Յուշիկք հայրենեաց Հայոց

  9 Նոյեմբ. 553

ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՈՒՐ ` շնորհաւոր անունն ` պանծալի եւ սիրելի է աստուածապաշտ ազ գ աց, աւելի եւս քրիստոնէից ` ճշմարիտ աստուածապաշտից, եւ այլ աւելի յարեւելս, ուր թուրք եւ պարսիկ լեզուաւ ալ յաճախ լսուին Ալլահվերդի եւ Խիւտատադ անուանքն. որ Աստուածատուր նշանակեն: Հայոց մէջ այլ այս անունս որչափ գ ործածուած ըլլալն ` յայտնի է մերայոց, նաեւ խան գ արեալ եւ կտրատեալ այլափոխութեամբ Ասուատուր Աստուր, Ծատուր, Տատուր, եւ այլն: Կրօնք ` հարկաւ կերպով մկ կ ՚ ազդէին մարդկան իրենց կենաց տուրքը ` ոչ միայն ճանչնալ յԱստուծոյ ` այլ եւ խոստովանիլ, անոր համար բնական էր ր իրենց զաւակներն այլ ըանչէին Աստուծոյ տուրք կամ պար գ եւ: Այսպիսի բնական ազդման անտարակոյս օրինակը տուին բոլոր մարդկութեան ` անոր նախածնողքն, երբ առաջին ծնեալ մարդուն ( Կայենի ) կամար գ ոչեցին, Ստացայ մարդ Սոտուծով: Նոյն զ գ ացմամբ շատ հեղ այլ Աստուծոյ մէկ մասնաւոր զօրութեանը կամ շնորհացը նուիրեցին մարդիկ իրենց ծնունդք. ինչպէս որ Եբրայական աստուածապաշտ կրօնից մէջ ել ( Աստուած ) վերջացեալ անուանքն կու յայտնեն, Գաբրիել, Միքայել, Դանիել, Ուրիել, Ռափայել, եւ այլն: Ըստ այսմ եւ հեթանոսք ` որ Աստուծոյ վայլած եւ չվայլած զօրութիւններ եւ կրքեր անձնաւորելով ` բազմաստուած եղան, այն առանձին աստուածոց պար գ եւ կամ նուէր սեպէին իրենց որդիքը, ինչպէս ( թողլով զօտարս եւ ) գ ալով մեր եւ մեր դրացի ազ գ աց ` կու գ տնեմք զանուանս Տրդատ, Միհրդատ, Զրուանդատ, Որմզդատ, եւ այլն, որք նշանակեն տուրք Տրի, Միհրայ, Զրուանայ, Որմզդի: Այսպէս գ եղեցիկ կերպով մ ՚ այլ սեփականեալ են նոր կրօնիցս սրբազան անուանակոչութիւնը, ինչպէս Քրիստոսատուր, Տիրատուր, Խաչատուր, որք մեր քրիստոնութեան բաւական հին դարուց մէջ այլ կու լսոին, ինչպէս նաեւ Աստուածատուր անուամբ եպիսկոպոս մը յառաջին կէս Զ դարու: Բայց այս դարուս կիսէն կու սկսի թէ մերազ գ եաց եւ թէ մերձաւոր եւ հեռաւր արեւելեաց քրիստոնէից մէջ ` այն վսեմական անուան աճախութիւնն, եւ շատ տեղ ` սկզբնաւորութիւնն. պատճառաւ նահատակութեան մէկ անծանօթ եւ անկարծելի մարդու մը, որ զայս անունս ինքնին ընտրեր առեր էր վրան, թէ եւ ուրիշ լեզուա եւ կոչմամբ եւ որոյ յիշատակն հիմայ փառօք կատարուի մեր եկեղեցւոյ մէջ:

Մեր հին պատմչաց հարեւանցի յիշատակօք եւ Յայսմաւուրաց համառօտելովն ` անշուշտ անծանօթ չէր քեզի այլ, Ս. Աստուածատուր, բայց այն համառօտ յիշատակաց աղբիւր ` սրբոյն վկայաբանութին ` որ դեռ չէր յերեւան ելած մեր ազ գ ային պատմութիւնը եւ Սրբոց վարքերը երկարօրէն գ րողաց ժամանակն, այսօր կու գ տուի իմ ձեռքս, սրբոյն ժամանակակից եւ չարչարակից անձի մը ձեռօք նախ գ րուած, եւ ուրիշ ճարտար գ րչով կոկած, ուսկից կ ՚ իմանամք ` որ անոր նահատակութեան օրն եէած է ստու գ իւ այսօր, այսինքն 9 նոյեմբերի 553 տարւոյն, ( եւ ոչ 552 ինչպէս կարծուէր ինչուան հիմայ ), միան գ ամայն եւ քանի մը ազ գ ային պատմութեան եւ սովորութեանց կարեւոր տեղեկութիւններ կու տայ գ րուածս: Ասոր հաստատութիւն ոնիմք եւ ժամանակակից մեծանուն յոյն հեղինակի մը գ րուածոց մնացորդը, նոյնպէս նոր գ տուած, որ մեր պատմութեան եւ կերպով մը սրբոյս այլ պարծանք մը կրնայ սեպուիլ, եւ է նա Մենանդր ` ժամանակին ամենէն ճարտար գ րիչն, յորում դեռ յոյն ընտիր դասա գ րաց շնորհքն փայլի, եւ որ ծանօթ եւ նշանաւոր էր ի դրան կայսերած Կ. Պօլսոյ: Այս ատեն ( ի կէս Զ դարու ) դեռ երիտասարդ էր Մենանդր, եւ լսելով Աստուածատրոյ նահատակութիւնն ի Հայս ` այնպէս սքանչացաւ եւ վառուեցաւ, որ ողբեր գ ութիւն մը դրեց այն դիպուածին վրայ, ինչպէս ինքն կու յիշէ, եւ մեզի ցաւեցնել կու տայ անոր կորստեանը վրայ. քիչ մ ՚ այլ կու մխիթարէ անկորուստ հասցընելով մեզի իր ուրիշ կարճ գ րուած մը ` ի նոյն վկայն, զոր յետոյ յիշեմ քեզի, Հայկակ:

Բայց ինչու արդեօք Աստուածատրոյ վկայութիւնն այնպէս մեծ զարմանք բերաւ եւ հռչակ ձ գ եց այն ատեն, որով հիմայ արժանապէս հռչակելի է: - Ասոր պատճառն, բայց ի սրբոյն արիական եւ գ եղեցիկ սեպեմ, Պարսիկ ըլլան, ազ գ դժուարահաւատ ի քրիստոնութիւն, մէկ մ ՚ այլ այնպիսի ատեն եւ այնպիսի տեղ նահատակուիլն:

Տեղն է Դուին, բոլոր Հայոց ոստանն կամ մայրաքաղաքն, ժամանակն այլ ` եկեղեցւոյ հանդարտութեան եւ մարտիրոսութեանց զար գ ացման ատեն մը:

Վասն զի, հոս ( եկեղեցական եւ քաղաքական պատմութիւն մէկտեղ խառնելով ) պէտք է յիշել, որ գ րեթէ դար մը կամ գ ոնէ 70 տարի էր, որ դադրեր էին ի Հայս հալածանք Պարսից, ( որք տիրէն մեր աշխարհին մեծա գ ոյն մասին ), արդեամբ քաջին եւ առաքինւոյ Մեծին Վահանայ Մամիկոնոյ, որ յետ երկար եւ դիւցազնական պատերազմաց եւ յաղթութեանց ` ստիպեց զարքայից արքայն Պարսից, ոչ միայն ազատ թողլու զՀայս իրենց կրօնից մէջ, այլ եւ յանձն առնլու անոնց վրայ փոխարքայ կամ մարդպան դնել իրենց ազ գ այիններէն, ինչպէս որ եղաւ նախ ինքն Վահան 25 կաո 30 տարւոյ չափ, յետոյ իր եղբայրն Վարդ 3 կամ 4 տարի, ուսկից ետեւ թէպէտ քանի մը տարի Սուրէն անուամբ Պարսիկ մարզպան մը կեցաւ, բայց նորէն իրեն յաջորդեց Հայ իշխան մը, Մժէժ Գնունին, որ 30 տարի (518-547) քաջութեամբ եւ խոհեմութեամբ վարեց իշխանութիւնը եւ Յունաց ու Պարսից երկար հակառակութեանց եւ պատերազմաց մէջ ` իր սահմանները ( զարեւելեան Հայս ) պահեց ի խաղաղութեան, մինչեւ նոյն ինքն մեծանուն ` բայց եւ խելայեղ եւ գ ոռոզ շահնշահն Խոսրով Անուշռէվան, - զոր Պարսիկք գ երա գ ոյն եւ սիրելա գ ոյն կու սեպեն քան զամենայն թա գ աւորս իրեանց, նաեւ քան զԿիւրոս իսկ. - Խոսրով ինքն ` որ ամեն բան եւ կար գ վեր կու շարժէր, չկարցաւ Հայոց մարզպանը մեղադրել: Թէպէտ պէտք է հոս զայս ալ խոստովանեմ, որ այս յիշեալ 70 տարուան միջոցս, այսինքն մեծին Վահանայ մարզպանութենէն մինչեւ ի նահատակութիւն Աստուծատրոյ ` (485-553) մեր պատմութեան մթա գ ոյն ժամանակներէն մէկն է. այս միջոցս եւ գ րեթէ բոլոր Զ դարւս մէջ ազ գ ային պատմիչ մը չունինք կամ չեմք գ հած, որ մեր աշխարհին մէջ հանդիպածները մանրամասն իմացընէ մեզի:

Արդ յետ մահուան Մժեժայ, որ հանդիպեցաւ Յունաց եւ Պարսից կռուոց եւ վիճից ատեն, երկու մեծանուն տիրապետաց օրով. ( Յոստինիանու կայսեր եւ Խոսրովու ) որովհտեեւ արդէն քանի մը Հայ իշխանք ( Արշակունիքն Յովհաննէս եւ իր որդին Արտաւան եւ կամսարականքն Ներսեհ, Հրահատ եւ Սահակ եղբարք, եւ այլք ` անցեր էին կողմն Յունաց, եւ զԱփրիկէ ու զԻտալիա նուաճէին ի ծառայութիւն կայսերաց, զօրավարելով առանձին կամ ընդ ձեռամբ Բելիսարու եւ Ներսիսի պատրկի Հայկայնոյ ), Խոսրով ` որ արդէն սկսեր էր ծուռ աչքով նայիլ քրիստոնէից վրայ, եւ կու նեղէր իր ձեռաց տակ եղողները, ( ինչպէս որ մեր սրբոյս վկայաբանութիւնն այլ զայս վկայելով կու սկսի. « Ընդ ժամանակս թա գ աւորութեանն Խոսրովու որդւոյ Կաւատայ արքային Պարսից ` առաւել զայրացեալ լինէր խոստովանութիւնն որ առ Քրիստոս, եւ ոչ սակաւք նահատակեցան յաշխարհին Պարսից եւ ի դրան արքունի ». ) հարկաւ չէր կրնար բոլորովին վստահիլ Հայոց եւ ծերունի Գնունւոյն ( Մժէժի ) պէս հաւատարիմ համազ գ ի յաջորդի մը յուսալ: Ուստի զրկեց պարսիկ մարդպան մը, զոր պատմիչք մեր Դենշապուհ կ ՚ անուանեն, բայց մեր վկայաբանութիւնն ցուցընէ զՆիխորական, որ գ ուցէ պատուանշան կամ ցեղական կոչում մ ՚ է իսկ առաջինն ` բնիկ անուն, բայց յոյն պատմիչք այլ Նախօրական անուամբ յիշեն զսա քանի մը տարի ետեւ: Սա սկսաւ Պարսից առաջին մարզպանաց պէս դառնութեամբ նայիլ քրիստոնէից վրայ. եւ թէպէտ դեռ չէր համարձակեր Հայոց վրայ ձեռք ձ գ ել, բայց ուրիշ ազ գ աց ` որ հոն ի Հայս գ տուէին ` չէր խնայէր:

Այն ատենները Դուին մայրաքաղաքն Հայոց ` ոչ միայն անոնց քաղաքական վարչութեան կենդրոնն էր, այլ նաեւ մեծ շահաստան մը վաճառաց, հնդկական, յունական եւ կովկասեան ճանապարհաց եւ կարաւանաց միջոց, եւ երկար խաղաղութեամբ այլ խիստ հասրտացեալ եւ պայծառացեալ: Ամէն արեւելեաց ազ գ է մարդ գ տուէր հոն, որոց մէջ բազմաթիւ էին եւ Ռաժիկ ըսուած ազ գ ի մը վաճառականք, ( որք հաւանօրէն էին հին Ռա գ աւի սահմաններէն, այսինքն է Ռէյ, Դէհրանի մօտ, վասն զի Պարսիկք Ռազի կոչեն զՌա գ աւցիս, որ են Պարսից եւ Ասորեստանի միջոց ): Ասոնցմէ աւելի էին Խուժիկք, որ կրօնիւք քրիստոնեայ, բայց շատն նեստորական ըլլալով ` Հայոց շփոթութիւն եւ ատելութիւն պատճառէին. անոր համար Ներսէս կաթուղիկոս եւ յաջորդքն ժողովքով ջանային զ գ ուշացընել զՀայս, չկարենալով իշխանաբար վռընտել զԽուժիկս, որք երթալով շատնային եւ լրբանային, մանաւանդ երբ Մանաճիհը անուամբ Ռաժիկ մը հաւատալով ի Քրիստոս եւ մկրտուելով ու Գրի գ որ անուանելով ` նահատակեցաւ Նիխորականի հրամանաւ կամ բռնութեամբ ( յամի 547-8): Կ ՚ երեւի թէ Խուժիկքն կամ պատճառ եղած էին ասոր քրիստոնէոթեան, կամ իբրեւ իրենց ազ գ ին մերձաւոր սեպելով ` մեծ ձայն եւ հռչակ հանեցին, եկեղեցական եւ աշխարհական հանդէս եւ աղաղակ իրարու խառնելով. եւ անոր մարմնոյն վրայ մատուռ մը շինելով: Դունայ մէջ սկսան թէ հերձուածով եւ թէ անկար գ ութեամբ պաշտօն կատարել: Այս բանս ոչ այնքան գ այթակղութիւն ` որքան գ արշութիւն եւ նախատինք կ ՚ ըլլար Հայոց. մանաւանդ որ հոն մօտ էր իրենց կաթուղիկոսն եւ կաթուղիկոսարանն եւ գ լուխք հայկական ազնուապետութեան, որք եւ ամենայն ուժով միաբանեցան հարկեցուցին զմարզպանն այլ, եւ այն Խուժկաց ժողովարանը հիմն ի վեր աւրեցին: - Այս վկայիս ` ( Գրի գ որի Ռաժկի ) որ յետ երկայն տարիներու նոր վկայ եւ առաջին օտար վկայ եղաւ ի Հայս, պատմութիւնն կամ վկայաբանութիւնն մեզի դեռ հասած չէ, որով կարեւոր դիպուած մը մթութեան մէջ կու մնայ. այսինքն այն Ռաժկին եւ Խուժկաց մէջն եղած կապակցութիւնն. սակայն իր առած Գրի գ որ անունն եւ մեր տօնացուցին մէջ անցնիլն ` վկայ են իր ուղղահաւատութեանը. մէկ մ ՚ այլ յայտնի կ ՚ երեւի ` որ հրապարակաւ եւ նշանաւոր կերպով մ ՚ եղած է նահատակութիւնն. այլ այլ պատճառ եղած է ուրիշ աւելի հռչակաւոր նահատակութեան մը:

ժկին վկայութեան տեղն որոշ չի յիշուիր, այլ այնպէս կ ՚ երեւի թէ Նիխորականի բանակին մէջ էր եւ ճամբու վրայ ` ի Հայս ատեն, եւ յայտնի այլ է որ մարզպանի մը բանակն բազմաթիւ եւ դաս դաս մարդկանց ժողովք մ ՚ էր. անոր համար շատ հանդիսատեսք կային անոր վկայական մահուան, ինչպէս նաեւ անոր քննութեան եւ պատասխանատւութեանցը: Հանդիսատեսաց ամենէն աւելի զուարճացող դասն, եւ ըստ մեզ ամենէն զզուելին ` էր Պարսից կրակապաշտ մո գ աց դասն, որք մարզպանին հետ կու գ ային ` դարձեալ իրենց մոխրովը մեր այրարատեան սրբազան դաշտերը տխրեցնելու, եւ թեեւս իրենք գ ր գ ռեր էին զմարզպանն ` այնպիսի տարաժամ զոհով մը իր մուտքն ի Հայս նշանաւոր եւ ատելի ընելու: Բայց իրենց մէջ կար երիտասարդ մ ՚ այլ ` մո գ եւ մո գ ի որդի, իբր 25 տարուան, որ իրենց դենին ամեն վարդապետութիւնը լաւ գ իտէր, եւ յաջող ու խելացի ճանաչուէր, եւ հոս ոչ այնքան հաճութեամբ որչափ զարմացմամբ կեցեր, բարձրակամար յօնքերը իջուցեր, սրաձեւ թուխ մօրուքը ձեռքն առած լռած կու դիտէր եւ կ ՚ ափշէր. մանաւանդ երբ կու լսէր Ռաժիկ վկային անվախ եւ զուարթ խօսքերը ` չարաչար տանջանացը մէջ: Եւ երբ անոր զոհը կատարուեցաւ, գ րեթէ իրենն այլ սկսաւ. մո գ ոթեան խաբէութիւնը եւ քրիստոնէութեան ճըշմարտութիւնը եւ մեծութիւնը ճանչցաւ. այն օրէն ետեւ այլ երեսին գ ոյնն եւ յոնքերուն հպարտութիւնն գ նաց. մանաւանդ երբ օր մը տարակուսի եւ տա գ նապի մէջ քնանալով ` տեսաւ յերազի զինքը քրիստոնէից եկեղեցւոյ մէջ ` ուր սպիտակազ գ եստ անձ մը զինքը կու խշնորհաւորէր հոն գ տուելու համար, եւ կու յորդորէր հետեւելու քրիստոնէից: Արթընցաւ եւ զուրաթացաւ երիտասարդ մո գ ն, որոյ անունն էր Մախուշ կամ Մախոժ, եւ հայրենեօք էր ի Բեշապուհ գ աւառէ Պարսից, ծննդեան գ եղն այլ կոչուէր Քունարաստան. որոց որ կողմն ըլլալն հիմայ շատ ծանօթ չէ, եւ ոչ այլ շատ հետաքննելի, այլ աւելի իր կատարածին տեղը գ իտել ախորժելի է:

Մախոժ զատուելով մարզպանին բանակէն ` որ յԱյրարատ կ ՚ երթա, ճամբան փոխեց դէպ ի նահան գ ն Սիւնեաց. եւ առանց որոշ ամենուն յայտնելու ով եւ ինչ մտաց վրայ ըլլալը, սկսաւ գ աղտուկ քննել եւ տեղեկանալ քրիստոնէութեան, որ այն ( Սիւնեաց ) կողմերը թէ աւելի համարձակ կը պաշտուէր եւ թէ աւելի գ իտուն վարդապետներ ունէր, յաշակերտաց մեր երանելի քերթողահօրն Մովսիսի եւ Պետրոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի: Քանի մ ՚ ամսէն դարձաւ Մախոժ ի Սիւնեաց ` իբրեւ կէս քրիստոնեայ, եւ եկաւ ի մայրաքաղաքն Դուին, ուր իր մո գ ըլլալը յայտնի ըլլալով ` պէտք էր որ մո գ աց քով այլ գ տուի. ուստի մտաւ խառնուեցաւ ի դաս մո գ ուց Հայոց համակարին. ( այսպէս կ ՚ անուանէր Պարսից թա գ աւորին կողմէն գ րուած հարկաժողով պաշտօնեայն ): Թէ եւ մո գ ուց հետ կու կենար եւ անոնց պախտամանց ներկայ կ ՚ ըլլար Մախոժ, բայց սրտով ուրիշ տեղ էր. մարմնով այլ անոնցմէ հեռանալու եւ սրտին հետ միանալու համար յեկեղեցւոջ ` առիթ մը միայն պէտք էր. առիթն այլ շատ չուշացաւ հանդիպելու:

Զրադեշտի հետեւողք կամ մո գ ք ` որչափ այլ ի սկզբան պարզ կրօնք մ ՚ ունէին, այնչափ այլ անոր յիշատակները կամ տօները շատցուցին. տարւոյն ամեն օրերն այլ մէկմէկ իզէդի կամ ո գ ւոյ նուիրած էր. իսկ ամսոյն առաջին օրն կամ ամսա գ լուխն ` աւելի սրբա գ ոյն սեպուէր եւ հանդիսիւ կու տօնուէր ատրուշանի ( կրակարանին դիմաց: Այսպէս երբ եկաւ իրենց մեհեկանի ամսա գ լուխն ` ձմեռ ատեն ( որ թուի թէ Միհր ամիսն էր, եւ իբր ի սկիզբն 549 տարւոյն ), համակարն իր ապրանից մէջ տարուշանին դիմաց օրինական տօնը եւ կրակին նուէրը կատարել տուաւ: Այս նուէրը կենդանեաց զոհ չէր, ուրիշ հեթանոսաց ըրածին նման, այլ եղոտ նիւթերը որ կրակին վրայ կու թափէին. զոր մեր պատմիչն աղտեղ կոչէ. « ըստ սովորութեանն իւրեանց զոհս աղտէղ մատուցանէին հրոյն »: Մո գ երն այլ ասանկ ատեն կրակին դիմաց կենային ` մասնաւոր շինուած երիզով մը կապած, որպէս զի շնչով այլ չպղծեն սուրբ կրակը. ձեռուընին այլ կունա գ լուխ գ աւազան մը կամ սառն կ ՚ ըլլար ի նշան հրամայելու: Այս ձեւով եւ կերպով կեցեր էր Մախոժ այլ միւս մո գ աց հետ կրակին դիմաց. եւ անշուշտ բերանակապին տակ առանց տեսնելու կու ծիծաղէր իրենց խայտառակ կրօնքին վրայ, մանաւանդ երբոր սաստիկ պաշտօնատարութեամբ չափէն աւելի առատապէս մատուցին աղտոտ աղտէղը. անյա գ կրակն այլ իբրեւ լափելէն վերջապէս կշտանալով ` սկսաւ ուռիլ. բոցերը բարձրացնել ինչուան սենեկին ձեղունը: