Ուղեգրութիւն

[ԼԵ]  ՀՐԵԱՅՔ

Կայր բարի սահմանք մի այլ աշխարհն Փափին եւ սաստիկ հրաման ի վերայ Հրէից, որ ամէն շաբաթ օր պիտոր երթան եկեղեցի. զի վասն նոցա թային արել է եկեղեցի մի Սուրբ Երրորդութիւն անուն, զի անդ ժողովեսցին արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք. եւ թէ ոք չի գտցի, մեծ տուքանք վնասուց անկցի. եւ այն օրն մուխսուրնին եւ զինվորքն շրջին տունէ ի տուն եւ խնդրեն. եւ թէ զոք  գտցեն թագուցեալ՝ մեծի պատուհասի դիպեն։ Եւ յորժամ գան եւ ժողովին ժամն թէպէտ ոչ կամաւ՝ սակայն բանան զգլուխս, մտեալ ի ներս տեսանեն զտնօրինականս Քրիստոսի եւ զպատկերս սրբոց, մորմոքին եւ խռովին եւ ոչ կամին հայել եւս ի նոսա. ապա նստին դաս դաս. եւ ամէն դասի գլուխ սօլտատ մի չուպուխով, որ են [1] եասախչիք։ Եւ իբրեւ բազմին՝ գայ վարդապետ մի իմաստուն եւ հմուտ հին եւ նոր կտակարանաց, որ գիտէ լաւ զԵբրայեցոց լեզուն, եւ ելեալ յամբիոնն քարոզէ զՔրիստոսի մարդեղութիւնն եւ թէ Քրիստոս Աստուած է եւ մեշիայ. բերէ վկայութիւն մարգարէից եւ նահապետաց եւ իւրեանց գրով եւ լեզվով զնոսա յանդիմանէ եւ աչվին հանէ։ Իսկ ռապիքն եւ խախամնին եւ օրինապահք, որ կոյր են աչօք եւ քարացեալ սրտիւք՝ ըստ Եսայեայ [2], ոչ կամին լսել, այլ խնուն զականջս եւ կամ սուտ քուն լինին՝ ըստ մարգարէին Դաւթայ, թէ Խցցեն [3] զականջս, զի մի լուիցեն [4] զձայն թովչի. զայն տեսեալ սօլտատաց եւ վասն որոյ եւ նստեալն են եւ հարկանեն ուժգին [5] հարազանաւ ի վերայ մերկ գագաթան նոցա մինչեւ վա՜յն ճչէ եւ բանայ զաչսն։ Եւ այսպէս որոց սիրտն Աստուած ծագէ՝ դառնան յուղղափառ հաւատս. եւ չկայ օր մի, որ հրեայ [6] կամ տաճիկն չդառնայ ի Քրիստոս։ Եւ այսպիսի նեղութեան մէջ են Հրեայքն [7] ։

Այլ եւ եասախ է Ֆռանկաց երկիրն զանահաթ կամ արվեստ բանել Հրէից, ո՛չ պախալ, ոչ խանութ նստիլ, եւ ո՛չ այլ ինչ, բայց միայն հին ու մին ծախել, էսքիճութիւն առնել, ո՛չ մաքս ունել, ո՛չ էմնութիւն, ո՛չ կօմրուկ եւ ո՛չ այլն, որպէս ի Լեհ կամ ի Տաճկաստան. զի զամենայն ինչ ի ձեռս իւրեանց ունին եւ զաֆտ են արել. զի պիղծքն ինչ բան խառնին՝ պարաքաթ չի մնալ, զի ծուռ եւ զալպ են. եւ վասն այն աշխարհն այն փաք է եւ մաքուր։ Այլ եւ թէմպէհ ունին Հրեայք [8] որ մեծամեծ սարըզնի փաթթեն ի գլուխսն՝ չավուշի նման, բայց ոչ սպիտակ, այլ դեղին. եւ որք փարթամք են եւ մեծատունք՝ դեղին գտակք հագնին կամ կտոր մի կազի կամ չուխայ դեղին կարեն, զի յայտնի լիցի պիղծն ի սրբոյն, որպէս եւ ի Ստամպօլ հաւրուզ գտակ դնեն։ Բայց ի Լեհու աշխարհն համահաւասարք են քրիստոնեայք եւ հրեայք [9]. զի ոչ կարես զատել կամ որոշել զնոսա ի միմիանց, զի ոչ աշխարհականաց, այլ քահանայից եւ կարգաւորաց նման հագնին եւ զամենայն իշխանութիւնս՝ զմաքս, էմնութիւնս, զպանտոկս, խանս ու իջաւանս, մինչ զի եւ զկամուրջս, զագարակս, զգիւղս, զաւանս եւ զայլ ամենայն ինչ նոքա ունին. զի զքրիստոնեայս մատնեալ են ի ձեռս նոցա. վասն որոյ եւ բազմաց կոչին (Լէհք) կէսւակէս, որպէս Ֆռանկն ասէ Մեծաքրիսդիան։ Այլեւ ոչ գոյ առ նոսա գործ մի բարի կամ կարգ եւ սահման մի գովելի, բայց այն զի միշտ ի կեր ՚ւ ի խում են եւ արբեցութիւն, կռիւ եւ խռովութիւն. զինվորքն միշտ վիրաւորեն եւ սպանանեն զմիմիանս եւ զայլս. իշխանքն անզօր եւ անարիք [10], միայն գինոյ եւ պորտոյ ծառայք եղեալ, բազմամբոխիւք շրջեալ, զինուք եւ սուսերօք եւ թըֆաքով մէջ քաղաքի խռոխտացեալ եւ Թաթարաց կապեալ եւ գերի վարեալ զկանայս իւրեանց հետ քառիթայիւք եւ վեց ձիօք շրջեցուցեալ։ Եւ կանայք նոցա եւ դստերք [11] թոյլամարմինք եւ քաղաքացիքն ամէն մէյհանաճիք, զի ոչ գոն առ նոսա վաճառականք եւ կամ լաւ արվեստագէտք, այլ բտեն [12] զխոզս առ ի սպանումն։ Եւ մին պէնկզէր մարդ հինգ վեց հոգի հետն շուր ածէ։

Եւ աշխարհն Սպանիու անհնար է Հրէից մտեալ կամ հերձուածողաց. զի թէ ոք գտցի, հրով այրեսցի. որպէս յերկիրն Մագայու եւ Մատինէ անհնար է քրիստոնէից մտանել։ Վասն այն նոքա միայն քաթօլիկ կոչին [13], սուրբ հաւատ։ Եւ թէպէտ Փափին աշխարհն կան Հրեայք, սակայն որպէս ծառայ եւ ստրուկ են. զի որչափ տօն հանդիսի լինի կամ տօնանմա՝ զթօբին դեղն Հրեայքն պիտոր տան. եւ երբ ղատրղայք [14] շարժին ի վերայ թշնամեաց՝ նոքա զհացն, պաշարն եւ զամենայն պէտս պիտի տան։ Այլ եւ հարկս երկու իրեք անգամ տան ի տարոջն։ Այլ եւ մուլք բնաւ չունին, այլ վարձով կենան եւ ընդ ձեռամբ այլոց։ Եւ տեսաք բազում գերիս ի ղատրղանին եւ շատքն մկրտածք։

Ապա յԱրապք եւ Մաղրուպքն առաւել էին աշխարհն այն, զի սահմանակիցք են. եւս առաւել Սպանիու. եւ չկայ տուն մի, որ երկու, իրեք սեւ յարապ քօլա չլինի. որ դարձել են եւ ուղղափառ քրիստոնեայ եղել. զոր ի ճանապարհին բազմաց հանդիպեալ տեսանէաք, զի երթային ուխտք բոկ ոտամբք, ոմն սուրբ Յակոբ, այլք Եզր Աստուածածին, ըստ օրինի ըխտաւորաց՝ ցուպ ի ձեռին եւ մաշկեակ յուսս եւ ի գլուխս նշան, մեծաւ հաւատով եւ սիրով եւ յուսով [15] գնային։ Հազար փառք Աստուծոյ, զի թէպէտ [16] քրիստոնեայք դառնան ի հաւատոց վասն իւիք փորձանաց կամ պատահարաց կամ ճօրով եւ զարպով, այլ միշտ սիրտն առաջին հաւատն է. իսկ արապնին կատարեալ քրիստոսեանք են։

Եւ ունի Փափն երկու մեծ կալիօն կէմի, որ ամէն ամի լնու մարդով եւ ուղարկէ յԵրուսաղէմ. զպաշարն, գինին եւ զայլ խարճն Փափէն է. ով ուզէ՝ կ՚երթայ։