Յիշատակարան Կոմս Էմմանուէլի

Զ.

Օգոստոսի 23. ոչինչ արժանի ուշադրութեան նորութիւն չեմ կարող արձանագրել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ չկան: Ասացի արժանի ուշադրութեան, ապա թէ ոչ այնպիսի չնչին գործողութիւնք, որպիսիք հրատարակւում են Հայաստանի «Մեղուի» մէջ, շատ անգամ խելացնոր մարդու արժանի լօգիկայով, ես անարժան եմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ ափսոսում եմ ժամանակիս, որ պիտի կորուսանէի, ափսոսում եմ ընթերցողներիս ուշադրութիւնը, որ զուր տեղը պիտի լարէին: Մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրների մէջ տիրած է մի ուղղութիւն. ամենայն բան, որ վերաբերում էր ազգին, համարել գովելի եւ արժանի ուշադրութեան եւ այդ ճանապարհով որսալ ազգի բարեացակամութիւնը: Դորա հակառակ, իմ ուղղութիւնը ա՛յլ է բոլորովին՝ ճշմարիտը ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, եթէ ունի բանականութիւն եւ հասկացողութիւն, ուրեմն կը ճանաչէ ճշմարտութիւնը, ուրեմն եւ երկբայութիւն չկայ նորա՝ դէպի ինձ բարեկամութեան մասին, իսկ եթէ չէ հասկանալու եւ առանց իւր օգուտը ճանաչելու պիտի բամբասէ մի մարդ, որ ազգի համար ճշմարտութիւն էր քարոզում եւ այնուհետեւ դառնալու էր ինձ թշնամի, այդ եւս իմ փոյթը չէ. պատճառ, այն փառք ու պատիւը եւ այն անարգանքն ու նախատինքը համարւում են վաւերական եւ ուշադրութեան արժանի, որ հետեւանք էին գիտակցութեան եւ ուղղախոհութեան: Իմ համար միեւնոյն է մի յիմար մարդու ինձ պատուելը կամ անպատուելը, որովհետեւ նա յիմար է, եւ ամօթ էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին:

Սորան եւ նորան սուտ սուտ գովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ չկամիմ պղծել իմ գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը թողում եմ սուտ ազգասէրների, Օբսկուրանտների, Եզուիտների եւ Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդերի գործակատարութեանը: Թող նոքա, ինչպէս մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս, աշխատեն խաբել մեր ազգը եւ, սուտ ու չնչին գովասանութեններով ներկելով նորա աչքը, նորա յանցանքը դնեն նորա առաջեւ որպէս առաքինութիւն եւ հեռացնեն ժողովուրդը ամենայն օր ճշմարիտ լուսաւորութենից, եւ մինչեւ անգամ սորա վերայ մտածելուց եւս, որ աւելի հեշտութեամբ եւ յաջողութեամբ կարողանան հաստատ պահել խաւարի դժոխային իշխանութիւնը մեր ցաւելի եւ արտասուելի ազգի վերայ: Ի՞նչ է այդ մարդերի այսպիսի ուղղութեան շարժառիթը, ի՞նչ է, որ այդպէս հաստատ պահում է դոցա իւրեանց կամակորութեան մէջ: Բայց այս հարցմունքին ամենայն ստուգութեամբ պատասխանելով՝ արդեօք բորբոքելու չէի՞նք նոցա դէպի մեզ ատելութեան փայլակները։ Ի՛նչ փոյթ, միանգամ ասացինք, որ յիմարի դատաստանը անվաւեր է, իսկ թէ այդ յիմարութեան հետ միաւորուած էր մի կազմուածքի մէջ եւ խաբեբայութիւն, տարակոյս չկայ, որ այդպիսիների խօսքը, կարծիքը, ցնորաբանութիւնքը իմ համար մի ժանգոտ կոպէկի արժանաւորութիւն չունին, ուրեմն պատասխանենք այդ հարցմունքին, որ շատ մարդ մեր ազգից կարող էր առաջարկել ինձ:

Այն շարժառիթը, որ ստիպում է սուտ ազգասէրներին, նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, ամուր պահել խաւարի թագաւորութիւնը մեր ազգի վերայ, է դոյն այդ օբսկուրանտների անձնապահութիւնը, փառասիրութիւնը եւ շահասիրութիւնը:

Անձնապահութիւնը: Եթէ այդ օբսկուրանտները մի տղայական, կամ աւելի լաւ` պառաւական ցնորամտութեամբ համարում են իւրեանց անձը մի բանի կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ, եւ եթէ մեր ազգը կամ գոնէ նորա մեծ մասը անդատողական երեխայի պէս կարծում է, թէ այդ սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները եւ Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդիկը մի բան են, մի նշանակութիւն ունին որպէս մարդ մարդկեղէն աշխարհի մէջ. դորա պատճառը է մեր ազգի անկրթութիւնը եւ լուսաւորութենից զուրկ լինելը: Ազգը, մնալով այս սարսափելի դրութեան մէջ, վերեւում յիշուած սուտ ազգասէրքը եւ միւսները մնալու են նոյն յարաբերութեան մէջ դէպի մեր ազգը, որպիսում գտանւում են այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, նայի յետ եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը, ներկայն եւ գուշակէ ապագայն, այլեւ հոգաբարձու լինի սորան բարւոքելու համար, իսկոյն այդ րոպէին, որպէս մի ելեքտրական հարուածով վերջանալու են մարդ լինելուց նորա խարդախ, առաջնորդ ձեւացած սուտ ազգասէրքը եւ միւսերը:

Խաւարի զաւակները լաւ գիտեն իւրեանց գլխին գալիքը։ Այդ պատճառով միմիայն իւրեանց անձը պահպանելու համար ստիպւում են՝ որքան կարող էին թանձր ամպերով պատել ժողովրդի տեսութիւնը, չզարթեցնել նորան այդ մահանման քնից, որով քնում է նա հազար տարիներով։ Դորա հակառակ, սուտ սուտ գովասանութիւնները, օրօրոցի երգի տեղ երգելով քնած ազգի ականջին, թանձրացնել նորա սարսափելի քունը:

Փառասիրութիւնը: Այժմ հասարակ ժողովուրդը մատով ցոյց է տալիս այդ պարոնների վերայ՝ որպէս մի երեւելի ուսումնականների վերայ. պատճառ, զուրկ լինելով լուսաւորութենից, չէ կարող զանազանել սեւը եւ ճերմակը, իսկ եթէ վառուի ազգի առաջեւ Պրոմէթէոսեան լուսաւորութեան կրակը, այն ժամանակ, անտարակոյս, տեսանելու է ազգը, թէ այն մարդիկը, որոնց վերայ նայելով՝ զարմանում էր երբեմն, ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի զաւակներ եւ ստութեան սպասաւորք։ Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ միայն ազգը ուրանալու էր նորանից իւր յարգութիւնը, այլեւ անարգելու եւ, խայտառակելով նոցա խարդախութիւնը, հալածելու եւս: Սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները եւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած մարդիկը լաւ վերահասու են այս բանին, ուստի եւ ստիպուած են իւրեանց փառասիրութեան հարկը ազգից անընդհատ ստանալու համար որքան կարելի է աշխատել հլու հպատակ, պահել ազգը խաւարի բաբելոնեան գերութեան մէջ:

Շահասիրութիւնը: Սուտ ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը, որոնց անունները քանի անգամ կրկնեցի, լաւ գիտեն, որ ազգը աւելի շուտով կը ստանայ մի գիրք, մի լրագիր, որ գովում էր նորան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խարդախ եւ երեխայական գովասանութիւնը մահադեղ էր ազգին, փոյթ չէ, որ նա, լսելով այդպիսի գովասանութիւնք, համարելու էր իւրեան կատարեալ եւ անկարօտ ազգ, եւ հետեւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնել իւր թերութիւնքը եւ լցուցանել իւր բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, եւ ինքը այնուհետեւ սկսի քերել իւր վերայից այն թերութիւնքը որպէս դատապարտելի բաներ, որ մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրքը եւ միւսքը դոյն այդ պակասութիւնքը գովել էին ազգին որպէս կատարելութիւնք, յանցանքը ձեւացուցել էին առաքինութիւն, այն ժամանակ, առանց ամենայն տարակուսի, այդ տեսակ ստախօս գրքերը եւ լրագիրքը ո՛չ թէ միայն ընդունելութիւն գտանելու չէին ազգի կողմից, այլեւ դատապարտուելու, որ հրապարակում այրուէին դահճի ձեռքով, որպէս հոգեսպան գործիք խաւարի բռնակալութեան:

Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ աւելի ճիշտ եւ լաւ ասելով՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիարակուելով սուտ ազգասէրների ուղղութեամբ, առաջնորդուելով նոցա ձեռքով, արդարեւ այս րոպէիս բացարձակում է իւր խարդախ ազգասէրների ձայնի արձագանքը: Նա սովորել է լսել ամենայն օր գովասանութիւն, այդ պատճառով այժմեան ժամանակումս ճշմարտութեան ձայնը թւում է նորան որպէս մի օտար աշխարհից եկած ձայն: Այդ ձայնը, հասանելով նորա ականջին, վշտացնում է նորան, նա ասում է. «Այս ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ գովել են, պատուել են, այժմ մի քանի պարոններ բոլորովին այլ ուղղութեամբ վարւում են մեր հետ, ինչո՞ւ բացում են մեր վէրքերը… Մեք առողջ, հիւանդ չենք, մեզ դեղ չէ հարկաւոր, ունինք զՄովսէս եւ զմարգարէս, եւ կարօտ չենք այն պարոններին, որ ամենայն րոպէ ծակում են մեր սիրտը… Այս պատճառով, ճշմարտութիւնը հնչում է Հայոց ազգի ականջին որպէս ձայն բարբառոյ յանապատի, որպէս մի քամի, որի ուստի գալը եւ ուր գնալը չկամի նա հասկանալ: Միւս կողմից սուտ ազգասէրք եւ միւսերը, արդարացնելով ազգի գանգատը, յաւելացնում են դեռեւս. «Դուք ի՜նչ զարմանալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր արծաթով անարգանք գնում էք ձեր համար, եկէք մեր մօտ… Ձեզ հարկաւոր չէ նոցա դեղը… Թանգագին է, մեք աւելի՛ դիւրին գնով մկնդեղ կը տանք ձեզ. այդ շատ լաւ է, եւ ինչ հարկաւոր է ձեզ կեանք եւ շարժողութիւն, դուք մեր ձեռքումը պիտոյ է լինիք որպէս մի լոկ մեքենայ, որպէս մեռեալ դիակ. դուք կամք չունիք… Ձեզ եւ հարկաւոր չէ լեզու եւ բանականութիւն, մտածեցէք մեր խելքով…

Ահա՛ մեր բոլորի ներկայ դրութիւնը. այն սարսափելի խոցը, որ, դարերով ճարակելով մեր ազգի հոգին եւ մարմինը, աշխատում է վերջապէս բոլորովին մեռուցանել նորան: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք եղել են եւ լինելու են միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ մեր ազգի մէջ: Ամենայն ժամանակ բաների նոր կարգը պատերազմ ունի հին կարգի հետ, լոյսը խաւարի հետ, առաքինութիւնը մոլութեան հետ, ճշմարտութիւնը ստութեան հետ. այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, եւ Նախախնամութեան կամքը, որ ընտրեալքը երեւին:

Ճշմարիտ եւ ստոյգ մատենագրութիւնը մի հայելի է, որի մէջ ցոլանում է ազգի կեանքը: Եւ որպէս յարգի է այն հայելին, որ ճիշդ ցոլացնում էր իւր առաջեւ դրած առարկայի պատկերը, նոյն չափով մի մատենագրութիւն, որի մէջ ստուգապէս երեւում էր ազգի կեանքը եւ պատկերը։ Սորա հակառակ, անպիտան է, եթէ հայելին ուղիղ չէ եւ չէ ցոլացնում ստուգապէս այն բանի պատկերը, որ ցոյց էիր տուել, այսպէս եւ մատենագրութիւնը: Այդպիսի մի մատենագրութիւն, որի մէջ այբը քէ է երեւում, իսկ քէն՝ այբ, շինովի եւ խարդախ մի մատենագրութիւն է, ստութեան վարագուրով դիմակաւորուած մի անձնաւորութիւն: Ահա այդ մատենագրութեան մէջ վաստակում են Հայոց ազգի սուտ ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք եւ պարծանք դոցա:

Եւ մատենագրութիւնը, որ, հարազատ մնալով ազգի կեանքին, յառաջ է շարժւում այժմ մի քանի ճշմարտասէր եւ հեռատես պարոնների ձեռքով, հալածանքի տակ է ներկայումս. եւ այդ մատենագրութեան աշխատաւորների վերայ արձակւում են խաւարի զինուորների խեցեղէն նետերը՝ լարակտուր աղեղներից: Յուսահատութեան հետեւանքը խելագարութիւն է, իսկ խելագարի համար չկայ կանոն կամ պատշաճ, որովհետեւ խելք, բանականութիւն չկայ: Այս դրութեան մէջ են այժմ սուտ ազգասէրքը՝ տեսանելով, որ բուն ազգային հարազատ մատենագրութիւնը յառաջ է շարժւում, տեսանելով, որ նորա անխոնջ գործակատարքը, արհամարհելով ամենայն արգելք եւ խափան, աշխատում են բանալ ազգի աչքը եւ դորանով հողի հետ հաւասարեցնել սուտ ազգասէրների եւ միւսների անունը եւ անպարծանք յիշատակը: Յուսահատութիւնը կատաղեցնում է ճշմարտութեան հակառակորդքը, որովհետեւ ոչինչ արգել չէ ճշմարտութեանը խորտակելու գլուխը խաւար վիշապի, որ դարերով ծծել է մեր խղճալի ազգի արիւնը, քամել է նորա վերջին ոյժը եւ, շինելով նորան մի մեռեալ դիակ, մի անշարժ եւ անկենդան էակ, զուարճանում է իւր յաղթութեամբ:

Այդ խաւարատեսիլ գիշերի զաւակները, կամելով վնասել ճշմարտութեան հրապարակական քարոզիչներին, գայթակղութեան որոգայթներ լարեցին ազգին. ասացին գրով եւ բանիւ, «հեռի մնալ ճշմարտութեան քարոզիչներից, որպէս ազգի անարգողներից եւ չընդունել նոցա գիրը կամ բանը»։ Բայց ազգի մէջ, փա՛ռք Աստուծոյ, գտանուեցան մարդիկ, որ սիրեցին ճշմարտութիւնը եւ ընդունեցին նորան, թէեւ փոքր էր այդ մարդերի թիւը, այնուամենայնիւ, ճշմարտութեան քարոզիչքը հերիքացան եւ իւրեանց գիրը կամ բանը չուղարկեցին այնպիսի մարդերի, որ ամենեւին խնդրած չէին՝ ճիշդ պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրատը, թէ. «Մի՛ արկանէք զմարգարիտս ձեր առաջի խոզաց, զի մի առ ոտն կոխեսցեն»։ Եւ այս պատճառով եւս ազատ մնացին այն ծանր եւ անպատիւ աշխատութենից, որ օբսկուրանտների լրագիրը յանձնառու լինելով կատարել էր՝ լրագիր ուղարկել զանազան մարդերի, որ խնդրած չէին, եւ մի քանի ամսից յետոյ հրապարակով, դոյն այդ լրագրի միջնորդութեամբ արծաթ պահանջել: Ասացին. «Ճշմարտութեան քարոզիչների լեզուն, որով խօսում են կամ գրում են, անպիտան է եւ անհասկանալի», բայց ամենայն մարդ հասկացաւ, որ ընդունակութիւն եւ գործարան ունէր հասկանալու եւ մտածելու, եւ այդ չարախօսութիւնը արգել չեղաւ, որ մի քանի պարոններ իւրեանց լեզուն մաքրէին եւ կանոնի տակ դնէին՝ հետեւելով ճշմարտութեան քարոզիչների ոճին:

Խաւարասէրքը, թէեւ ոչինչ չեն տեսանում, բայց շօշափելով հասկացան, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը չեն մոռացել Կեսարի խօսքը՝ age quod agis, որ դադարելու չեն ներգործելուց, մինչեւ որ բարձրանայ հայկական մռայլոտ հորիզոնի վերայ լուսաւորութեան արեւը:

Եւ այս իրողութիւնը հեռի չէ այժմուս. սիրով բարեաւ մնա՛ արեցէք ձեր ծնող խաւարի հետ, մռայլապատի՛ւ օբսկուրանտներ։ Շուտով ահա արեւի ճառագայթքը նեղացնելու են ձեր աչքի լայնացած բբերը, որ, զուր տեղը բանալով մեծ մակերեւոյթ, աշխատում էին այդ թանձր խաւարի մէջ, լուսի շատ ճառագայթներ հաւաքելով, բան տեսանել: Գիտեմ, ծանր բան է զաւակի եւ ծնողի միմեանցից բաժանուելը, բայց ինչ պիտոյ է առնել, բնութեան կանոնն է, որ զաւակները թաղեն իւրեանց ծնողքը:

Սուտ ազգասէրների սրտի մեծ ցաւի համար հարկաւոր եմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ այն գրեանքը, որ տպուեցան եւ որ տպւում են ժողովրդական ընտիր լեզուով.

1) Հոգեղէն կերակուր Հայոց երեխաների համար:

2) Վարդապետարան կրօնի:

3) Հանդէս նոր հայախօսութեան, երկու մեծ հատոր:

4) Թափառական Հրէայ (առաջին մեծ հատոր):

5) Դքսուհի դը Շեւրեօզ:

6) Պաւլոս եւ Վիրգինիա:

7) Մինին` խօսք, միւսին` հարսն:

8) Այբբենարան հայկական լեզուի:

Այս բոլոր գրեանքը, որոնցից շատերը դուրս եկած են, եւ միայն երկուքը («Պաւլոս եւ Վիրգինիա» եւ «Մինին` խօսք, միւսին` հարսն») գտանւում են տպագրական մամուլի տակ, կարող են հաւատարիմ առհաւատչեայ լինել ճշմարտութեան քարոզիչների՝ ապագայում եւս անդուլ գործունէութեան մասին: Եւ այսպէս յայտնում եմ, ահա, հրապարակով, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը գործելու են անդադար, եւ, չնայելով սուտ ազգասէրների, օբսկուրանտների եւ միւսների դարանագործութեանը, ոչ թէ միայն շարունակելու են «Հիւսիսափայլ» օրագիրը, այլեւ նոր նոր գրքեր եւս դուրս տալու: Եւ այս գործունէութիւնը մի ժամանակաւոր բան չէ, այսօր մեք ենք դորա հանդիսադիրքը, էգուց մեր աշակերտքը, ճշմարտութեան դրօշակի տակ նահատակուիլ յանձնառու կտրիճ զինուորքը, որոնց թիւը աճում է ու զօրանում է օրէ օր:

Ցնծացէ՛ք, սո՛ւտ ազգասէրք, օբսկուրանտներ, եզուիտներ եւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած պարոններ, կատաղեցէք եւ փրփրացէք, եւ ձեր պարսաւները, որ գրում էք, որքան առանց լոգիկայի գրէք, այնքան փառք ու պատիւ է ձեզ։ Բայց ագահութիւն մի՛ արէք այդ պատուի մէջ, մի փոքր բաժին տուեցէք նորանից եւ ձեր միականի նախագահներին… Նոքա եւս թող մասնակից լինին այդ Հերոստրատոսեան պարծանքին, որովհետեւ մասնակից էին ձեր գործին, եւ դուք աշխատում էիք՝ ամրացնելով ձեր ոտքերը նոցա ձիւթապատ ուսերի վերայ:

Իսկ մեք կը փառաւորենք ճշմարտութիւնը, մինչեւ ի մահ կ’աշխատինք դուրս վանել ստութեան եւ խաբեբայութեան դեւը Հայաստանի նուիրական աւերակներից եւ կը հասնենք մեր հոգով չափ ցանկալի նպատակին, որ է կանգնեցնել այդ նուիրական աւերակների մէջ դրօշակ, որի վերայ ոսկեղէն տառերով գրած է Ճշմարտութիւն, իսկ ճշմարտութիւնը էր ինքն Յիսուս Քրիստոս, մեր փրկութեան միայնակ եւ անփոխանակելի միջնորդը, որի բարեխօսութիւնը անպակաս լինի ճշմարտասէրների վերայից: