Յիշատակարան Կոմս Էմմանուէլի

Ա.

Ապրիլի 20. այսօր շատ վաստակած եմ եւ բաւական թոյլ, բայց տկարութիւնս բաւական թեթեւ է եւ տանելի: Այսօրեան օրագրութիւնս հարուստ է այն խօսակցութեամբը, որ պատահեցաւ իմ եւ Պ. Խ… մէջ, որ ընդդէմ ամենայն քաղաքավարութեան եկել էր իմ մօտ գիշերազգեստով (խալաթով):

Բարեկամական կերպով իրեար ողջունելուց յետոյ իմ հիւրի առաջին խօսքը այն եղաւ, որ հարցանէ ինձանից զանազան նորութենների մասին. ես ոչ մի այնպիսի ուշադրութեան արժանի բան չգիտէի: Պ. Խ. սկսեց իւր խօսակցութիւնը իմ հետ այսպէս.

– Կարդացե՞լ ես «Հայաստանի Մեղուի» 16-երորդ համարը:

– Չէ՛, չեմ կարդացել, – պատասխանեցի ես, – որովհետեւ չեմ ստանում:

– Ափսոս, որ չես կարդացել. նորա հրատարակողը՝ Մանդինեանց Ստեփանոս քահանան, այնպէս տղամարդի պէս հանդէս է եկել եւ խայտառակում է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին, որ ասել չէ կարելի: Հաւատա՛ ինձ, այն օրն է ձգել նորանց, որ կարծեմ թէ այդ երկուքը եւս զղջացած լինին իւրեանց գրածների վերայ, մանաւանդ՝ այսպիսի հզօր եւ գիտնական հակառակորդի պատահելով:

– Ես յիմարութիւնների կարդացող չեմ եւ ժամանակ չունիմ եւս ուշադիր լինելու տգէտ մարդերի ցնորամիտ վայրախօսութեան, եւ չեմ կարծում, որ Նազարեանցը եւ Նալբանդեանցը զղջացած լինէին իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների վերայ, ինչպէս դու ասում ես, «հանդիպելով մի այդպիսի հզօր եւ գիտնական հակառակորդի»: Ձեր աչքումը, ճշմարիտ, գուցէ մի անկիրթ եւ բիւր տեսակ նախապաշարմունքով լցուած մարդ ունի մի յարգ ու արժանաւորութիւն, եւ գուցէ կարող էիք դուք այդպիսի մի մարդ գիտնական անուանել, իսկ իմ կարծիքը «Մեղուի» հրատարակողի մասին շատ անշահ է:

– Մանդինեանց Տէր Ստեփանի՞ մասին…:

– Ինչո՞ւ ես զարմանում. ի՞նչ մի երեւելի մարդ է դա:

– Մանդինեանց Տէր Ստեփա՞նը…:

– Այո՛, նա. ի՞նչ պատճառով այդքան շատ հարցանում ես:

– Նորա համար, որ նա ուսումնական, խելօք եւ եւրոպացի մարդ է, եւ նորա հրատարակած «Մեղուն» ուսումնական լրագիր է, որով յոյս ունի նա լուսաւորել Հայոց ազգը:

Այս տեղ չկարողացայ ես ծածկել իմ ծիծաղը, որ առատութեամբ դուրս թռաւ կուրծքիցս: Պ. Խ., անորոշ կերպով նայելով իմ վերայ, թթուեցուց իւր երեսը եւ մեծ տհաճութեամբ շարունակեց.

– Պարո՛ն, ներիր ինձ ասել քեզ, որ դու ոչինչ հասկացողութիւն չունիս ուսումնական բաների մէջ. Մանդինեանց Տէր Ստեփանը քանի տարի գրագիր էր Ներսէս Կաթողիկոսի մօտ. եթէ նա ուսումնական, խելացի եւ եւրոպացի մարդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան իւր մօտ: Ես չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. յառաջ կարծում էի, որ դու փոքրիշատէ բան գիտես, այժմ ներիր համարձակութեանս, տեսանում եմ, որ շատ բոբիկ ես եղած ուսումնականութենից:

– Բոլորովին ներում եմ քեզ, – պատասխանեցի ես, – կարող ես ինչ կամիս խօսել, որովհետեւ հիւանդին եւ խելագարին ամենայն ինչ ներելի է. օրէնքի եւ պատշաճի խստութիւնը թուլանում է այս երկու դիպուածներումը, դու, լինելով ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող ես խօսել, բայց այսքան խնդրում եմ հասկանալ, որ «Մեղուի» հրատարակողի գրագիր լինելը Կաթողիկոսի մօտ ոչինչ ապացոյց չէ նորա գիտնական, ուսումնական եւ եւրոպացի մարդ լինելուն. ինչ կոնդակ, որ Կաթողիկոսը, քսան անգամ գրելով ու ճեղքելով, վերջապէս գրում էր, նոյն կոնդակը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսը մատեան էր անցուցանում:

Հազիւ թէ աւարտել էի խօսքս, Պ. Խ. գանչեց.

– Չարախօսութիւն է, որ առնում ես Կաթողիկոսի վերայ. ինչպէ՞ս համարձակւում ես…

– Ես ճշմարիտ բան եմ ասում, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ ճշմարտութեան ճանապարհը:

– Ճշմարտութիւն, ճշմարտութիւն, բայց մոռանում ես, որ, այդ ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում ես ազգի պակասութիւնքը եւ ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապակից է ազգային ամօթի յանդիմանութիւնը, չիք լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը, այդպիսի դիպուածում լաւ է սուտը, որ վարագուրում էր ազգի պակասութիւնը: Բան էք շինել ձեր համար. ճշմարտութիւն, հա՛ ճշմարտութիւն. ի՛նչ օգուտ կայ մի այնպիսի ճշմարտութենից, որ կտրատում էր ազգի սիրտը:

– Պարո՛ն, քո խելքի բան չէ՝ դատել եւ հասկանալ ճշմարտութեան յարգը եւ արժանաւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմարտութիւն էր եւ ճշմարտութեան համար խաչի մահը յանձն առաւ. իհարկէ, այդ բաները քո համար անհասկանալի են, միայն պիտոյ է ինձ այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ դու եւ ո՛չ քո գիշերասէր դարանամուտ ընկերքը չեն կարող փակել իմ բերանը, որ չխօսէր նա ճշմարտութիւն. ձեր շատ եւ անխորտակելի կամակորութիւնը ոչինչ այլ բանի պատճառ չէ լինելու, եթէ ոչ հարկադրելու ինձ, որ այժմեան Հայոց ազգի դրութիւնը հրատարակեմ բովանդակ աշխարհի մէջ Հայերէն, Ռուսերէն, Գերմաներէն, Ֆրանսիարէն եւ Լատիներէն՝ հրաւիրելով այդ ազգերի ուսումնականքը հասկանալ մեր այժմեան ազգային պիտոյքը կամ լուսաւորութեան մասին բարձրացած խնդիրները եւ անաչառապէս դատաստան կատարել: Ինչո՞ւ փախչենք լուսի տակ քննելուց մեր ազգային գործերը, ինչո՞ւ սիրենք խաւարի վարագուրով ծածկել մեր վէրքերը, որոնք, այսքան տարիներ թաքուն մնալով բժիշկներից, կարօտ են այժմ մեծամեծ վիրաբուժական հնարների: Այնպէս է, մեր քարոզած ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հնար է՝ փտած եւ ճարակած խոցը առողջ մասներից բաժանելու եւ հեռացնելու համար: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով, ասում ես դու, թէ յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ խորհրդով չէ դա, եթէ ոչ, որ ազգի սրտացաւ անդամքը, փոքր առ փոքր հասկանալով բանի զօրութիւնը, բժշկութեան հնար որոնելու ընկնէին. ես ոչ թէ մի սեւահոգի մարդու պէս այն խորհրդով եմ մերկացնում այդ պակասութիւնքը, որ ծիծաղեմ դոցա վերայ, կամ պախարակելով անցանեմ հարեւանցի նոցա մօտով. ոչ, այդ պակասութիւնքը ծակում են իմ սիրտը, եւ շատ արտասուքի պատճառ են դառնում: Ես դիտաւորութիւն չունիմ մի մարդ կամ մի ազգ անարգելու. քաւ լիցի, բայց ինչ որ խօսում եմ, խօսում եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ Ճշմարտութիւնը աւելի մեծ յարգ ունի իմ աչքումը, քան թէ աշխարհի բոլոր թանգագին գոհարները եւ հարստութիւնքը:

Այս խօսքերի վերայ Պ. Խ. մի փոքր հանդարտեց եւ, բոլորովին այլ ընթացք տալով խօսքին, շարունակեց.

– Մի՛ բարկանար, լաւ է. մի՛ բարկանար, մեք շատ խոր մտանք, իմ խօսքը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսի վերայ էր, որ իւր ուսումնական, «Մեղու» անունով թերթերի 16 համարում խայտառակել էր Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին։ Դու ի՞նչ ես ասում այս մասին:

– Ինչպէ՞ս է խայտառակել, եւ այդ քահանան ինչ մի զօրեղ մարդ է, որ այդպէս ջարդել ու փշրել է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին: Հաւատա՛ ինձ, եթէ սոքա արժան համարէին գլուխ դնել, այն ժամանակ «Մեղուի» եւ նորա հրատարակողի շնչառութիւնը շատ կը ծանրանար, մինչեւ այն աստիճան, որ հարկաւոր կը լինի Սպանիական ճանճի գործադրութիւնը «Մեղուի» կուրծքի վերայ, որ, դուրս քարշուելով ապականեալ հիւթերը, ճանապարհ տային ազատ շնչելու:

– «Մեղուի» հրատարակողը խայտառակել է Նազարեանցին նորանով, որ սորա վարդապետութիւնը անվաւեր է համարում եւ նորա կարծիքները սխալական, որոնց գլխաւորը Հայոց լեզուի մասին. Նազարեանցը ասել է, թէ հայոց լեզուն յառաջանում է սանսկրիտեան լեզուի մի ճիւղից, մինչդեռ Չամչեանը, Աւգերեանը եւ Ինճիճեանը ապացուցանում են հայոց լեզուի առաջնութիւնը եւ Ադամի լեզու լինելը: Նալբանդեանցին խայտառակել է նորա համար, որ սա Հայոց մի քանի երեւելի ուսումնականներին սխօլաստիկ էր կոչել: Այժմ հասկացա՞ք, թէ ինչո՛ւ համար կամ ինչպէ՛ս է խայտառակել:

– Եղբա՛յր, Նազարեանցի վարդապետութիւնը երեւակայական չէ, ինչպէս մի ուրիշի մագիստրոսութիւն՝ մի բարձրաստիճան մասնաւոր մարդու ձեռքից ստացուած: Նազարեանցի վարդապետութիւնը հաստատուած է Տէրութենական օրէնքների վերայ, բայց գուցէ «Մեղուի» հրատարակողը այն պատճառով անվաւեր է համարում, որ Նազարեանցը եւս չէր ստացել մի այդպիսի մասնաւոր մարդուց իւր ուսումնական վարդապետութիւնը: Այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ Նազարեանցը չէր համաձայնելու ընդունել եւս մի այդպիսի պատուանուն այնպիսի մարդուց, որ չունէր տալու իրաւունք. եւ մի բարձրաստիճան անձն համալսարա՞ն է, ակադեմիա՞ է, թէ ի՞նչ է, որ կարող էր մագիստրոսութիւն եւ վարդապետութիւն բաժանել. այդ արտօնութիւնքը ստացւում են շատ մեծ՝ ե՛ւ ուսումնական քննութեններով, ե՛ւ համալսարանական եւ ակադեմիկական հաստատութեններով, եւ Նազարեանցը այս ճանապարհո՛վ է հասել վարդապետական աստիճանին, որ ոչ ոք չէ՛ կարող խլել նորանից, եւ եթէ ստուգապէս, ինչպէս դու ասում ես, «Մեղուի» հրատարակողը համարձակուել է ձեռնամերձ լինել նորա Վարդապետութեանը, ապա հաւատացած կաց, որ դորա համար պատասխանատու կը լինի նա Տէրութեան դատաստանի առաջեւ: Ինչ որ դու ասում ես Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում եմ պատասխանել, ամաչում եմ խոստովանել, որ այժմ եւս կան Հայերի մէջ մարդիկ, որ մոլորուելով կարծում էին բոլորովին երեխայական սուտ պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն Ադամի լեզուն է: Իսկ Նալբանդեանցը երբէք չէ մեղանչել սխոլաստիկ կոչելով Հայոց այն կիսագրագէտ մարդիկը, որ ինչպէս ինքը՝ «Մեղուի» հրատարակողը եւս, պարսաւը կրիտիկայի տեղ են գործ ածում, արագիլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել էր Նալբանդեանցը: Դու առհասարակ լա՛ւ կարդա «Հիւսիսափայլը» եւ կը տեսանես, որ նա ամենայն կերպով նուիրուած է Հայոց ազգի ճշմարիտ օգտին եւ դաստիարակութեանը:

– Ես շատ խոր չեմ մտանում ուսումնական բաների մէջ, – պատասխանեց իմ հիւրը, – բայց ինչ որ վերաբերւում է վաճառականութեան եւ այն գործական վաճառականութեան, ես առաւել լաւ գիտեմ, քան թէ «Հիւսիսափայլի» հրատարակողը: Ես «Հիւսիսափայլի» երեք համարի մէջ մի յօդուած տեսայ վաճառականութեան մասին, թէեւ չեմ կարդացել, բայց գիտեմ, որ յիմար բան պիտոյ է լինի. պատճառ, չեմ կարծում, որ համաձայն լինէր իմ վաճառական տեսութեանը (теорія):

– Դու ի՛նչ անձնասէր մարդ ես, ինչ բան որ համաձայն չէ քու տեսութեանը, մի՞թէ յիմար էր:

– Այն պատճառով, որ վաճառականութեան մասին իմ տեսութիւնը հաստատապէս օգտակար է:

– Ի՛նչ է քո այդքան օգտակար տեսութիւնը վաճառականութեան մէջ:

– Նախ, որ Տէրութեան սահմանի ներսումը գործած ապրանքների վերայ, Կարոլոս Բօսքոյի ճարտարութեամբ, երեւի մաքսատան կնիքը… Ապացուցանելու համար, թէ սահմանից դուրս գործուած ու ներս բերուած էր: Երկրորդ, որովհետեւ իմ խանութի գործակատար մարդիկը, միշտ անհարազատ լինելով, շատ վնասներ էին հասուցանում՝ ծածուկ կերպով վատնելով իւրեանց պարոնի արծաթը։ Այս պատճառով, եթէ մի այդպիսի տղամարդ դուրս գնալու լինի իմ ծառայութենից, թող լինի նա տասն տարի ծառայած, թո՛ղ եւ օգտակար եղած լինի, այնուամենայնիւ իմ մշտնջենական կանոնը այն է, որ նորա հետ հաշիւ տեսանելու միջոցին, ոչ թէ միայն ես պարտական չմնամ նորան, այլեւ մի քանի հարիւր մանէթի մուրհակ առնում նորանից այն արծաթի հանդէպ, որ ցոյց էի տալիս իմ իմաստուն հաշւումս, թէ նա ստացել էր աւելորդ, քան թէ պատկանում էր նորան. ահա իմ վաճառականութեան գլխաւոր սիւնը, գլխաւոր հաստարանը, որի վերայ շարժւում են իմ բոլոր խանութները այստեղ… այնտեղ… միւս տեղ… եւ այլն, եւ այլն: Այս կանոնքը, եթէ արմատանան Հայոց ազգի մէջ, կարող են գլխաւոր պատճառ դառնալ ազգի հարստութեանը:

– Սիրելի՛, – պատասխանեցի ես, – քո կանոնների առաջինը խաբէութիւն է եւ մաքսանենգութիւն, երկրորդը՝ զրկողութիւն. երկուքը միասին դատապարտելի գործ՝ ե՛ւ աստուածային, ե՛ւ քաղաքական օրէնքներով: Ի՞նչպէս կարելի է գովել մի վաճառականութիւն, որ հիմնուած է այդ ընդդէմ քրիստոնէութեան կանոնների վերայ. ամօթ քեզ, որ այդպիսի գործերով ես պարապում. ո՛վ գիտէ, որքա՛ն խեղճ Հայ պատանիք անբաղդացած են քո բարբարոսութենով, եւ դու, այդպիսի կեղտոտ ճանապարհով ձեռք բերելով քո հարստութիւնը, համարձակւում ես կուլ տալ այն հացի կտորը, որ գնուած էր ուրիշների աշխատանքի գնով…

– Դու ինչ անհասկանալի մարդ ես, ես փիլիսոփայութեան վերայ չեմ խօսում քո հետ, այստեղ բանը վաճառականութեան վերայ է:

– Մի՞թէ վաճառականութիւն ասացեալը դրականապէս մի պիղծ բան է, որ անպատճառ պիտոյ է հիմնուած լինէր սատանայական կանոնների վերայ։ Ո՛չ, ո՛չ, վաճառականութիւնը սուրբ բան է, պիտոյ է արդարութեամբ եւ խղճմտանքով գործակատար լինել եւ այդ հանդիսում. ինչ որ Աստուած ստեղծել է, ամենայն ինչ բարի է, եւ պիտոյ է զգուշանալ, չմեղանչել արդարութեան ընդդէմ եւ չպղծել մի գործի սրբութիւն:

– Դու կարծում ես, թէ աշխարհի երեսին հարստականքը արդարութեա՞մբ ճարել են իւրեանց արծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում ես. շատ անգամ արիւնի գին է այն, շատ անգամ մեծամեծ զրկողութենների գին։ Գաղտնիքը, որով վարւում են առհասարակ վաճառականք, անմօտենալի են քեզ եւ քո նման մարդերի. դուք ձեր բարոյականութեամբը եւ ճշմարտութեամբը երբէք ճարելու չէք աշխարհի երեսին մի երեւելի արծաթագլուխ:

– Եթէ չճարենք եւս, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛նէ չկայ մի մարդ, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես դու, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը ճարել են արիւնով, զրկողութենով եւ այլ յանցանքներով, ես չեմ ընդունում այդ. կան մարդիկ, որ արդարութեամբ վաստակում են, եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա վաստակը:

Երբ աւարտեցի խօսքս, Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա ասելով, խնդրում էր ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ: Ես զարմացայ դորա անզգամութեան վերայ, որովհետեւ այդքան կծու խօսակցութենից յետոյ, արդէն ի՛նչ տեղիք կար իրեար հիւրասիրելու: Վերջապէս գնաց Պ. Խ…

Մեր բոլոր խօսակցութիւնքը նորա հետ այն եղան, ինչ որ գրած է Յիշատակարանիս մէջ: Այս խօսակցութեան մին բանի վերայ միայն զարմացած եմ, թէ ինչպէս մի քանի մարդիկ տեղ են տալիս իւրեանց սրտի մէջ մի վայրախօսութեան եւ բանի տեղ են դնում «Մեղուի» ցնորաբանութիւնքը։ Բայց չէ պիտոյ մոռանալ Ղազար Փարպեցու առածը. «Ըստ խոզի հարսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք», այդպիսի տգէտ եւ կամակոր գիշերածին զաւակների եւ այնպիսի լրագիր:

Այսօր երեկոյին մի անստորագիր նամակ ստացայ. շատ ծիծաղելի է նորա բովանդակութիւնը. այս պատճառով արտագրում եմ բառ առ բառ:

Պ. Կոմս Էմմանուէլ.

«Ես լսած եմ, որ դու յիշատակարան ես պահում տանդ եւ ամենայն օրում պատահած կամ լսած անցքերդ գրում ես այնտեղ, մանաւանդ եթէ մի արժանի ուշադրութեան բան պատահի. այս օրերս իմ բարեկամներից մինի հետ պատահեցայ ես մի հազուագիւտ քաղաքավարի մարդու:

Այս քաղաքավարի մարդը երեկոյեան ժամանակի խնդրեց ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնանք իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ գնացինք: Երբ որ դռնից ներս մտանք, մեզ հիւրասիրողը անյայտացաւ միւս սենեակներում, եւ ես իմ բարեկամի հետ մնացինք միայն՝ սպասելով գործի կատարածին: Երկար ու ձիգ սպասելուց յետոյ յանկարծ երեւեցաւ քաղաքավարի մարդը, բայց ինչ դրութեան մէջ, զարմանալի բան: Սորա կինը, չիմանալով, որ այրը հիւրեր է գանչելու, ջուր է պատրաստել, որ լուանայ իւր ամուսինը, իսկ երբ ամուսինը ներս է մտանում, կինը, ամենեւին ուշադրութիւն չդարձուցանելով ներկայ հանգամանքի վերայ, հարկադրում է ամուսնուն լուացուիլ. ինչ պիտոյ է առնէր, կամայ ակամայ յօժարում է: Մեր՝ իմ բարեկամի հետ առանձնութեան միջոցին, միւս սենեկումը բաղանիքի հանդէս է կատարուել, եւ, արդարեւ, քաղաքավարի մարդը երեւեցաւ շէմքի վերայ կարմիր, ճերմակ, թաց մազերով, լուացող կինը քամակից»: