ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԵՎԵԼՑԻ

Կիրակոս Գանձակեցուն ժամանակակից էր ոչ պակաս համբավավոր գիտնական-պատմագիր Վարդան Արեվելցին: Նա կոչվում էր նաեւ Վարդան Մեծ: Հավանորեն ծնվել է 1200-ական թվականներին Գանձակ քաղաքում կամ նրա մոտակա շրջաններից մեկում: Կիրակոս Գանձակեցու կապակցությամբ արդեն ասվել է, որ նրա հետ միասին Վարդանն էլ իր ուսումնառությունը ստացել է Վանական վարդապետի մոտ: Նա հանդիսացել է ժամանակի ոչ միայն նշանավոր գիտնական-վարդապետ, այլեւ ականավոր հասարակական-քաղաքական գործիչ: Թերեւս պատահական չէ, որ Գրիգոր պատմիչից եւ Ստեփանոս Օրբելյանից՝ Վանականի աշակերտների մասին վերը բերված մեծարումների մեջ առաջինը նշվում է Վարդանի անունը. նա փայլում էր գիտությամբ, որպես աստղ, հանդիսանում էր եկեղեցու սյուներից մեկը [1]: Նա Արեւելից աշխարհը լուսավորում էր կենարար վարդապետությամբ [2]: Նրա համբավը ոչ միայն Հայաստանում էր հայտնի, այլեւ Կիլիկյան թագավորության եւ ամբողջ իշխանության սահմաններում: 1238/9թ. ուխտ էր գնացել Պաղեստին, վերադարձին այցելել է Կիլիկիա, ընդունվել է Հեթում Ա թագավորի եւ Կոստանդին Բարձրաբերդցի կաթողիկոսի կողմից: Կիրակոս Գանձակեցին բերում է Կոստանդին կաթողիկոսի թուղթ-շրջաբերականը՝ ուղղված Հայաստանի հոգեւորականներին, ուր Վարդանի մասին ասված է. «…առաքեցի առ ձեզ զարդիւնական վարդապետդ զՎարդան փոխանակ անձին իմոյ, զոր ետ ինձ նախախնամութիւնն աստուծոյ՝ ձգելով առ իս ի կողմանց ձերոց ի հինգ ամաց հետէ, զոր իբրեւ տեսի եւ ճանաչեցի ըստ կարի, կապեցի զդա միջնորդութեամբն աստուծոյ ընդ անձին իմոյ կենօք եւ մահու, մեծավ հարկիւ եւ սիրով բեւեռեալ ընդ իս յավիտեան որ ունի զիմ սիրտ ու զբան յամենայն իրս» [3]: «Զիմաստուն եւ զհանճարեղ վադապետն Վարդանին» կաթողիկոսը, երբ տեսնում է. ուրախացավ յոյժ, եւ առ իւր պահեալ յոլով ժամանակս,  սիրով կապեալ ընդ նմա, զի ոչ կամէր երբէք մեկնիլ ի նմանէ [4],  ընդգծում է Կիրակոսը: Վարդանը մասնակցում է Սսի 1245թ. եկեղեցական ժաղովին, որի սահմանած կանոնները նույնպես բերում է Հայաստան, ապա . … շրջեա ընդ գավառս Հայոց յեպիսկոպոսս եւ ի վանորայս եւ յիշխանս, եւ տուեալ ամենեցուն զՀրամանս կանոնականս, եւ պահանջեալ յամենեցուց ձեռագիր հավանութեան սահմանին եդելոյ» [5]: Հավանության գիրը ստորագրություններով հանդերձ, Վարդանը 1246թ. ուղարկում է կաթողիկոսին, ինքը գնում է Կայան բերդի մոտ Անդրե կոչված միայնարանը եւ . … անդ դադարեալ յուսուցանել զբազումս, որք աշակերտէին նմա, վարդապետական բանին» [6]:

Վարդանը սակայն, հարատեւ մի վայրում չի մնացել, այլ աստանդել է զանազան վանքեր՝ Խորվիրապ, Թեզենյաց վանք, Սաղմոսավանք, Հաղբատ, Հառիճո վանք, Աղջոց վանք, Խորակերտ վանք, վերջինիս տաճարի ճակատին արձանագրված է նրա անունը: Ամեն տեղ էլ շարունակել է ուսուցանել ու պարապել գրականությամբ: Նա բազմաթիվ աշակերտներ է ունեցել, որոնցից շատերը նույնպես նշանավոր գործիչներ են դարձել, դրանց թվում եւ տաղանդավոր ու հռչակավոր գրոց Հովհաննես Երզնկացին [7]: Վարդանը մահացել է 1271թ.:

Վարդան Արեւելցու գրական ժառանգությունը բաժանվում է երեք ժանրի՝ պատմակն, մեկնողական եւ ճառեր: Պատմական գլխավոր երկը կրում է «Հաւաքումն պատմութեան», կամ «Պատմութիւն տիեզերական» խորագիրը: Իր «Նախերգանքի» մեջ խոսում է «Անսկիզբն» ու «Մի եւ միակ Է-ի» եւ նրա ստեղծագործության, աշխարհաշինության, երկնքի եւ երկրի ու հրեշտակների բնությանու նման այլ հարցերի մասին եւ այդ բոլորը գրում է ոչ միայն ըստ Աստվածաշնչի, այլեւ «որպէս ասեն իմաստունքն», այլեւ «ըստ Արիստոտելի», կամ «որպէս ասեն դիտողք»: Մ. Աբեղյանը նկատում է, որ իր ժամանակակիցների համար, ըստ նրանց հայացքի, հետաքրքիր մի կրոնագիտական ամփոփ տեսություն է «Նախերգանքի» սկզբի մասը [8]: Բուն պատմությունն սկսում է Ադամից ու մարդկության աճելությունից ըստ Ս. Գրքի, մեջը հյուսելով նաեւ իմաստունների ստեղծած այլեւայլ զրույցներ, ավանդություններ ու բացատրություններ:

Աշտարակաշինությունից հետո տալիս է զանազան ժողովուրդների, այսպես ասած, համաժամանակյա պատմությունը՝ շատ համառոտ ձեւով, հաճախ բավարարվել է լոկ անունների ու տարիների թվարկությամբ: Կարեւոր տեղ է տալիս հայոց պատմությանը, սկսած Հայկ ու Բելից մինչեւ 1267 թվականը: Հայերի կողքին պատմության բեմ է բարձրացնում հրեաներին, պարսիկներին, հռոմեացիներին, հույներին, բյուզանդացիներին, արաբներին, վրացիներին, աղվաններին սելջուկներին ու մոնղոլներին: XI դարից սկսած ավելի ու ավելի է շարադրանքը հարստանում ընդարձակ տեղեկություններով, ստանալով ժամանակագրության բնույթ եւ մինչեւ վերջը հարազատ է մնում համառոտ ժամանակագրելու իր եղանակին: Թեեւ սպասելի էր, որ գոնե իր ապրած օրերի իրադարձությունների մանրամասն պատմությունը գրեր իբրեւ ականատեսի, բայց Վարդանն այստեղ եւս մեծ մասամբ սակավախոս է ու ոչ պերճաբան: Եվ զգալով իր շարադրանքի այդ թերին, նա ընթեցողի առաջ արդարացնում է իրեն, պատճառաբանելով. թե 1236-1265 թթ. է «յորում եմքս մեք, զոր ինչ արարին ազգն նետողաց… ընդ Պարսս եւ ընդ Աղուանս, ընդ Հայս եւ ընդ Վիրս, եւ ընդ աշխարհն Հռոմոց կոչեցեալ… : …. գրեալ են մանրամասնաբար փառաւորեալ հայրն մեր Վանական վարդապետն հօրն համանման. զոր մեք ոչ համաձարկեցաք երեքկնել կամ բազմաբանել, այլ համառօտ բերել միայն զթիւ ժամանակին նշանաւոր իրաց եւ գործոց յիշատակօք ի լրումն մերոյ գործառնութեանս՝ յոլով ժամանակօք սկսեալ եւ թերի թողեալ պատկառելով ի գրողացն պատուոյ՝ զոր վերագոյն յիշեցաք» [9]: Իր մանրամասնություններով ամբողջ երկում բացառություն է կազմում Հուլավուի հետ իր ունեցած խոսակցության հատվածը: Այնուհետեւ հիշատակելով մի քանի դեպք, երկը վերջանում է Կոստանդին կաթողիկոսի մահով (1237թ. ):

Որ պատմագիրը նպատակ չի ունեցոլ շարադրելու մանրամասն պատմություն, երեւում է նրա հետեւյալ ակնարկից: Հուլավուի՝ Միջագետքում կատարած նվաճումների մասին բավարարվում է գրելով. թե «… չոգաւ … յաշխարհն Միջագետաց, եւ ա՛ռ զքաղաքս եւ զգաւառս զայնոսիկ» եւ անմիջապես ընդգծում է՝ «որպէս եւ գրեցին մանրապատում գրողքն» [10]: Հետեւաբար եղել են այդ նվաճումների մասին մանրամասն գրողներ: Սակայն ինքը նպատակահարմար չի համարել տալու մանրամասնությունները, հարազատ մնալով շարադրման իր սկզբունքին:

Հին շրջանի համար Վարդանին աղբյուր է ծառայել Ս. Գիրքը, Եվսեբիոսը եւ հայ հին մատենագիրները, իսկ նոր ժամանակի իրադարձությունների համար՝ Վանական վարդապետի եւ Կիրակոս Գանձակեցու երկերը եւ ինքն իբրեւ ականատես:

Մ. Աբեղյանը միանգամայն ճիշտ նկատում է, որ Վարդանի հաղորդումների մեջ կան շատերը, որոնք ուրիշ աղբյուրներից հայտնի չեն եւ ունեն պատմական նշանակություն: Կան եւ այնպիսինները, առանձնապես հին պատմության վերաբերյալ, որոնք հերյուրանքներ են, կամ անարժեք զրույցներ, որոնց պատմագիրը նույնպես հավատացել է ու գրի առել [11]: Վարդան Արեւելցու՝ իր ապրած օրերի մասին գրած պատմության իսկապես ստուգապատում լինելը, հավաստում է նաեւ Կիրակոս Գանձակեցին: Հովհաննես Գառնեցու կապակցությամբ նա գրում է «Վասն սորա բազումք բազում ինչ պատմէին, բայց առաւել հարազատն մեր եւ սքանչելին Վարդան վարդապետն, որոյ բանքն արժանի է հաւատարմութեան» [12]:

Վարդանի համաբավը տարածված է եղել ամբողջ իշխանության մեջ: Նա անձնական մտերմական կապերի մեջ է եղել Հուլավու խանի եւ մոնղոլական պաշտոնեության ներկայացուցիչների հետ եւ հովանավորվել է նրանց կողմից: Պատմագիրը մեծ բավականությամբ պատմում է իր խոսակցությունը Հուվալու խանի հետ: Գրում է, թե 1264թ. Հուվալուն հայ մեծահարուստ Շնորհավորի միջոցով իրեն կանչել է իր մոտ: Երբ Վարդանը ներկայանում է խանին, վերջինս նրան ասում է. «Կոչել են զքեզ որ տեսանես զիս եւ ճանաչես, եւ ի սրտանց աղօթես վասն իմ»: Հետո ավելացնում է, թե «Ծածուկ բան ունիմ առ քեզ»: Հայտնում է, որ մայրը քրիստոնյա է եղել, ինքն էլ սիրում է քրիստոնյաներին եւ Վարդանը համարձակ կարող է ասել ինչ որ ուզում է. «եւ մեք ասացաք»,  գրում է պատմագիրը, … Ամէն ազգի տուեալ է Աստուած տէրութին աշխարհի. մինչեւ ի ձեզ՝ աշխարհաւեր են լեալ, իսկ աղքատաց անողորմն ծանր շալակ են դրել. նոքան յոգոց են հանել, եւ լացեալ առաջի Աստուծոյ. Աստուած առեալ է զիշխանութիւն եւ յայլ ազգ տուեալ, թէ դուք աշխահաշեն լինիք եւ աղքատաց ողորմած, ի ձեզանէ չառնու Աստուած. զոր տուեալ է՝ թողու առ ձեզ, եւ զոր տալ կամի՝ զայն այլ տայ: Ի քո դրանս հէնց մարդ կացո՝ որ յԱստուծոյ երկնչի եւ զձեզ սիրէ, որ զլալով եկած տառապեալն՝ որ աղերս չունի եւ կաշառք՝ ուրախ ի տուն ուղարկէ, քեզ յիշեցնէ. եւ զաշխարհս տեսանել տուր հէնց մարդոյ՝ որ յստակ տեսանէ, կուրանայ ո՛չ կաշառօք, եւ քեզ ասէ զիրան: Եւ յայս կարգիս շատ խօսեցաք…»: «Հրամայեաց թէ մեծացնեմ զքեզ ոսկի զգեստիւ, եւ շատ ոսկի տամ: Եւ մեք ասեմք. Ոսկին մեզ եւ հողն մի է. մեք ա՛յլ մեծ ուզենք, որ վայել է քո մեծութեանդ՝ ողորմութիւն ի վերայ աշխարհի»:

Վերադարձին խանը Վարդանին ու նրա ուղեկիցներին իբրեւ պարգեւ դրամ եւ թանկարժեք հանդերձանք է տալիս, սակայն նրանք հրաժարվում են վերցնել ասելով. «Այլղան, այդ դրանդ հատանի եւ հանդերձդ մաշի, մենք անհատանելի եւ անմաշելի խնդրեցաք պարգեւք: Եւ հրամաեաց թէ առաջին օրն զքո խօսքդ լմնեցի, առլեխ են տուել գրել. կարդալ տուր եւ զինչ քո սրտիդ պիտի աւելի՝ զայն այլ գրել տուր: Եւ ի Սախալթու եւ ի Շահաբատինն են յանձնել զերկիրդ եւ զքեզ, որ զինչ ասես առնեն: Եւ մեք շնորհ կալաք եւ ելաք»: Ապա ավելացնում է. «Թերեւս աւելորդ թուիմք գրելով զայս, այլ վասն բարեսէր եւ քաղցրաբարոյ մեծի Հուլավունին յիշատակի գրեցաք յօգուտ, կամ յօրինակ այլոց՝ որ գալոց են յետ մեր, ո՞ գիտէք» [13]:

Հուվալուի մահվան կապակցությամբ նրա կինը՝ «մեծ թագուհին Տողուզ խաթունն կոչեցեալ», մարդ է ուղարկում Վարդանի մոտ եւ հարցնում, թե ամուսնու մահվան առթիվ պատարագ անի՞ թե՞ ոչ, հայրենասեր հոգեւորականը պատասխանում է. «… չէ պատարագ առնել, այլ ողորմութիւն եւ հարկաց թեթեւութիւն առնէք» [14]: Տողուզ խաթունը հարցրել էր նաեւ Աբաղայի՝ ելՀուվալուի ավագ որդու մասին, թե «… պա՞րտ է զնա դնել (գահին նստեցնել – Լ. Բ. ), զի անդարձ նմա արար: Եւ մեք պատուիրեցաք՝ որ ի գրոց է զաւագն դնել» [15]:

Ինչպես տեսնում ենք, պատմագիրը պատրանքներով չի տարվել, այլ աշխատել է գործնական քայլերով մեղմել հայրենիքի եւ ժողովրդի ծանր վիճակը: Հայրենիքի համար ստեղծված օրհասական օրերին, երբ այն անպաշտպան էր եւ ազատվելու ոչ մի հույս չկար, Վարդանը ձգտել է այդ ճանապարհով գոնե սանձահարել նվաճողների կամայականություններն ու բռնությունները: Սակայն դժբախտաբար Վարդանը ոչինչ չի չի գրում տեսակցության արդյունքների մասին, այն մասին, թե Հուվալուն ինչպես «ողորմութիւն» արեց «ի վերայ աշխարհի»:

Ծարդանի այս վկայությունը չափազանց արժեքավոր է մոնղոլ նվաճողների՝ նվաճված երկրներում վարած ներքին քաղաքականության լուսաբանման համար: Դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ նրանք ձգտում էին ստեղծել աշխարհակալ բազմազգ պետություն, ահա այդ ժամանակ հեթանոս մոնղոլները կրոնների մեջ տարբերություն չէին դնում. բոլոր կրոնները նրանց համար հավասար էին, դրանք իրենց նպատակի իրականացման միջոց էին եւ քոչվոր ազնվականությունը բոլոր կրոնները եւ հոգեւորականությանը ծառայեցնում էր իր շահերին [16]:

Չմոռանանք ընդգծել, որ Վարդանի խոսակցությունը տեղի է ունեցել վրաց-հայկական երկրորդ ապստամբությունից հետո (1259 - 1261 թթ. ): Ապստամբության սարսափն էր ստիպել Հուվալուին դիմել հայ հոգեւորականության օգնությանը, ի դեմս ամենակարկառուն ներկայացուցչի՝ Վարդան վարդապետի:

Պատմագիրը շատ լավ գիտակցել է մոնղոլ բռնակալի իր նկատմամբ ցուցաբերած վերաբերմունքի գաղտնիքը եւ իր դերը: Պատահական չէ, որ նա բոլոր քրիստոնյաների անունից է Հուվալուին հավատացնում, թե «… զինչ քրիստոնեայ կա եւ արքաւուն ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, ամինոյ սիրտ հետ քեզ լաւ է եւ քեզ աղօթք են առնում» [17]: Իր դերի գիտակցումն է, որ նրան այդքան ազատ ու համարձակ է դարձրել բռնակալի մոտ: Նա գրում է, թե «Եւ մինչդեռ սպասէաք մեք այլ ժամանակի, եւ երկրորդ տեսութեան եւ ծանօթութեան աւելագույնի (Հուվալուի հետ - Լ. Բ. ), ասել ինչ նմա զարժանն, այլեւ մնայաք ի բարեսէր բարուցն եւ ի քրիստոնէասէր ցուցանել նմա յԱստուծոյ նշան ինչ ձեռնտու քրիստոնէից, ասել ինչ նմա վստահութեամբ. քանզի վարժեալ էր ի նոցա բանսն եւ հիւանդացեալ» [18]:

Տեղական ֆեոդալների, հայ եկեղեցու եւ հոգեւարականության նկատմամբ այս կամ այն խանի կամ պաշտոնյայի վարած քաղաքականության գնահատման հիմքում ժամանակի հայ կղերաֆեոդալական պատմագրության ներկայացուցիչները, դրանց թվում առանձնապես վարդանը, դրել են վերաբերմունքը դեպի քրիստոնեությունը, ժամանակի, իրադրության, երեւույթի, անձի գործունեության չափանիշը Վարդանի եւ մյուսների համար եղել է կրոնների նկատմամբ նվաճողների բռնած դիրքը, քրիստոնյաների համար՝ դեպի քրիստոնեությունը, մահմեդականների համար՝ դեպի մահմեդականությունը:

Վարդանի, ինչպես եւ մյուսների համար բոլոր «լաւ», «բարի», «խելամիտ», «շինարար», «քաջ» կոչված գործիչները, լինեն դրանք խաներ, թե զինվորականներ կամ պետական պաշտոնյաներ, քրիստոնյաներ են կամ հակված են դեպի քրիստոնեությունը եւ, ընդհակառակը, նրանք, որոնց կոչել են «չար», «գազան», «կողոպտիչ», «բռնավոր», մահմեդականներ են կամ հարել են նրանց:

Վարդանը դավանանքի հարցում բավական վճռական տեղ է տալիս անհատներին եւ քրիստոնյաների ճակատագիրը կապում է նրանց հետ: Նշելով, որ Հուվալուի եւ ապա Տողուզ խաթունի մահը սուգ է պատճառել քրիստոնյաներին, նա միաժամանակ գրում է «… զյոյսն չէ պարտ հատանել մեզ. քանզի կացոյց նա (Տողուզ խաթունը - Լ. Բ. ), ի տեղի իւր միւս եւս հաւատացեալ ազգական իւր, կին բարեպաշտօն՝ կոչեցիալ Թուխթանի» [19]: Աբաղայի մասին էլ գրում է «Եւ էլ համբաւն նոյնպէս եթէ մկըրտեցաւ եւ առ զնա, ի փառս Քրիստոսի» [20]:

Այդ «հույն» էր, թերեւս պատճառը, որ պատմագիրգը չափազանց զուսպ է արտահայտվում մոնղոլ պաշտոնեության ներկայացուցիչների մասին, այն դեպքում, երբ իր դասընկեր Կիրակոս Գանձակեցին ատելությամբ է խոսում նրանց մասին, ցույց տալիս այն բռնությունները եւ վայրագությունները, որ նրանք, հատկապես հարկահան Արղունը եւ նրա օգնական Բաթուն արել են Անդրկովկասում: Վարդանը ոչինչ չի ասում հարկահանության դաժան ու ավերիչ ձեւերի մասին, բավարարվում է միայն նրանով, որ 1254թ. Մանգու խանի հրամանով «առն երեւելւոյ Արղօնը» աշխարհագիր է անցկացնում եւ «… դնել հարկս ըստ գլխոց արանց, բաց ի կանանց եւ ի բուն ծերոց եւ ի մատաղ տղայոց» [21]: Եթե Գանձակեցին բացահայտում է ժողովրդի կողմից մոնղոլներին չդիմադրելու պատճառները եւ ամբողջ մեղքը բարդում է մորթապաշտ իշխանների վրա, ապա ըստ Վարդանի, դիմադրությունը «եղեւ նիւթ բարկութեանն Աստուծոյ» եւ սա գրում է մոնղոլների դեմ Մուֆարղինի երկու տարվա հերոսական պաշտպանության կապակցությամբ: Այդ «բարկության» հետեւանքով պաշարվածները «…կերան զսուրբ եւ զանսուրբ անասունս, եւ ապա զաղքատսն, ապա զծնունդս իւրեանց եւ զմիմեանս զոր կարէին» [22]: Պետք է նկատենք, որ Վարդանը գրեթե բառացի այդ նյութը վերցրել է Գանձակեցուց, սակայն վերջինս գոհունակությամբ ընդգծում է, թե «քաղաքացիքն կռուէին ընդ նոսա զօրեղապէս եւ զբազումս սպանին ի թաթարէն եւ ի քրիստոնէիցն, որ ընդ նոսա» [23]: Մինչդեռ Վարդանը պաշարվածներից մեկի մասին ահա թե ինչպես է արտահայտվում. «Մինչ զի աւագ եւ գլուխ երիցացն որ անդ՝ հարկեալ ի կատաղի բոցոյ որկորին եւ գազանացեալ՝ եկեր յիւրոցն»: Եվ ինչ «…գրեաց խոստովանութիւնս ի քարտիսի, եւ յուսացաւ տեսանել մեզ զգիրն, եւ ողորմութիւն գտանել յողորմածէ բնութեանս ստեղծողէն: Եւ ինքն տուեալ զինքն կողկողման եւ լալեաց՝ վայիւք եւ հառաչմամբ անդադար ափսոսանօք, մինչեւ քղեցաւ շունչն» [24]: Վարդանը մեղք է համարել դիմադրությունը եւ այդ «աւագ եւ գլուխ երիցանցն» գործած մեղքի համար թողություն է խնդրում: Նման մոտեցումը թերեւս բացատրվի վերը նշված «զյոյս չէ պարտ հատանել մեզ» եւ նրանով, որ պատմագիրը համոզված է, թե մոնղոլների՝ քրիստոնյաներին պատճառած արհավիրքներն ու սարսափները հետեւանք էին վերջիններիս՝ աստծու հանդեպ գործած մեղքերի:

Քրիստոնյաների կրած տառապանքները ավանդություն դարձած այդ համաըմբռնմամբ բացատրելն իր կատարելությանն է հասել Վարդան պատմագրի մոտ: Նրա մոտ հաճախ ենք հանդիպում «մեղքն մեր անչափ էին» [25], «…ի յիշումն ածել զյորդութիւն բազմութեան մեղաց եւ յանցազաց եւ անզգամութեան մերոյ, ըստ որում եւ ոչ զհատուցումն վրիժուց արդար դատաստանին Աստուծոյ» [26] եւ նման այլ արտահայտությունների:

Ստ. Օրբելյանից առաջ Վարդանը միակ հայ պատմագիրն էր, որ դրական է արտահայտվում մոնղոլ նվաճողների մասին: Հուվալու խանի մահվան կապակցությամբ ահա թե ինչպես է նա բնութագրում մոնղոլներին. «Քանզի թաղեայ պատկերաց խօսել տային եւ ձիոց, եւ յոլով էր ի նոսա արուեստ խաբեութեան եւ հմայութեան, եւ էին պարկեշտ ի կերակուր եւ ի հանդերձ եւ ի կուսութիւն, եւ ի չափաւոր ամուսնութիւն եւ ի խառնակութիւն… Եւ յայսոսիկ քայր հասանէր օրհասն, եւ կոխեր զբարձրն զայն բլուր լայն ոտամբն մահն. եւ փլուցանէր հաւասարէրիւրոցն նախնեաց. մանզի լեառն որ փլանելոցն է՝ փլցի, ասէ գիր: Եւ լինէր հաւատարիմ բան մարգարէին. Ամենայն փառք մարդոյ իբրեւ զծաղիկ խոտոյ. այլ հաւատարիմ է Տէր եւ արդար հատուցանել նմա զմասն բարւոյն, զոր օրինօք բնութեանն ստացեալ ունէր, եւ զիւրեանցն հայրենիս պահելով. զի ասախն, որպէս ասէին ինքեւանք կոչելով զեդեալ սահմանն ի Չանկզղանէն, սուտ չասեյ, չգողանալ, յայլոյ կին չխառնակել, սիրել զիրեարս հաւասար անձին, յիշոցք չունել եւ չգիտնել բնաւ, զկամաւ հնազանդեալսն ապացուցանել՝ զերկիր եւ զքաղաք եւ զանուանեալ տունս Աստուծոյ, եւ զկոչեցեալ նորա ծառայսն՝զիարդ եւ իցենեն՝ ազատ թողուլ ի հարկաց, եւ դնել պատիւ: Զոր եւ նա հրամայէր պահել եւ պահէր» [27]:

Այս բնութագրմամբ Վարդանը Վարդանը աղաղակող հակասության մեջ է ժամանակակից հայ եւ օտար պատմագիրների եւ, որ կարեւորն է, իր ապրած օրերի իրականության հետ: Հուլավուին եւ Տողուզ խաթունին նրա տված խորհուրդները նման բնութագրման օգտին չեն խոսում եւ ցուց են տալիս մեր պատմագրի միտումնավոր սուբյեկտիվությունը մոնղոլ նվաճեղների բնութագրման մեջ: Այդ են ցույց տալիս եւ նրա աշակերտակից Գանձակեցու եւ Գրիգոր պատմիչի պատմական երկերը:

Հուվալու խանի եւ մոնղոլ պաշտոնեության ներկայացուցիչների հետ անձնական կապերը եւ նրանց կողմից հովանավորվելը, սակայն, չի խանգարել մեծ հայրենասեր պատմիչին մոնղոլ խաներին գովերգելու հետ միասին, օբյեկտիվորեն տալու հայրենիքին ու ժողովրդին վրա հասած ծանր արհավիրքների ահավոր պատկերը, նվաճողների վարած ներքին քաղաքականության ավերիչ հետեւանքները:

Նկարագրելով Բաչուի կողմից Արեւմտյան Հայաստանի քաղաքների նվաճումը, Վարդանը ընդգծում է. «Եւ զայլ աշխարհս եւ զգաւառս, ուր մանաւանդ ազգ Հայոց վշտատեսաց բնակեալ Էին … Թուականին ՈՂԲ … էր, եւ ըստ այն գործեցան արդիւնքն արժանաւոր ողբոց եւ արտասուաց, ոչ միայն բանականաց, այլեւ անբանից, լերանց եւ դաշտաց, որը ոռոգեցան արեամբ եւ արտասուոք» [28]:

1249թ. վրաց-հայկական առաջին ապստամբության ճնշման կապակցությամբ դառնացած գրում է. «… անթիւս կոտորեցին եւ գերեցին գեօղս եւ ագարակս եւ գործեցին խայտառականս ի կանայս՝ ի Հայս, եւ ավելի յաշխարհս Վրացս» [29]:

Հուվալուի կողմից Դարան դաշտում ամառանց կառուցելու առթիվ նշում է, թե «… յորմէ պատճառէ տառապեցավ երկիր, մարդ եւ անասուն, փայտս ծանունս ի հեռաստանէ բերելով» [30]:

Վարդանին հավասար չափով հուզել է եւ Կիլիկյան հայկական թագավորության ճակատագիրը, եւ նա ողբում է նաեւ նրա վիճակը: 1266թ. եգիպտական զորքերի Կիլիկիա ներխուժելու կապակցությամբ գրում է. «… բացաւ մեզ աման դառն քացախուն, եւ մրուր բարկութեանն Աստուծոյ հայկազարմ ազգիս» [31]:

Հեթում Ա-ի Լեւոն որդու գերեվարման կապակցությամբ Վարդանը դառնացած գրում է «Քանզի նա եղեւ գլուխ գերելոցն մեր, եւ հուր աղէկէզ լերդաչարչար եւ սրտակտուր աշխարհիս մեր եւ ազգիս, որ կամք շնչարգել եւ յերերման» [32]:

Կոստանդին կաթողիկոսի մահվան առթիվ գրում է. «… կրակից եւ վշտակից եւ աղակից ազգիս եղեալ ի մեղավոր եւ ի ցասմնահար դարուս. եւ ի ժամանակ ցաւալիցեւ ի կսկծահար … Վասն որոյ եւ յարմարի նմա ասել տեառն խրոյ. Անցաք մեք ընդ հատ եւ ընդ ջոր զանազան փորձնաց, այրիչ եւ խեղդիչ որոգայթից. որ եւ ճաշակեաց իսկ եւ ի թանձրացեալ եւ զմլոռսեալ վերջնոյ լեզւոյս, մերձ ի կատար կենացն տեառնաբար, զդղրդումն թագավորութեան մերոյ, զսուր եւ զգերութիւն իւրական ծննդեան սննդեան աշխարհին, մտեալ ի փորձ հնոցի գեհենահոտ հրոյն բորբոքման, ձեռասուն արքայորդեացն կորստեան, որք մանաւանդ մերձ բերին զօրհաս նորա եւ արարին տագնապել ստիպեան շնչոյն, բորբոքելով զծզրզվ լուծման յոգնաթախիծ կենցաղոյս» [33]:

* * *

Վարդանը կենտրոնացված պետության կողմնակից է: Նա X-XI դարերում նահանգական թագավորությունների ցանցով պատված Հայաստանը դիտել է իբրեւ մի ամբողջական թագավորություն ի դեմս Անի-Շիրակի Բագրատունիների:

Մեր պատմագիրներից թերեւս միայն Վարդանն է ամենից ճիշտ պատկերացում ունեցել Բագրատունիների տիրապետության ժամանակաշրջանում Հայաստանում ստեղծված քղաքական իրավիճակի մասին: Շահնշահ Զաքարյանի մահվան կապակցությամբ գրում է. «Շահնշահ կոչեցեալ իբր տէր մայրաքաղաքին, որ երբեմն էր արքայի, որ աստղն էր թագաւորացն Բագրատունեաց, այլեւ այլ աշխարհացն, զանոն տեառն Շահնշահ կոչելով թագաւորաց թագաւորս» [34]: Նա Անի-Շիրակի թագավորությունը դիտել է իբրեւ սյուզերեն մյուս թագավորությունների նկատմամբ:

  Ի դեպ նկատենք, որ պատմագիրը որոշակի գրում է Վրաց Բագրատունիների ծագման մասին. «…ասելի է զսկիզբն թագաւորացն Հայոց եւ Վրաց, որք ի Բագրատունեաց անտի սերեցան: … սմա (Աշոտ Բագրատունու - Լ. Բ. ) լինին երկու որդիք, Սմբատ՝ նախնի թագավորացն Հայոց, եւ Վասակ սկիզբն թագավորացն Վրաց» [35]:

Կիլիկյան հայկական թագավորության հիմնադիր Լեւոն Բ-ի մասին հպարտությամբ ընդգծում է. «…էր ճոխ եւ հաղթազգեաց եւ հարկադիր եւ լծատանջ ամենայն շրջակայ ազգացն» [36]:

Նշում է, որ «…ի յաւուրս ժամանակաց Թամարաց Թագաւորին Վրաց զորացան քրիստոնեաք» [37]:

Նա առիթը բաց չի թողնում գովերգելու Հեթում Ա թագավորին այն բանի համար, որ վերջինս ամեն կերպ ձգտում էր ապահովել խաղաղությունն իր պետության համար նշելով, որ Հեթումը մասնակցել է Հուլավուի նվաճումներին, գոհունակությամբ արձանագրում է, թե «… ընդ նմա (Հուվալուի - Լ. Բ. ) ի յառնուլն աշխարհն Շամայ՝ եւ մեր պսակաւորն Հեթում, ազատելով ի մահուանէ զքրիստոնեայան զեկեղեցականս եւ զաշխարհականս, յամենայն տեղիս լինելով» [38]:

Հեթումը «… մեծահոգի եւ հանճարեղ պատանեկի, որ էր անձնեայ եւ թիկնեղ եւ գեղեցկագիտակ երիտասարդ» [39] էր:

Նշելով մոնղոլական զորավար Քիթբուղան իր բանակով պարտություն է կրել եգիպտական սուլթանից, կենդանի մնացածները ապաստան էին գտել Հեթումի մոտ, Վարդանը ընդգծում է, թե «…եւ ի նմանէ յոլով գտեալ մարդասիրութիւն, հանդերձ եւ երիվարս, եւ ռոճիկս եկին գոհութեամբ առ տէրն իւրեանց, Տաթարք եւ քրիստոնեայք: Եւ յայնմանէ յոլով փառաւորեցա, անունն քրիստոսի յարքայն Հեթում, յատարաց եւ յընտանեաց» [40]:

Վարդան պատմագիրը մեծ քաղաքագետ է, տակավին XIII դարում նա հասկացել է արդեն Արեւմտյան երկրների ու պապականության նենգ ու բիրտ քաղաքականության էությունը հայ ժողովրդի նկատմամբ: Ըստ նրա քաղաքական կողմնորոշման համար անհրաժեշտ է երկու գործոնի առկայությունը ՝ հնարավոր դաշնակցի աշխարհայացքային-կրոնական ընդհանրությունը, եւ աշխարհագրական դիրքի մերձակայությունը. «…որ յոյսն էին՝ պլանցուկ գոլով եւ թշնամիք ճշմարտութեան, ընդ որոց ոչ լիներ սիրոյ միաբանութիւն, իսկ որք մերձաւորք եւ ընտանիք էին հաւատոյ՝ հեռագույն գոլով ոչ ժամանակին ի թիկունս օգնութեան ըստ արժանւոյն» [41]:   

Վարդանը գտնում է, որ դժբախտությունները մերձավոր թշնամուն դիմակայելու համար դեպի հեռավոր «բարեկամը» ամեն անգամ կողմնորոշվելու հարկադրական, բաց սին պատրանքների հետեւանք էին [42]:

Աշ. Հովհաննիսյանը հենվելով «Գիրք թղթոցի» վրա, գրում է թէ 1248թ. դի Մանչ լեգատի ձեռքով Հռոմի Ինոկենտիուս պապը թուղթ է հղել Հեթում թագավորին, ուր շարադրելով հայ եկեղեցու դավանաբանական թերություններ, առաջարկել է հպատակվել: Կտրուկ ոճով հերքելով պապի թույլ տված անհեթեթությունները, Վարդան Արեւելցին ի վերջո հեգնում է պապական «ազատարարների» սին խոստումները: «Վեց հարյուր եւ քսան գաւառ են Հայք, - գրում էր նա, - ի յԵրզնկայէն ի վեր, եւ կան որ աւեր են եւ կան, որ ի ծառայութեան, թէ կու ցաւին ընդ հայոց, թո՛ղ երթան ազատեն, եւ խաւսին ընդ հայոց վարդապետարան- ընդ դպրատուն, որ ոչ բլայթով (իմաստաբանական իմաստակությամբ) եւ խաբէությամբ ուսուցանեն եւ ուսանին որպէս զոքա, այլ ճշմարտութեամբ եւ հիմամբ առաջնոցն, եւ ապա գան առ մեզ, թէ կարեն զնոսա փոխել» [43]:

Այնուհետւ Աշ. Հովհաննիսյանը գրում է, թե. ի վերջո Վարդանը խոսքն ուղղում է Հեթում թագավորին, որը մտաբերելով Հռոմի հետ կնքված «Դաշանց թուղթը», առաջարկել էր «քաղցր ու կակուղ» պատասխան պատրաստել պապին: «Եւ՝ թէ յայս սակ տրտմիս, - գրում է նա, - թէ դաշանց հարցն մերոց քակտիմք՝ նա վասն դոցա (իմա՝ Փռանկաց - Ա. Հ. ) ելանեմք յաշխարհականացն սիրոյ … ի գառնազդեցիկ գայլոցն շմորեն (= խառնվել) կամին եւ ընդ մեզ շմորիլ» [44]:

Աշ. Հովհաննիսյանը միանգամայն ճիշտ եզրակացնում է, թե, «Ակներեւ է, որ պատասխանելով Հռոմին, Վարդանը դիմադրում է նաեւ դեպի Հռոմը եւ «Դաշանց թուղթը» հակված Կիլիկիայի թագավորին: Պապի եւ Ֆրիդրիխ II Հոենշտաուֆենի հակամարտի կապակցությամբ նա հասկացնել է տալիս Հեթումին, թե Հռոմին հպատակվելու դեպքում պապական թեոկրատիան ջանալու է եկեղեցու եւ թագավորի մեջ «շմորություն» (այսինքն՝ գժտություն) առաջացնել նաեւ Հայաստանումե [45]: Պատմագիրը գոհունակությամբ է արձանագրում Զաքարյանների հաղթանակները: «Ցաւերուս ժամանակացս, - գրում է նա, - այսոցիկ էին փառաւոր իշխանքն Զաքարէ եւ Իվանէ որդիք Սարգսի, որդոյ Վահրամայ, … հատուած եղեալ առ թագաւորսն    Ձորոգետոյ, որ ի Բագրատունեաց ազգէ, … պատուեցան, եւ տուաւ նոցա տուն բնակութեան Խոշորնի, եւ զի արիագոյնք  էին, յառաջեցին օր ըստ օրէ ի բարձ եւ ի պատիւ: Եւ յաւուրս Թամարին առաւել փառաւորւեցան, եւ ետ նոցա զԼօռէ. եւ ինքեանք քաջութեամբ իւրեանց թափեցին ի Թուրքաց յոլով բերդս եւ գաւառս ի սուղ ժամանակի» [46]:

Այնուհետեւ թվարկում է ազատագրված վայրերը եւ ազատագրման տարեթվերը, ճիշտ է, կշտամբում է Իվանեին վրացադավան դառնալու կապակցությամբ, սակայն դա չի խանգարում նրան, Իվանեի մասին գրել. «Եւ մեծն Իվանէ անուանի եղեալ քաջարութեամբ առնու զՉարեքն եւ զամենայն շրջակայս նոր» [47]:

Վարդանը ընդհանրապես բարյացկամ է տրամադրված բոլոր նրանց, ովքեր փորձել են համախմբել հայկական ուժերը, ձգտել են ինքնուրույնության ու անկախության: Նա մեծ հարգանքով է խոսում Գող Վասիլի մասին: «… մեռաւ պարոն Վասիլն մեծ իշխանաց իշխանն, որ Աստուծոյ յաջողելովն տիրեալ էր բազում բերդից ու գաւառաց … Զի տուն Վասլին էր յայնժամ հաւաքարան թագաւորազանց եւ ազատաց Հայոց, եւ աթոռ հայրապետաց» [48]: Գրիգոր Վկայասերի մահվան կապակցությամբ էլ գրում է, թե «… արարին կոծ մեծ ի վերայ նորա Վասիլն եւ ամենայն ազատագունդն Հայոց» [49]:

Հովհաննես Սմբատի կտակը Վարդանը նույնպես . զԿտակն կորստեան է համարում եւ ասում է, թե Գագիկի Կոստանդնուպոլիս գնալուց հետո, բյուզանդացիները «… վերացուցին ի նմանէ զերկոսեան պսակս, զգահ հայրապետութեան եւ զթագավորութեան, յակամայս ածեալ զերկուսեան զռ իւրեանս, եւ անդրէն ոչ դարձուցեալ: Վասն որոյ անյոյս եղեալ Գագկայ՝ առնու փոխան զԿալօնապաղատն եւ զՊիզու, եւ կայր պանդխտութեամբ ի մէջ ատեցողացն ազգիս» [50]:

Նշենք, որ Վարդանը որոշ մանրամասնություններ է հաղորդում Գագիկի եւ նրա որդիների մասին, որ ուրիշները չունեն:

«Իսկ զտէրն Անւոյ զԳագիկ, - գրում է նա, - որ չօգաւ ի Կոնստնադուպոլիս, , շատ աղերեսեալ Թօդորին (Թեոդորոս - Լ. Բ. ) բեռն Զոյի, զի լիցի Հոռոմ եւ այր նմա թագաւորէ Յունաց, եւ ոչ հաւանեցաւ. բայց զորդին իւր զկրտսեր տայ ի փեսայութիւն Ապլղարբի որդւոյ Խաչկայ, յիշխանացն Վասպուրականի… զոր ատեաց եւ ետ ի բանդի. եւ լուեալ հօրն՝ գնաց հանել զնա. եւ ի դառնալն յիջեւանս, խեղդեցին զնա Հոռոմք: Եւ պիղծն Ապլխարիպ սպան դեղով զփեսայն: Իսկ երէց որդին Յոհանէս փեսայացու տուկին Անւոյ Հոռոմի՝ յուսով ինչ, եւ եկն յԱնի, եւ ներքինի ոմն ազգական Մանուչէի դեղով սպան զնա…: Եւ նախ քան զգալն մեռեալ որդւոյն՝ մեռաւ հայրն, ի բարձան թագակալքն Անւոյ այսու օրինակաւ» [51]:

Մատթեոս Ուհայեցուց գիտենք, որ Գագիկ Բ-ը մինչեւ իր մահը 1079/1080թթ. փոքրասիական հայկական նորաստեղծ իշխանություններում շարունակել է համարվել հայոց թագավոր, արդ, եթե հավատալու լինենք Վարդանին, որը դժբախտաբար իր օգտագործած աղբյուրը չի նշում, ապա կարելի է ենթադրել, որ հայոց թագավորի ժառանգների մեջ Անիին կրկին տիրելու գաղափարը չէր մարել, նրանք «հանգիստ չէին գտնում» «յուսով ինչով» էին ապրում եւ դիտվում էին իբրեւ Անիի թագակալներ: Վարդանն այդ տեղեկությունները, հավանաբար, կարող էր վերցրած լինել Կիլիկիայում լսած ավանդական զրույցներից:

Ընդհանրապես նշենք, որ մեր այս պատմագիրը կամ ուրիշ աղբյուրներից է օգտվել, որոնք մեզ անհայտ են, կամ էլ հարազատ չի մնացել օգտագործած աղբյուրներին: Բագրատունյաց դարաշրջանի եւ հետագայի պատմագիրներից ոչ մեկը չի գրել, թե խալիֆը Աշոտ Բագրատունուն «զուարթ սրտիւ» է թագ տվել, ընդհակառակը, հայտնի է, որ խալիֆայությունը տասը տարի ձգձգելուց հետո է բավարարել հայոց իշխանների խնդրանքը, այն էլ ստիպված: Մինչդեռ Վարդանի մոտ կարդում ենք. «Յորում աւուրս ընդարձակեալ մեծին Աշոտի ի Վիրս եւ Աղուանս, եւ զԿաւկասայինսն հնազանդեալ, եւ չէր ինչ պակաս՝ բայց ի թագէ, զոր խորհին իշխանքն Հայոց, եւ ի ձեռն Յիսէի ազդ առնեն ամիրապետին, եւ նոր զուարթ սրտիւ առաքէ թագս եւ հանդերձս եւ երիվարս» [52]:

Խաչակիրների առաջին արշավանքի պատճառը, ըստ Ուռհայեցու, աստվածն է եղել՝ նա կամեցել է սրանց միջոցով պատերազմել արաբների դեմ սուրբ քաղաքը փրկելու նպատակով [53]: Վարդանին, որը խաչակիրների մասին իր շարադրանքը հիմնականում վերցրել է Ուռհայեցուց, դա չի բավարարել, ըստ նրա, պատճառը հետեւյալն է եղել. «… մինչ տիէին սկիւթացիքն Երուսաղեմի, եւ առնուին վարձս ի մտելոցն ի սուրբ գերեզմանն, դիպեցաւ կոմս մի փռանգ ազգաւ ի խռանն հարամղիլ եւ զայրանալ, եւ վասն այն գանիլ, մինչեւ հանին զակն նորազմի ի կապճացն եւ ընկեցաւ ի վայր. զոր առեալ եդ ի գրպանեն, եւ տարեալ Հռոմ ցուցանէր. եւ նախանձու վառէր զբազումս: Եւ ելանէին արք փառաւորք գլուխք զօրաց բազմաց»: Այնուհետեւ ըստ Ուռհայեցու թվարկելով մասնակիցներին եւ տալով նրնաց նվաճումները մի քանի նախադասությամբ Վարդանը նշում է. «… որպես ծանուցանեն յոլովից պատմությիւնք»: [54] Թե ինչ պատմությունների մասին է ակնարկում, հայտնի չէ, մեզ հասած աղբյուրներում նման պատճառաբանություն չկա: Թերեւս է. «յոլովից պատմութիւնքից» մեկն ու մեկն է հիմք տվել այդպես գրելու, որ մեզ հայտնի չէ:

Արեեւելցի իսկապես օդտվել է մեզ անհայտ աղբյուրներից: Նա նշում է օրինակ, թե խալիֆայությունը կորցրել էր իր զորությունն ու քայքայվել, հզորացել էր ազգն «թուրքաց» [55], Տուրբիլը (նրա մոտ՝ Դողլա-բաք - Լ. Բ. ) տիրել էր Պարսկաստանին եւ սուլթան դարձել, անմիջապես ավելացնում է. «Այս ըստ Վահրամայ, որդւոյ Տիգրանայ, վիպագրի [56], իսկ պատուական երէցն Մխիթար Անեցին, որոյ յիշատակն ի գիւրն կենաց, այսպէս ասէ» [57] եւ վկայակոչում է Անեցուն եւ պատմում իբր ըստ Անեցու:

Վրաց թագավորության մասին գրելուց հետո էլ նշում է, թե «այս ըստ Մխիթարայ երիցու ասիցն» [58]:

Մխիթար Անեցու «Պատմությունից» պահպանվել է միայն առաջին մասի սկիզբը- 27 գլուխները, որոնցում չկան Վարդանի վերցրած հատվածները: Ինչ վերաբերում է Վահրամ վիպագրի, ապա բացի Մխիթար Այրիվանեցուց, որ նշում է «Վահրամ Տիգրանակերտցի», նման անվամբ հեղինակ ոչ ոք չի հիշում:

Պետք է ենթադրել, որ XIII դարում Վահրամի հեղինակությամբ սելջուկների մասին եղել է մի գրվածք, որը եւ օգտագործել են Վարդանն ու Այրիվանեցին: Վարդանին, սակայն, հավանաբար այն չի բավարարել եւ նա դիմել է Անեցու «Պատմությանը», ուր թերեւս ավելի մանրամսն է շարադրված եղել սելջուկների մասին: Շնորհիվ Արեւելցու՝ հայ պատմագրությունը իմանում է, որ գիտնական պատմագիր Մխիթար Անեցին գրել է նաեւ վրացիների եւ սելջուկների մասին:

Վարդանը հաստատում է Մատթեոս Ուռհայեցու այնտեղեկությունը, որ Գագիկ Ա. Բագրատունին ունեցել է երեք որդի, որոնցից մեկի անունը եղել է Աբաս: Նա գրում է, թե «…մեռաւ Գագիկ տուեալ զթագավորութիւնն երից որդւոց իւրոց, Յովանիսի, Աբասայ եւ Աշոտոյ» [59]:

Մեզ հայտնի եւ ոչ մի աղբյուր, բացի Վարդանից, չի հաղորդել այն մասին, որ իբր XI դարի վերջին, Մելիքշահից հետո սաստիկ սով է եղել, Անիում այպիսի դրություն է ստեղծվել, որ չեն կարողացել անգամ մեռելներին թաղել, եւ «…այր մի ասեն քաջութիւն ցուցեալ եւ սէր առ Աստուած՝ թաղեաց վեց հազար անձինս, որում անուն էր Բեխ: Զայսպիսի աղէտս լուեալ այր մի մեծատունի ի Պարսս, եւ երամակ մի ուղտուց բարձեալ ցորենով՝ զայր ի յԱնի, եւ ասէր, ոչ այլ ումեք տալ բայց աղայոց: Զոր լուեալ բերէին զբազումս յորդառատ արտասուօք, եւ նա յագեցուցանէր եւ կերակրէր զնոսա» [60]:

* * *

Վարդան Արեւելցին ΧΙΙΙ դարի հայ ամենազարգացած մարդկանցից մեկն էր, խոշոր մեկնաբան, քերականագետ, հայոց երկրորդ «Աշխարհացոյցի» հեղինակը: Նրա լեզվաբանական հայացքները տիրապետող էին հետագա դարերի հայ քերականական մտքի ընթացքի վրա: Իբրեւ քրական եւ հայրենի մտաոր մշակույթի անխոնջ գործիչ, պաշամունքի հասնող սեր ուներ հայոց գրի նկատմամբ: Հայց գիրը նա համարել է «երկնաքառ պարգեւ» հայերենին, եւ համոզված լինելով, որ գրերը աստված է տվել Մեսրոպին, վերջինս ծառայությունը համարում է ՝ աղոթքներով գրերը աստծուց խնդրելը: Պատմագիրն անգամ գրերը ստանալու տեղն է նշում. «ի լեառն Բալուայ, որպէս տակաւին ցուցանի դրոշմն աստուածագիծ վիմին եւ նկարք գրերոյն եւ պատուի տեղին խնկօք եւ ջահիւք միշտ… բնակչաց տեղւոյն» [61]:

Վարդանը համոզված էր թէ հնում գոյություն ոն ունեցել հայերեն գոյություն են ունեցել հայերեն գրեր, որոնց 22 տառերը գտնվել են ասորի Դանիելի մոտ, սակայն «…վասն ոչ պարզելոյն զընդարձակութիւն լեզուիս, անհոգացեալ եղեւ յառաջնոնցն, յոյն եւ ասորի եւ պարսիկ գրով շատացեալք» [62]: Այնպես է դատել պատմագիրը եւ որպեսզի համոզի ընթերցողին, որի մասին ուրիշ ոչ մի աղբյուր չի նշսւմ: Նա գրում է թե «Եւ զի լեալ է հայերէն գիր հնոցն՝ վկայեցաւ ի ժամանակս Լեւոնի արքայ, զի գտաւ դրամ ի Կիլիկիա, հայերէն գրով դրոշմեալ զանուն կռապաշտ թագաւորացն Հայկազանց. Զորոյ զթերութիւնն ելից նորս մեր Եզրաս, աստուածախառն շնորհօք լցեալ, նորոգիչ Իսրայելի եւ կարգաւորիչ» [63]:

* * *

Պատմագրի՝ հին շրջանի պատմության շարադրանքից երեւում է, որ նա, բացի Մովսես Խորենացուց իր ձեռքի տակ ունեցել մի այլ՝ մեզ չհասած աղբյուր եւ առանձին դեպքերում նրան ավելի է վստահել, քան Պատմահորը: Այսպես. Գրում է, թե Խոսրովի մահից հետո, Սահակը Վարդան Մամիկոնյանին ուղարկում է պարսից Վռամ Արքայի մոտ հեշտություն խնդրելու եւ Վռամշապուհի որդին Արտաշիրին թագավորեցնելու: Սրանից անմիջապես հետո էլ ընդգծում է. «զոր եւ արարն իսկ» [64] եւ կարծեք ի միջի այլոց նկատում է, թէ «Իսկ Մովսէս ասէ թէ՝ զկնի Խոսրովու թագաւորեցոյց Յազկերտ զՇապուհ զորդին իւր, ամս երեք» [65]: Խորենացին նշում է չորս տարի եւ ոչ երեք, նա երեք տարի է անիշխանություն համարում, մինչդեռ Վարդանի մոտ տաս տարի է գրված գրված:

Շատ կցկտուր եւ յուրովի է շարադրված Վարդան ու Վահան Մամիկոնյանների ժամանակաշրջանի (V եւ VΙ դդ. ) պամությունը: Միայն Արեւելցուց ենք իմանում, որ Մաշտոցի մահից հետո հայ նախարարները հավաքվել են մի տեղ եւ «կացուցանեն տեղապահ թագաւորութեան զսուբն Վարդան» [66]: Նրա՝ մեզ անհայտ աղբյուրն է հաղորդել, որ իբր Շավասպ Արծրունին եւ Վնդոյ ավագ նախարարները ուրացել են իրենց հավատը, Դվինում Որմզդի մեհյան եւ կիրակի տուն ոն սինել, քրմապետ են դրել Վնդոյի որդի Շերոյին: Իբր, Վարդանն իմանալով այդ մասին, իր գնդով գալիս «սատկացնում է» Շավասպին, մարզպան Մշկանին փախուստի է մատնում, «պիղծ» Վնդոյին կրակի ատրուշանն է գցում ու այրում, եւ «… զՇերոյ ի վերյալ բագնին կախէր զփայտէ, եւ զտեղին շինէր եկեղեցի անումբ սրբոյն Գրիգորի» [67]: Շավասպի մասին ժամանակակից պատմագիրները, սակայն, բոլորովին հակառակն են վկայում, Եղիշեն [68] եւ Ղազար Փարպեցին [69] որոշակի նշում են, որ Շավասպը եղել է Վարդանի զինակիցներից մեկը եւ 35 հայ նախարարների թվում կանչվել հալածանքի: Արեւելցին Վասակին ներկայացնում է որպես սոսկ Սյունյաց իշխան եւ ոեւ մարզպան: Ավարայրի ճակատամարտի մասի ոչինո չի գրում, հպանցիկ հիշում է Վասակի դավաճանական գործունեությունը, բավարարում միայն նշելով, թե Վասակի փեսան Վարազվաղանը հալածվելով աներոջ կողմից, ուրացել է դավանանքը, դավաժանել է հայերին, ներկայացնել է հազարապետ Ներսեհին (Փարպեցու մոտ Միհրներսեհ – Լ. Բ. ) «գրգռեաց զնա ի յանցսն զոր անցոյց ընդ Հայս, որ եւ ի նոյն խորխորատն սատանայի անկանէր աներ նորին Վասակ, եւ եղեն պատճառք այնքան աղետից, որ էանց ընդ Հայս, ղոր յըննդարչակ մատմութիւնսն է ուսանել»: Դրանից անմիջապես հետո ավելացնում է. «Եւ վկայեցին Վարդանանքն, հազար երկերիւր երեսուն եւ երկու» [70]: Այսքանը միայն եւ ուրիշ ոչինչ:

Սակայն Արեւելցին միաժամանակ հայտնում է տեղեկություններ, որոնց մասին ոչինչ չեն գրում ժամանակակից եւ հետագա մեր պատմագրերը: Ըստ նրա շարադրանքւ՝ բոլոր նախարարները հնազանդվել են Վարդանին եւ վերջինս նրանց հետ միասին 19 տարի կռվել է պարսիկների դեմ եւ 42 պատերազմում հաղթել նրանց [71]:

Վահանի մասին էլ գրում է, թէ «Իսկ զկնի վճարման սուրբ նահատակաց մեր, չարն Վասակ՝ զկին եւ զերկոսին որդիս Հմայակայ ի դուռն տանէր որպէս զորդիս մահապարտաց, զոր խնդրեալ Աշուշայի Վրաց բդեշխին ի Յազկերտէ, տայ նմա զանակունելի պարգեւն, որ եւ աւագն ի նոցանէ Վահան՝ սպարապետ եղեւ Յայոց, քանղի սատակեալ Յազկերտի, Պերոզ որդի նորա սպանեալ զեղբայր իւր՝ թագաւոր, եւ հաշտութիւն առնէ աշխարհիս, եւ Վահան կացուցանէ հարկահան արքունի, եւ ի քսու արանց նեղեալ՝ տկարանայր ի հաւատոցն, եւ զկնի հարեալ զնա սիրոն իւր զղջանայ, եւ ապաստամբեալ յարքայէ զզօրսն Պարսից յոլով անգամ»: Այնուհետեւ նկարագրում է Վահանի ծավալած ռազմական գործողությունները պարսիների դեմ Վրաստանում, Պերոզի սպանվելը, Վաղարշին թագավորեցնելը, որը եւ «…կոչեաց զՎահան, եւ ետ նմա զզօրաւարութիւնն Հայոց, եւ յետ անյորիկ եթող ի նա եւ մարզպանութիւնն» [72]:

Համառ ու հերոսական պայքարի հաղթանակն ահա այսպես է պատկերացրել ու նկարագրել ΧΙΙΙ դարի մեր այս պատմագիրը: Ժամանակները շատ էին փոխվել: Նրա ապրած օրերում, մոնղոլական դաժան լծի պայմաններում, հավանաբար վտանգաոր էր ժամանակակիցներին ցույց տալ-ասել, որ եղել են ժամանակներ, երբ ժողովուրդը հայրենիքի անկախության եւ ինքնուրույնության պահպանման համար զենքով է մաքառել դաժան թշնամու դեմ եւ հաղթանակել: Հարկավոր էր ընդհակառակը, ցույց տալ, որ հայրենիքի կինքնուրույնությունը պարգեւել են տիրակալները՝ վաղարշներն ու Մելիքշահները, իր ապրած օրերում էլ՝ քրիստոնյա կամ քրիստոսասեր Հուլավուն ու Աբաղան: Ինչպես երեւում է, այդպես է դատել վերջինների հետ մեծ ակնկալություններ կապող պատմագիրը: Մասամբ դա երեւում է 1249 եւ 1259-1961 թթ. Վրաց-հայկական ապստամբական փորձերի նկամամբ արտահայտված նրա վերաբերմունքից: Պատերազմի դաշտում սելջուկները վրաց իշխան Լիպարիտին բռնում են ու տանում Տուղրիլ բեգի մոտ, որը պահանջում է դավանփոխ լինել: Լիպարիտը պատասխանում է. «Յորժամ եղէ արժանի տեսնել զքեզ՝ ոչ արարից զկամս քո եւ ոչ հրկեայց ի մահուանէ, եւ ասէ սուլտանն. Զի՞ինչ կամիս, եւ նա ասէ. Եէ վաճառական ես, ծախեա՛ զիս, եւ եթե դահիճ՝ սպա՛ն զիս. Իսկ եթե թագաւոր ես, պարգեւօք ազատեա՛ զիս: Եւ ասէ սուլտանն. Ոչ գնոյ քո վաճառական, եւ ոչ արեան քո դահիճ մաիմ լինել, այլ թագաւոր եմ, ե՛րթ ուր եւ կամիս. արձակեաց զնա պարգեւօք» [73]:

Թագավոր մարդը պոտք է մեծահոգի լինի, գտնվիր իր բարձրության վրա, ազատի մարդկանց հալածանքներից եւ ոչնչացումից: Այդպես է մտածել Արեւելցին եւ ամենայն հավանականությամբ, ինչպես այդ երեւում է Հուլավուի հետ ունեցած զրույցից, հասկացնել է տվել նոր տիրակալներին, թե դուք էլ պետք է այդպիսին լինեք: Չէ՞ որ Մելիքշահը «բարի ու խաղարար» էր, «այր ողորմած եւ բարեմիտ, առաւել ազգիս մեր» [74]:

* * *

Վարդան վարդապետի օրերը հայտնի են ոչ միայն մոնղոլական տիրապետության հաստատումով ու սոցիալական կեղեքումների սաստկացմամբ, այլեւս դա մի պատմաշրջան էր, երբ դեռեւս դադարել բյուզանդական հայակուլ  քաղաքականությունը հատկապես երկրի արեւմտյան շրեւաններում եւ Կիլիկիայի թագաորության տարացքում։ Լինելով Հայաստանի հոգեւոր ամենաազդեցիկ գործիչներից մեկը՝ նա չէր կարող իր երկրում շրջանցել հայոց եկեղեցու վրա ծանրացած բյուզանդական կամ քաղքեդոնական դավանանքի վտանգը։ Նրա կյանքի մեծ մասն անցել է հայրենի եկեղեցու դիրքերն ամրապնդելու եւ անխախո պահելու համար մղված համաո պայքարի մեջ, պայքար, որն այնպես տիրականորեն զբաղեցնում է նաեւ Վարդան վարդապետի «Պատմության» շատ էջերը։ Այստեղ հեղինակը հիշում է հայ-բյուզանդական կրոնամշակութային աղերսները, շեշտում բազմաթիվ այնպիսի փաստեր, որոնք վկայում են հայոց եկեղեցու անսասան դիրքը։ Վարդանի ապրած օրերում դժվար չէր ցույց տալ, որ եղել են ժամանակներ, երբ Հռոմի պապերը հայոց կաթողիկոսներին իրենց հավասար են համարել ու մեծարել։ նա գրում է մամին ուղղված Գրիգոր Տղա կաթողիկոսի նամակի մասին, ուր բողոարկում է բյուզանդական Փիսիկ (Սահակ) կայսրի է՝ հայադավանների նկատմամբ սկսած հալածանքների եւ բոնի դավանափոխության մասին եւ խնսրում է «աղօթքս եւ արհնութիւն, որպէս եւ առաջինքն»։ Ի դեպ Վարդանը նշում է, թե կայսրության սահմաններում կար երեք եպիսկոպոսական աթոռ եւ  1600 քահանա, որոնցից շատ քչերին է հաջողվել  խոոսափել հալածանքներից եւ իրենց հավատոմ մնալ։ Պատմագիրը դա աղետ է համարում եւ զայրույթով է նշում։ Սակայն մեծ բավականությամբ ընդգծում է, թե «… կարի մեծարաց Պապն (կաթողիկոսի կոմից ուղարված Գրիգոր եպիսկոպոսին — Լ․Բ․) … Եվ հաւաքեաց առ ինքն զամենայն պատուաւորս, զկայսրն Ալամանց, եւ զթագաւորն Անկլիզաց, եւ զթագաւորն Փռանցիսաց իւրենցայովքն․ եւ զպատրիարգն Ալամանաց՝ որ ունի քսան եւ հինգ հազար ձիաւոր․ եւ զարհի եպիսկոպոսն Սպանիոյ, որ տիրէ հինգ հազար ձիաւորաց եւ զմեծ արքեպիսկոպօսն մեծի քաղաքիին Մելանայ, որ տիրէ երեսուն եւ վեց հազար ձիաւորաց․ եւ յայսմ կողմանէ զպատրիարգն Երուսաղեմի։ Եվ ի խորհուրդ մտեալ նոքօք՝ գրեաց գիր հրամանաւ սուրբ առաքելոցն ի նոցա երեսաց, եթէ Հայոց պատրիարգն յայնկոյս ծովու իշխանութիւն կալցի ի վերայ Հայոց եւ Յունաց եւ ամենայն ազգաց, որպէս մեք յասմ կողմանէ երկնաւոր եւ երկրաւոր բանալեօք։ Եւ վասն զի երկայն ճանապարհ է ի մէջ իմ եւ եղբօրն եւ զկօշիկն, զի զայն զգեցեալ պատարագեսցէ մատանեսւ  հանդերձ։ Եւ ասէ ցեպիսկոպոսն Գրիգոր․ Տար եւ զգեցո պատրիարգին․ եւ յամն հետէ նմա լիցի իշխանութիւն յաւիտանս յաւտենից» [75] ։

  Վարդանի «Պատմության» հրատարակիչը (Ղ․ Ալիշան) 134-րդ էջի երկրորդ ծանոթագրությունում միանգամայն դիպուկ նկատում է, թե դա է «Մեծաբանութիւնք նմանաձայն Դաշանց թղթոյ․ բայց ստոյգ միայն է թղթակցութիւնն եւ առաքումն ընծայից առ մերս հայրապետ»։ 13-րդ դարի եւ ավելի ուշ ժամանակների այս եւ նման ապոկրիֆների մեջ տեսնում ենք արդեն «Դաշանց Թղթի» եւ նրա հիմք ծառայած շրջուն լեգենդների ներգործությունը» [76] - գրում է Աշ. Հովհաննիսյանը:

Արեւելցին վերոհիշյալ տողերը գրել է այն ժամանակ, երբ քրիստոնյաները հովանավորում էին արքունիքի կողմից, երբ մոնղոլ նվաճողների կառավրող շրջաններում տիրապետող մտայնություն էր դառնում իրենց հիմնական թշնամու` Եգիպտոսի մամլուկների դեմ պայքարում դաշնակցել արեւմուտքի քրիստոնյա պետությունների ու պապականության հետ եւ միասնական ուժերով հաղթանակն ապահովել: Ի դեպ, հավանականությունից զուրկ չէ նաեւ այն, որ դաշնակցության գաղափարի հեղինակները կարոող էին լինել թերեւս հայ գործիչները` Վարդանն ու Հեթումը, Շնորհավորն ու Սահմադինը եւ ուրիշներ: Ղ. Ալիշան 155-րդ էջի երկրորդ ծանոթագրության մեջ գրում է, թե «Այլ ոմն ժամանակագիր ասէ. Սարվանին որդին Շահպատինն` զՎարդան վարդապետն տարաւ ի մօտ Հուլայունն, եւ մեծաւ սիրով պատուեաց զնա խանն, եւ բազում բանս իմաստութեան հարցու ընդ սուրբ վարդապետն»:

Պատահական չէ, որ Վարդանը շեշտը դնում է արեւմուտքի հոգեւոր տերերի զինական ուժի վրա, նպատակ ունենալով ցույց տալ պապի ուժն ու հղորությունը, ուժերի համխմբվածությունը, նրա շուրջը, դրանով իսկ վստահեցնել մոնղոլական արքունիքին, որ ի դեմս պապի նրանք կունենան դաշնակից: Միաժամանակ հասկացնելու, որ այդ դաշնակցի հենարանը արեւելքում հայոց եկեղեցին է, հաը հոգեւորականությունն ի դեմս կաթողիկոսի, որի «իշխանութիւն յաւիտանս յաւիտենից» է, եւ թերեւս նա կարող էր նպաստել բանակցությունների հաջող ելքին: Չէ, որ Գրիգոր Տղայի` պապին դիմելուց հետո է կազմակերպվել խաչակիրների երրորդ արշավանքը «Ալամանաղ մեծ թագաւրի» (Բարբարոսայի) գլխավորությամբ, «Քանզի լուան զհամբաւ գալըստեան մեծի թագաւրին Ալամանց, որ գայր ի գոյժ սգոյ սուրբ գերեզմանին եւ ամենայն քրիստոնէից, հարւր յիսուն հազար հեծեալ առաքելով ընդ ծով… եւ ինքն գայռ ընդ ցամաք անհոհն բանակօք ընդ աշխարհն Յունաց, առնելով… յոլով բերդս եւ աւանս եւ առաքէր զորդի իւռ յառաջագոյն ի վերյալ Կոստանդնապօլսի եւ խառնէին աւերս ի նոցանէ վառեալ նախանձու» [77]: Ալամանց թագավորը մեծ հաղթանակներ է տարել: Երեք անգամ դեսպան է ուղարկել Լեւոնի մոտ, սակայն նրանք տեղ չեն հասել, միայն Կօնը (Իկոնիան) գրավելուց հետո նա ստացել է Գրիգոր Տղայի նմանակն այն մասին, որ «… եթէ եկեք ի Սիս քաղաք եւ մնանք քեզ աստ: Եւ թագաւորն յողովեալ զամենայն մեծամեծս իւր` ետ կարդալ եւ ի խնդութենէն լացին. եւ դրեաց պատասխանի` եթէ Աստի իր հինգ ամ քո հրամանաւ կամիմ բանալ անդաստան Հայոց, եւ ապա գնամ յերկիոն իմ. եւ ահա ունիմ թագ եւ զգեստ, զի օծցես թագաւոր Հայոց` զո՛վ ընտրես: Եւ ասէր ի լսելիս ամենեցուն, եթէ մինչ տեսանեմ… զպատրիարգ Գրիգոր, ոչ ասեմ զոր ինչ կայ ի սրտի իմում» [78] ։ Գրիգոր Տղան մեծ ակնկալություններ է ունեցել երրորդ խաչակրաց արշավանքը կազմակերպողներից: Սակայն Բարբարոսան խեղդվել էր Սելեֆ գետում` իր հետ տանելով եւ իր «սրտի գաղտնիքը»: Դրանից շատ չանցած, իր մահկանացուն էր կնքել եւ Գրիգորը: Սակայն երկուսի կամքը կատարեցին հին եւ նոր Հռոմի կայսրներ. 1198 թ. Նրանք Լեւոնին թագ ուղարկեցին եւ ճանաչեցին նրան իբրեւ Կիլիկիայի հայկական պետության թագավոր:

* * *

Արեւելցին արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում հայ մշակույթի մի քանի անխոջ մշակների ծավալած գործունեության մաիսն: Նրանից ենք իմանում, որ Մխի թար Անեցին «պատուեալ քահանայն կաթողիկեցի» թարգմանել է «զպատճառս խաւարման արեգան եւ լուսնի ի պարսկէ միոջէ Ոճիէ անուն, զոր ասէր թարգմանեալ ի յունաց ի պարսս, եւ թէ Յոյնք ի Ենովքայ մարգարէութենէն ոնէին, որ ասէր թե արեգակն բնութեամբ ոչ երբէք խաւարի` ի լունէն լինի պատճառն» [79] ։ Այնուհետեւ բացատրում է, թե ինչպես է տեղի ունենում արեգակի եւ լուսնի խավարումը:

Հովհաննես Սարկաւագի մասին գրում է.  «Էին եւ վարդապետք յայնմ ժամանակի. Յովհաննէս, որ եւ Սարկաւագ, ի գաւառէն Փառիսոսոյ ի քահանայական ազգէ, որոյ յիշատակք ճառագայթային փայլեն մինչեւ ցարդ ի բանս իւր, եւ նմանէ աշակերտալսն… եւ Սամուէլ երեց աշխարհի՝ որ զգաւազանսն յորինեաց քրոնիկոնին՝ Անեցին: … Անանիա, որ զառաքեալսն համառօտաց հրամանաւ կաթուղիկոսին Պետրոսի, Սանահնցին: Իսկ Սակաւագ վարդապետն կեցեալ ի ժիր մշակութեան զաւուրս իւր, հանգեաւ ի հինգհարիւր ութսուն եւ ութ թուին: Եվ զկին ամի միոյ լծակիցն իւր Ալաւկայ որդին Դաւիթ, որ կանոնք գրեաց դիւրահաս: Եվ Թոքակերայ որդին կոչեցեալ աշակերտ նորին, եւ այլ արք ճգնաւորք ի յԱղուանս, որպէս Պետրոս Խոնթկայ որդին, եւ Յակոբ սքանչելին, … էին եւ կանայք թագաւորազունք կրօնաւորեալք կուսութեամն ի Քոբայրն, Խորասու եւ Մարիամ, առ որս գրէր սուրբ վարդապետն Սարկաւգն զգուշական խրատս»» [80]:

Պատմագիրը արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս վրաց Դավիթ Շինարար Թագավորի մղած պատերազմների մասին, միաժամանակ նշում է, որ նա «… ընտրեալ մանկունս քառասուն առաքեաց ի Յոյնս  ունենալ լեզու, եւ առնել թարգանութիւնս եւ բերել. Զոր եւ արարին» [81]:

* * *

Վարդան Արեւելցու պատմագրական ժառանգության արժեքավոր գործերից է եւ Միքայել Ասորու «ժամանակագրության» իր կատարած թարգմանության համար գրած Հիշատակարանը [82]: Կիլիկիայում եղած ժամանակ, 1248 թ. Նա Իշոխ ասորի քահանայի օգնությամբ թարգմանել է Միքայել Ասորու «Ժամանակագրությունը»: Հիշատակարանում նշում է, որ «… փոխեցաւ ի ձեռն Իշօխայ սրբասնեալ քահանային… Այլ եւ մեք իսկ որ ըստ մերում կարի սատարեցաք ի գիրքս այս…» [83]:

Վարդանի «Պատմությունը» եւ Հիշատակարանը հարուստ նյութ է պարունակում Կիլիկյան հայկական թագավորության, նրա ու հարեւան երկրների փոխհարաբերությունների (Բյուզանդիա, Իկոնիայի սուլթանություն, Եգիպտոս, խաչակիր պետություններ), խաչակրած արշավանքների, նրանց մղած պատերազմների, Կիլիկիայի ինքնապաշտպանական մաքառումների, դավանաբանական պայքարի, թագաորության եւ Զաքարյան Հայաստանի փողհարաբերությունների, մշակութային կյանքի, Անդրկովկասում եւ հարեւան երկրներում ծավալված միջֆեոդալական հակամարտություննեռի, կենտրոնախույս ուժերի ակտիվ դրսեւորումների, արյունահեղ ու կործանարար պատերաղմների մասին: Դրանք ստուգապատում աղբյուր են մոնղոլական նվաճումների ու տիրապետության հաստատման, հայ–մոնղոլական հարաբերությունների, մոնղոլական կենցաղի, սովորությունների, իլխանության ներքին կյանքի եւ այլ բնագավառների պատմության ուսումնասիրության համար:

Հիրավի Արեւելցու «Պատմությունն» իր ընդգրկած տարացքով եւ նյութի բազմաբովանդակությամբ, ժամանակի հասկացողությամբ, կամ ավելի ճիշտ պատկերացմամբ տիեզերական պատմություն է:

Արեւելցու «Պատմությունը» ստուգապատում աղբյուր է հատկապես իր եւ իրենցից ոչ հեռու ժամանակների պատմության: Նրանում արժեքավոր տեղեկատվություններ են պահպանվել հայ-սելջուկյան քաղաքական ու դիվանագիտական հարաբերությունների մասին:

Հիշատակարանը գրվել է մոնղոլ նվաճողների պատճառած արհավիրքների թարմ տպավորությունն իրադարձությունների նկարագրման մեջ: Այստեղ նա ավելի ավարտուն է դարձնում գործած մեղքերի մասին տեսությունը: «… յաղագս թշուառացուցիչ ժամանակիս զոր ածին չարքինմեր հաճախեալ. Քանզի սակաւք զչափ մեղաց մերոց արբոյց մեզ տէր արտասուս, եւ նուազ քան զյորդաբուխ ախտիցն մերոց ջրհեղեղս. Խաղացին առ մեզ վտակք արեան. եւ ըստ գազանական գնացիցն մերոց՝ յագեցան գազանք ի մարմնոց մերոց» [84]:

Այնուհետեւ նշում է, որ «բարեբարու» Զարմազանը աշխատել է սանձահարել մյուս զորավարների վայրագությունները: դառնությամբ արձանագրում է, թե Հայաստանում «ինչ գործեաց ապականութիւն երկիրն եւ տապալումն քաղաքաց եւ աւեր եկեղեցեաց եւ մահս ազգիս ազգիս եւ գերութիւնս» [85]:

Վարդանն այստեղ էլ ընդգծում է կրոնի նկատմամբ մոնղոլների հանդուրժողական վերաբերմունքի մասին եւ անմիջապես շեշտում է. «Սակայն անլրապես պահանջումն հարկ ճշտիւ եւ անխնայապէս ըստ գլխոյ արանց եւ անասնոց, բաց ի մանկանց եկեղեցւոյ, եւ ամենայնի որք զձեւ աղօթական կարգի ունիցին՝ զայսոսիկ զամենայնսն գրեալ է լիով ի տեղիս, եւ մեք մի շփոթեսցուք զոճ շարագրացն կարգի, որ յատուկ խնդրէ հատուածս եւ պարապումն ժամանակաց եւ հաստատութիւն ի տեսիլ աչաց գործեցելոց: Սակայն զյոլովս տեսաք աչօք մերովք ի նախանձայնեալ աղէտից սուրբ նահատակին Ներսէսի» [86]: Այնուհետեւ ողբում է ստեղծված վիճակը. «Զաշխարհս մեր անապատացեալ, զքաղքս բնակութիւն լեալ գազանաց, քանզի լցան լերիքն եւ նապատք մեր անզեծ փախստէիւք եւ դաշտք դիակոյտք ոսկերօք կոտորելոց, անդաստանք մեր եւ հովիտք ոռոգեցն արեամբ. եւ կերաք մնացորդքը զհասկ սննդեան այնպիսի արտօէից: Ազատքն մեր ի ծառայութիւն իջին եւ փափուկքն մեր յանըմբերելի չարչարնս, բարձունք մեր խոնարհեցան եւ փառաւորքն մեր յանարգութիւնս ընկեցան, սնունդքն մեր հովասուն լերանց՝ խորշակահար եղեն յարեւու, կուսանն մեր օտարաց եղեն. Երիտասարդք մեր հովիւք եւ ջոկարացք այլեսեռից…: … տղայք աշխարհաց մերոց որբ եղեն եւ մարք նոցա-այրիք» [87]:

«Պատմութիւնում» էլ պատմագիրը ողբում է ստեղծված վիճակը, սակայն, կարծեք, այստեղ որոշ զսպվածություն կա, իսկ այստեղ, ինչպես տեսնում ենք ողբն անզուսպ է, տոգորված ջերմ հայրենասիրությամբ:

Որքան էլ Վարդանը համեստորեն ուրիշների պատմական երկերն է փառաբանում, իր գործին նայելով իբրեւ մի աշխատություն, ուր հավաքված են համառոտ տեղեկություններ եւ «զթիւ ժամանակին նշանաւոր իրաց եւ գործոց», միեւնույնն է, նրա «Պատմությունը» ΧΙΙΙ դարի մեր ամենամեծարժեք պատմական հուշարձաններից մեկն է հանդիսանում եւ պարունակում է հայ ժողովրդի պատմության այնպիսի էջեր, որոնց տերը Վարդան վարդապետն է միայն: