ի վերայ ամենայն երկրի՝ հնազանդեցան ամենայն բնակիչք աշխարհին ի ծառայութիւն՝ որ զծովեզերքն եւ լեռնականս եւ դաշտականս: Իսկ բազմութիւն զաւրաց Հոռոմին չոգան մտին ի Կոստանդնուպաւլիս պահապան քաղաքին. եւ ապականիչն չոգաւ եմուտ ի Քաղկեդոն, յամի երեքտասաներորդի Կոստանդնու: Կազմեալ ունէր յեզր ծովուն նաւս բազումս թեթեւս, զի յորժամ ծանրագոյն նաւքն հասանիցեն ի Քաղկեդոն՝ նա փութանակի հասցէ յաւգնականութիւն նոցա: Եւ զթուղթ արքային իւրեանց ետուն տանել ի քաղաքն առ Կոստանդին:

Եւ առ արքայ զթուղթն եւ եմուտ ի տունն Աստուծոյ, եւ անկաւ ի վերայ երեսաց իւրոց եւ ասէ. «Տե՛ս, Տէր, զնախատինսս, զոր նախատեցին զքեզ Հագարացիքս այս. եղիցի՛ ողորմութիւն քոյ, Տէր, ի վերայ մեր, որպէս յուսամք ի քեզ: Լի՛ց զերեսս նոցա, անարգանաւք, եւ խնդրեսցեն զանուն քո, Տէր ամաչեցեալ խռովեսցին յաւիտեանս յաւիտենից, եւ ամաւթալից կորիցեն. ծանիցեն զի անուն քոյ Տէր է, եւ դու միայն բարձրեալ ես ի վերայ ամենայն երկրիե: Եւ վերացոյց զպսակն ի գլխոյ իւրմէ, եւ մերկացաւ զծիրանիսն եւ զգեցաւ քուրձ, եւ նստաւ ի վերայ մոխրոյ, եւ հրամայեաց պահս քարոզել ըստ աւրինակին Նինուէի՝ /545բ/ ի Կոստանդնուպաւլիս:

Եւ ահա եկին հասին ի Քաղկեդոն նաւք մեծամեծք յԱղեքսանդրացւոց կողմանէ հանդերձ ամենայն փոքր նաւովքն եւ ամենայն կազմուածովքն իւրեանց, զի էր կազմեալ ի վերայ նաւացն մանգղիոնս, եւ մեքենայս հրացանս, եւ մեքենայս քարընկէցս, աղեղնաւորս եւ պարսաւորս. զի յորժամ հասանիցեն ի պարիսպ քաղաքին՝ ի վերուստ ի գլխոյ աշտարակացն դիւրեաւ ելեալ ի պարիսպն՝ անկցին ի քաղաքն: Եւ հրամայեաց զնաւսն կարգել ճակատ առ ճակատս, եւ դիմել ի վերայ քաղաքին:

Եւ իբրեւ մեկնեցան ի ցամաքէն իբր երկու ասպարիզաւք՝ անդ էր տեսանել զզաւրութիւն ահին Տեառն. զի ակնարկեաց Տէր յերկնից սաստիկ հողմոյ բռնութեամբ, եւ յարեաւ հողմն, մրրիկ մեծ, եւ դղրդեցաւ ծովն ի ներքուստ անդնդոց ի վեր, եւ բարձրացեալ դիզանային ալիքն նորա իբրեւ զկատարս բարձրաբերձ լերանց, եւ հողմն փոթորկեալ ի վերայ նոցա ճայթէր իբրեւ զամպ եւ գոչէր, եւ խոխոջիւն յանդնդոց լինէին: Եւ անկան աշտարակքն, կործանեցան մեքենայքն, քակտեցան նաւքն, եւ ընկղմեցան բազմութիւն զաւրացն ի խորս ծովուն. եւ մնացեալքն ի վերայ տախտակացն ցնդեցան ի վերայ ալեաց ծովուն, եւ տարաբերեալ այսր եւ անդր յելեւէջս ալեացն կործանեցան. զի եբաց ծովն զբերան իւր, եւ եկուլ զնոսա. եւ ոչ մնաց ի նոցանէ եւ ոչ մի: Եւ ապրեցոյց Աստուած յաւուր յայնմիկ բարձրացեալ բազկաւ զքաղաքն ի ձեռն աղաւթից աստուածասէր թագաւորին Կոստանդիանոսի, եւ ոչ դադարեաց հողմոյն բռնութիւնն եւ ծովուն խռովութիւնն մինչեւ ցվեց աւուրս:

Եւ եղեւ իբրեւ տեսին Իսմայելացիքն զձեռն ահի Տեառն՝ բեկաւ սիրտ նոցա. եւ ելեալ ի գիշերի ի Քաղկեդոնէ՝ գնացին ի տեղի իւրեանց: Եւ միւս զաւրն, որ նստէր ի կողմանս Կապուտկացւոց՝ արար պատերազմ ընդ զաւրացն Յունաց. զոր եհար Յոյնն, եւ գնաց փախստական ի կողմանս Արուաստանի, հարեալ աւար զՉորրորդ Հայս:

Եւ եղեւ յետ անցանելոյ աշնանային ժամանակին, ի մերձենալ ձմերայնոյ՝ եկն զաւրն Իսմայելի եւ նստաւ ի Դուին. եւ խորհէր երթալ հարկանել զՎիրս սրով սուսերի: Խաւսէր ընդ նմա ի ձեռն պատգամի սպառնալեաւք, զի կամ եկեսցեն ի ծառայութիւն նոցա, եւ կամ ի բաց թողցեն զերկիրն եւ գնասցեն: Իսկ նոքա չառին յանձն առնել այնպէս, այլ պատրաստեցան ընդդէմ նոցա ի պատերազմ: Եւ գնաց Իսմայելացին ի վերայ նոցա պատերազմաւ՝ երթալ սատակել զնոսա իսպառ:

Այն–ինչ եղեւ նոցա ի ճանապարհ ելանել՝ անկաւ ի վերայ նոցա ցուրտ եւ ձիւն ձմերայնոյ. վասն որոյ չոգան փութանակի եւ գնացին ի կողմանս Ասորեստանի, եւ ի Հայս անիրաւութիւն ինչ ոչ գործեցին:

Իսկ իշխանքն Հայոց /546ա/ որ ի Յունաց եւ որ ի Տաճկաց կողմանէ, Համազասպ եւ Մուշեղ, եւ այլն ամենայն եկեալ ի մի վայր միաբանեցան, եւ արարին ընդ միմեանս հաշտութիւն, զի մի եղիցի ի մէջ նոցա սուր եւ արիւնհեղութիւն, եւ անցուցին խաղաղութեամբ զաւուրս ձմերայնոյն, զի եւ զշինականսն ապրեցուցանեն: Քանզի Ռշտունեաց տէրն անկաւ յախտս հիւանդութեան, եւ չոգաւ անկաւ յԱղթամար կղզի: Եւ ոչ գոյր նմա լինել կարողութիւն ելանել արտաքս կամ խորհել ինչ: Եւ բաժանեցին զերկիրն ըստ թուոյ իւրաքանչիւր հեծելոց, եւ կարգեցին հարկապահանջս ոսկւոյ եւ արծաթոյ:

Եւ աստ էր տեսանել զաղէտս տարակուսի, զաւրէն հիւանդաց, յորժամ տագնապեսցի ցաւն, եւ հատանիցի ի խաւսից՝ այնպիսի ինչ եղեն. զի ոչ գոյր մարդկան տեղի փախստի եւ թագստեան, եւ ոչ խնայել ի ներքուստ, այլ որպէս ոք զի անկցի ի ծով՝ եւ ելս ոչ կարիցէ գտանել:

Իսկ իբրեւ զայն ետես Ռշտունեաց տէրն՝ խնդրեաց յիւր զաւրս յԻսմայելացւոցն, զի հարցէ զՀայն եւ հալածական արասցէ, եւ զՎիրս սատակեսցէ ի սուր սուսերի: