Պատմութիւն

Իսկ Մուշեղ Մամիկոնէից տէրն ապստամբեալ ի Յունաց կողմանէն՝ հնազանդեցաւ ի ծառայութիւն Իսմայելի. եւ ի նմին ամի զաւրն Իսմայելի որ ի Հայաստան աշխարհի՝ կալան ի ծագաց ի ծագս զերկիրն ամենայն: Եւ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէրն եւ ամենայն իշխանքն աշխարհին միաբանեալ հնազանդեցան ի ծառայութիւն, եւ ամենայն իրաւք փութային զկամս նոցա կատարել, զի երկիւղ անհնարին մահու կայր ի վերայ նոցա:

Յամին յայնմիկ ի ձեռն նախանձու եղբաւր իւրոյ մատնեցաւ երանելի այրն աստուածասէր Արտաւազդն Դիմաքսեան եւ տուաւ ի ձեռն անողորմ դահճի Հաբիբն անուանեալ զաւրավարի, որ նստէր յԱրուճն Աշնակի: Եւ սպան զնա սատակմամբ չարաչար մահուամբ:

Եւ էին աւուրք ցրտաշունչ ձմերայնոյն, եւ նեղէր զնոսա Յոյնն. եւ նոքա ցրտոյն ոչ կարէին ելանել եւ տալ պատերազմ ընդ նոսա, այլ ելին յանկարծակի եւ գնացին անցին զգետովն, եւ չոգան ամրացան ի Զարեհաւանի: Իսկ Յոյնն իբրեւ ետես զայն՝ ոչ ինչ փոյթ արար վասն նոցա, այլ աւարեաց զբերդն Դըւնայ, եւ գնաց ի Նախճաւան, եւ մարտեաւ ընդ բերդին, զի աւարեսցէ զնա եւս: Եւ էր զաւրավար զաւրուն Յունաց Մաւրիանոս ոմն, զոր ասէին այր հաւատարիմ:

Արդ՝ ի հասանել ժամանակի գարնայնոյն՝ կազմեցաւ պատրաստեցաւ ի պատերազմ ըմդ զաւրուն Իսմայելի: Եւ Մաւրիանոս յամառեալ՝ զիւրն խորհէր կատարել զգործ: Եւ արշաւեաց Տաճիկն ի վերայ Յունին, որ մարտ եդեալ կռուէին ընդ բերդին Նախճաւանի. եհար զնոսա եւ սատակեաց ի սուր սուսերի, եւ զմնացեալսն փախստական արարեալ: Եւ գնաց Մաւրիանոս /547ա/ փախստական, եւ չոգաւ անկաւ ի Վիրս: Իսկ զաւրն Իսմայելի դարձաւ ի նոցանէ եւ պաշարեաց զԿարնոյ քաղաք, եւ մարտ եդեալ կռուեցաւ ընդ նոսա. իսկ նոքա ոչ կարացին զդէմ ունել նոցա պատերազմաւ, բացին զդուրս քաղաքին, եւ հնազանդեցան ի ծառայութիւն: Եւ նոցա մտեալ ի քաղաքն ժողովեցին ոսկի եւ արծաթ եւ զամենայն բազմութիւն ընչից քաղաքին. եւ կողոպտեաց զամենայն երկիրն Հայոց, զԱղուանս, զՄիւնիս, եւ մերկացոյց զամենայն եկեղեցիս: Եւ կալաւ պատանդ զգլխաւոր իշխանս աշխարհին եւ զկանայս եւ զուստերս եւ զդստերս բազմաց:

Եւ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէրն համազգեաւքն իւրովք գնաց ընդ նոսա. եւ տարեալ իջուցին զնոսա յԱսորեստան: Անդ մեռաւ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէրն, եւ մարմին նորա բերաւ ի գաւառ իւր, եւ թաղեցաւ ի գերեզմանի հարց իւրոց:

Եւ ունէր զիշխանութիւն Հայոց աշխարհիս Համազասպ Մամիկոնէից տէրն, որդի Դաւթի, այր առաքինի յամենայն դէմս: Բայց ընդանեսուն եւ ընթերցասէր եւ ուսումնասէր, եւ ոչ ըստ հայրենի ազգին վարժ եւ կիրթ հրահանգաւք զինուորական վարժից, ո՛չ մտեալ ի ճակատ եւ ոչ տեսեալ զդէմս թշնամեաց: Եւ արդ՝ սկսաւ նախանձել ի բնութիւն հայրենի տանն քաջութեանն, ջերմեռանդ փութով կատարել եւ զգործ քաջութեան ըստ նախնեացն վարժից լիապէս կատարել, ի վերուստ խնդրելով զառաջնորդութիւն եւ զյաջողութիւն անձին քաջութեանն կատարել:

Իսկ կաթուղիկոսն Հայոց Ներսէս գնաց ընդ թագաւորին, որպէս վերագոյն ասացի, եւ չուեաց ընդ նմա ի Կոստանդնուպաւլիս: Եւ ընկալաւ զնա անդ պատուով. եւ ետուն նմա ինչս եւ արձակեցին անդրէն ի տեղի իւր, եւ եկն դադարեաց ի Տայս մինչեւ մեռաւ Ռշտունեաց տէրն, դադարեաց ասպատակ Տաճկին. եւ ապա յետ վեցերորդի ամի հալածանացն դարձաւ անդրէն ի տեղիս իւր. եւ հաստատեցաւ յաթոռ կաթուղիկոսութեան. փութայր կատարել զշինուած եկեղեցւոյն, զոր շինեաց ի վերայ պողոտային Վաղարշապատ քաղաքի:

Ի նմին ամի ի բաց կացին Հայք ի ծառայութենէ Իսմայելացւոցն, եւ հնազանդեցան անդրէն ի ծառայութիւն թագաւորին Յունաց: Եւ արար արքայ Կոստանդին զՄամիկոնէից տէր զՀամազասպ՝ կիւրապաղատ, եւ ետ նմա գահոյս արծաթիս եւ զիշխանութիւնն աշխարհին Հայոց, եւ պատիւս այլոց իշխանացն, եւ գանձս զաւրացն:

Յայնժամ ետես արքայն Իսմայելի, եթէ ի բաց կացին Հայք ի ծառայութենէ նոցա, զամենայն զպատանդսն, զոր տարեալ էին յերկրէն, ոգիս իբրեւ ՌՉՀԵ, սատակեցին զամենեսեան ի սուր սուսերի. եւ մնացորդքն սակաւք, թուով իբրեւ ԻԲ, որք ոչ դիպեցան ի տեղւոյն, այն միայն ապրեցան:

Իսկ Մուշեղ Մամիկոնէից տէր, վասն զի էին նորա չորս որդիք ի պատանդի առ Իսմայելացւոցն, վասն այնորիկ ոչ կարաց ի բաց կալ ի ծառայութենէ նոցա: Եւ էր Համազասպայ եղբայր մի ի պատանդի: Բայց զայն՝ եւ այլ եւս յիշխանացն հանդերձ կանամբք իւրեանց խնդրէին առ ինքեանս յԱսորիս: Վասն այնորիկ լաւ համարեալ զմահ քան զկեանս՝ ի բաց կացին ի ծառայութենէ նոցա, եւ հապճեպ երթեւեկով հնազանդեցան ի ծառայութիւն թագաւորին Յունաց, հանդերձ միաբանութեամբ իշխանացն եւ զաւրացն Աղուանից եւ իշխանացն /548ա/ աշխարհին Սիւնեաց հանդերձ աշխարհաւն իւրեանց. որք լծեալ էին յառաջագոյն յաշխարհագիրն Ատրպատականի, մինչեւ բարձաւ թագաւորութիւնն Պարսից եւ տիրեաց Իսմայելացին, նոքա անդրէն նուաճեալ միաբանեցան ընդ Հայոց: Եւ ձերբակալ արարեալ զՄուշեղ եւ զայլ եւս յիշխանացն որ էին ընդ նմա: Արդ՝ զայլ իշխանսն, զորս ձերբակալ արարեալ էին՝ հրամայեաց թագաւորն թողուլ ի բաց, բայց զՄուշեղ առ ինքն խնդրեաց:

Արդ՝ առաքեաց Աստուած խռովութիւն ի մէջ բանակացն որդւոցն Իսմայելի, եւ պատառեցաւ միաբանութիւն նոցա, եւ խառնեցան ընդ միմեանս, եւ բաժանեցան ի չորս մասունս: Մասն մի այն՝ որ ի Հնդկաց կողմանէն. մասն մի այն՝ որ ունին զԱսորեստանն եւ զկողմանս հիւսիսոյ. մասն մի այն՝ որ յԵգիպտոս եւ ի կողմանս Թետալացւոց. մասն մի ի կողմանս Տաճկաց եւ յԱսկարաւն կոչեցեալ տեղւոջ։ Եւ սկսան կռուել ընդ իրեարս, եւ անհուն կոտորածով զմիմեանս սատակէին: Արդ՝ միաբանեալ այն որ յԵգիպտոս եւ որ ի կողմանս Տաճկաց՝ սպանին զթագաւորն իւրեանց, եւ աւար հարին զբազմութիւն գանձուցն, եւ այլ թագաւոր նստուցին: Եւ ինքեանք գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս:

Իսկ այն իշխանն որ ի կողմանս Ասորեստանի էր, Մաւիաս անուն իշխան նոցա, որ էր երկրորդ թագաւորին իւրեանց, իբրեւ ետես զեղեալսն՝ միաբանեալ զզաւրս իւր, գնաց եւ նա յանապատն եւ սպան զայն եւս արքայ, զոր նոքայն նստուցեալ էին, եւ ետ մարտ ընդ զաւրացն որ ի Տաճկաց կողմանէ, եւ եհար զնոսա կոտորմամբ մեծաւ: Եւ դարձաւ անդրէն յաղթութեամբ յԱսորեստան: Իսկ այն զաւրն որ յԵգիպտոս, միաբանեալ ընդ թագաւորին Յունաց, եւ արար հաշտութիւն, եւ միաւորեցաւ: Եւ բազմութիւն զաւրաց իբրեւ հնգետասան հազարաց հաւատացին ի Քրիստոս եւ մկրտեցան: Եւ սաստկացաւ արիւն կոտորածին անհուն բազմութեանց ի մէջ բանակացն Իսմայելի. եւ գործ պատերազմին տագնապէր զնոսա՝ զմիմեանս սատակելով: Եւ ոչ կարէին դադարել փոքր մի ի սրոյն եւ ի գերութենէն եւ ի սաստիկ պատերազմացն՝ որ ի ծովու եւ ի ցամաքի, մինչեւ զաւրացաւ Մաւիաս եւ յաղթեաց ամենեցուն: Եւ հնազանդեցուցեալ ընդ ինքեամբ՝ եւ թագաւորէ ի վերայ կալուածոց որդւոցն Իսմայելի, եւ առնէ խաղաղութիւն ընդ ամենեսին:

Արդ՝ թէպէտ եւ վայրապար զրուցեալ տողեցից զբանս ի կարգի պատմութեանս ըստ անհանճար խորհրդոյ մտացս իմոց, եւ ոչ ըստ արժանաւոր շնորհի գիտութեան. այլ սակայն անդր հայեցեալ ի կարգս ուսումնասիրացն, եւ հաստատեցից մարգարէական բարբառովն, որ ըստ հրամանի Տեառն խաւսեցեալ: Զի թէ եւ յառաջինս կանխաւ կատարեալ՝ այլ սակայն եւ ի վերջինսս մինչեւ յաւիտեան կատարեսցի ըստ բանին Տեառն որ ասէ. «Երկինք եւ երկիր անցցեն՝ եւ բանք իմ մի անցցենե*: «Զի հուր բորբոքեսցի, ասէ, ի բարկութենէ իմմէ**, այրեսցէ եւ իջցէ մինչեւ ի դժոխս ներքինսե: Եւ զի զնոցանէն ասէ՝ յայտ է, զի ասէ, եթէ «Վառեսցին հրով, բորբոքեսցին հիմունք լերանց նոցաե, այսինքն զմեծամեծ իշխանացն զբռնութիւնսն: Եւ թէ՝ «Կուտեցից չարիս ամենայն ի վերայ նոցա, եւ նետիւք իմովք սպառեցից զնոսաե: Զի որպէս նետք թռուցեալք ի գրկաց առն կորովոյ ի լայնալիճ աղեղանէ ի նպատակ՝ այսպէս եւ սոքա ի Սին անապատէ որ ի վերայ ամենայն երկրի կատարեալ սովով եւ սրով եւ ահիւ մեծաւ: Եւ զի ի կողմանս անապատին բորբոքեցաւ հուր՝ այսպէս յայտնապէս ցուցանէ այնու զի ասէ. «Լարս առանց բժշկութեան արձակեսցես ի վերայ նոցա, զգազանս անապատի, որք այսր եւ անդր քարշեսցեն զնոսա ընդ երկիրե: Զորմէ գոչէ մարգարէն Դանիէլ, եթէ «Գազանն չորրորդ ահեղ եւ զարմանալի, եւ հզաւր յոյժ. ժանիք նորա երկաթիք, եւ մագիլք նորա պղնձիք. ուտէր եւ մանրէր, եւ զմնացեալսն առ ոտն կոտորէրե*** եւ զայլն: Եւ ապա յելս բանիցն ասէ. «Մերձ է աւր կորստեան նոցա****, հասեալ է պատրաստութեամբ Տէր ի վերայ նոցաե: Որ եւ այս եւս կատարեսցի ի ժամանակի իւրում: