Յիշատակարան Կոմս Էմմանուէլի

Ժ.

¹⁸ / ₃₀ Յունիսի 1859, Հօմբուրգ, Հեսսեն – Հօմբուրգեան

կոմսութեան նոր մայրաքաղաքը:

Յիշատակարանի խօսակցութիւնքը. – Շահբէգի նամակը. – Թիֆլիզու առաջնորդի ճանապարհորդութեան երկրորդ հատորը. – Փարիզեան ազգային դպրոցը. – Հրեշտակն Հայաստանի նոր օրագիրը. – Մուրադեան վարժարանի աղօթքը:

Այն օրից, երբ գրեցի երկրորդ Յիշատակարանիս վերջին տողերը («Հիւսիսափ. », Փետր. 1859), որքա՛ն ժամանակ անցաւ եւ այդքան ժամանակում որքա՛ն երես դատարկ մնաց Յիշատակարանումս:

– Ո՛վ Յիշատակարան՝ դու իմ առաջին եւ վերջին մխիթարութիւն, արդարամիտ եւ բարեգործ մարդերի սիրելի, իսկ հիւանդամիտների եւ չարագործների մահու չափ ատելի, դէպի քեզ եմ դառնում եւ խնդրում եմ քո մեծահոգի ներողամտութիւնը, որ ինձ եւս ձգես քո մէջ, եւ, առանց վերահասու լինելու իմ դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ չդնես իմ վերայ: Ես քո համար երբէք ծուլացած չեմ. միթէ մոռացա՞ր, որ քո մի հատուածը (տպած «Հիւսիսափ. », Յուլիս, 1858) գրեցի մի ամառանոցում, ուր մի քանի բարեկամով գնացել էինք օդ վայելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման գալու եւ բնութեան գեղեցիկ տեսարանքը վայելելու։ Ես չէի՞, որ այն ջերմ եղանակում ծառի տակ՝ մի փայտեայ, շինականի աթոռի վերայ նստած լցնում էի քո էջերը: Շատ հեռի հարկաւոր չէ գնալ, քո վերջին հատուածը չգրեցի՞, մինչեւ գնում էի շոգեշարժ կառքով… Եթէ մտածում ես, թէ Կոմս Էմմանուէլը երբեւիցէ կարող էր սառիլ քեզանից, շատ սխալւում ես:

– Ի՞նչ պատճառով դու այդպէս սիրում ես ինձ, – հարցանում է Յիշատակարանը:

– Նորա համար, որ բովանդակում ես քո մէջ ամէն մի Հայ մարդու սրտի եւ հոգու մօտ բաներ, խնդիրներ, որ յարակցութիւն եւ ազդեցութիւն ունէին մեր ազգի կեանքի վերայ:

– Իմ համար ասում են, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ իմ բովանդակած բաների մասին նախընթաց տեղեկութիւն չունեցողը կը դժուարանայ շատ անգամ հասկանալ բանի զօրութիւնը. ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասում են, թէ ես ներկարարի կարաս ունիմ եւ թէ կենդանիք, որ ընկել էին այդ կարասի մէջ, երեւում են այնուհետեւ հասարակութեանը ներկուած եւ դժուարաճանաչելի բրդով:

– Այո՛, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, բայց դու, զուգահեռաբար յառաջ գնալով ազգի կեանքի հետ, ամենայն առողջամտութեամբ հարկադրուած ես այդպէս ընթանալ: Ճշմարտութիւնը աւելի շուտով ըմբռնելի է լինում անդաստիարակ եւ ասիացի ազգերին, այդ վնաս չունի, միայն դու յառաջ գնա: Կը գայ օրը, կը ծագէ եւ քո համար այն արշալոյսը, երբ քո ընթերցողքը կարող կը լինին նայել եգիպտական աստուածուհու երեսը՝ առանց քօղով ծածկելու նորան:

– Այդ ե՞րբ է լինելու:

– Ինձ չէ տուած գիտենալ ժամը եւ ժամանակը, ինձ տուած է միայն գուշակել…

– Դու մարգարէ՞ ես, ինչ ես, որ գուշակում ես:

– Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ եւ իմ ապագայի մասին գուշակութիւնը հիմնւում է անցած եւ ներկայ իրողութենների եւ հանգամանքների վերայ:

Ահա այսպէս. այնքան ձեռնհաս չեղայ յառաջ վարել Յիշատակարանս, մինչեւ որ հանդիպեցայ նորա մեղադրութեանը:

Զարմանալին այս է, որ Բէգզադէն եւս ձանձրացել է Յիշատակարանիս չերեւելուց:

Երկար եւ անդադար ճանապարհորդութիւնքը Եւրոպայում, ամսօրեայ ժամանակով դեգերուիլը հանքային ջրերում, տկարութեան կատաղաբար զայրանալը եւ սորանից պատճառուած աննկարագրելի ֆիզիկական թուլութիւնը համարեա՛ թէ զրկել էին ինձ կարողութենից գրիչ ձեռք վեր առնուլ: Միւս կողմից բիւր նորանոր տպաւորութիւնք, պատերազմ բանալով ուղեղիս մէջ, աշխատում էին իւրաքանչիւրքը առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանումս, բայց ես թողնում եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր նստի նոցա ջերմութիւնը, որպէսզի սառն աչքով կարողանամ նկատել նորանց, մանաւանդ որ այդ բաները համարեա թէ յարակցութիւն չունին իմ նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՛նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական կերպարանքից, ինչ օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեղխ դէմքից, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող եւ փիլիսոփայական պատկերից, մինչ նոցա հետ միասին աչքիս առաջեւ են գալիս աւերակ Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, անդաստիարակ եւ նիւթապաշտութեան հոգով գործականապէս տաշուած ազգի զաւակները, անխորհուրդ եւ տղայական փառասիրութեամբ հիւանդ, միակողմանի, ուսումնական անուանուած պարոնները, որ թիթեռնակի պէս թռթռում են ճրագի չորս կողմով, երբ սա երեւում էր հայկական թանձր խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մէջ…

Ամեն մի զուարճալի տեսարան, ամեն մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ պատճառում էր իմ մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ սիրելի չէ Հայերին, ըստ որում, ծա՛նր բան է անձնաքննութիւնը… Մտածութիւն, դարձեալ մտածութիւն, անվե՛րջ մտածութիւն…

Այս եւ այն տեղից ստացած նամակներս ընկած են ցիր ու ցան, որոնց շատերը մինչեւ այսօր անպատասխանի, որովհետեւ չկար գրելու համար հարկաւոր ոյժ:

Ձանձրոյթը միւս կողմից խեղդում էր. չկար մի մարդ, որ մօտ լինէր սրտիս, որի հետ ունենայի մի հասարակաց գաղափար: Շատ պատահեցայ գեղեցիկ եւ պատուական հոգու տէր մարդերի, որոնք դարձան ինձ շատ լաւ ծանօթք, բայց նոքա պարապում էին կամ իւրեանց ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով: Օրերը եւ շաբաթները վազում էին ջրի պէս, բայց եւ ո՛չ մի խօսք այն բաների համար, որոնց մասին խօսելու ծարաւը խեղդում էր ինձ. խօսք, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը եւ ուղեղը:

Վերջապէս բարոյական ոյժը յաղթահարեց ֆիզիկական թուլութիւնը, զօրացուց իմ ջղերը, եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողանում են գրիչ սեղմել իւրեանց մէջ:

Դադարեցաւ կարմրագոյն եւ ջերմ հեղանիւթի շատրուանը, որ այնպիսի յորդութեամբ դուրս էր զարկում թոքերիցս, եւ ես սկսեցի ազատ շունչ առնուլ:

Շո՛ւտ գրիչ, թանաք, թուղթ, եւ ահա Պ․ Շահբէգի նամակով բացում եմ Յիշատակարանիս դուռը:

 

¹⁶ / ₂₈ Մայիսի 1859, Բեդուտ-Կալէ:

«ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐՍ

ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ

Բեռլինից, Ապրիլի 12-ից գրած նամակդ, որով Քրիստոսի յարութիւնը շնորհաւորելուց յետոյ պատմում էիր ինձ քո ճանապարհորդութեան տխուր պատճառը, ստացայ ամսուս 14-ին, եւ ահա գրում եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու, թէ ուր էիր այժմ, միմիայն յուսալով Վիսբադենի Բռաուն անունով բժշկի շնորհի վերայ, որին ուղարկում եմ այս նամակը քեզ հասուցանելու համար, աշխարհի մոռացուած ծայրից` մի խուլ տեղից, ինչպէս է Բեդուտ-Կալէն: Վաղուց լուր չունէի քեզանից, վաղուց կամէի գրել քեզ, բայց ուր եւ ինչպէս, այս բանը փակում էր ճանապարհս։ Այժմ քո նամակը յայտնեց ինձ հաղորդակցութեան հնարը, եւ դու կարող ես մի քանի ձայներ լսել մեր կողմից:

Չկամիմ նամակս սկսանել նորանով, թէ ողջ եւ առողջ էի. մաշուած ձեւ է, եւ նամակը բաւակա՛ն է գրողի կենդանութիւնը ապացուցանելու համար: Չկամիմ դարձեալ մէջ բերել իմ առ ու տրական գործերիս ընթացքը, որովհետեւ նոքա ոչինչ յարակցութիւն չունին այն բանի հետ, որ վաղուց սրբացած է իմ եւ քո համար:

Սկսանում եմ նորանից, որ այս օրերումս ձեռքս հասաւ Թիֆլիզի առաջնորդի Ճանապարհորդութեան երկրորդ հատորը` տպած Թիֆլիզում 1858-ին:

Դորա առաջին հատորը տեսած ես, ուստի աւելո՛րդ է տեղեկութիւն տալ քեզ նորա մասին, թէեւ նորա սրբագրութեան պատմութիւնը բաւական ծիծաղաշարժ բան է, մանաւանդ նորանով, որ սրբագրութեամբ եւս չէ մաքրուել սխալներից: Կամ բնագիրը մինչեւ այն աստիճան աղճատ էր, որ օրինաւոր սրբագրութիւնը, նորից գրելու աշխատութեան հետ հաւասար լինելով, թեթեւ աչքով եւ առանց կատարեալ ուշադրութեան նայել է սրբագրողը, կամ սա՛ եւս արժանի հեղինակին արժանի սրբագրող է եղած, ինչեւիցէ: Այս երկրորդ հատորը, որ անտարակոյս տեսած չես, հարկադրում է մի քանի բառ խօսել, մինչեւ որ դու ինքդ տեսանես եւ գրես մի օրինաւոր քննութիւն [1]:

Աւելորդ է մի խօսք եւս ասել տպագրութեան անպիտանութեան մասին: Թիֆլիզը, որ այսօր Ռուսսիայի առաջնակարգ քաղաքներից մինն է, դեռեւս տպում է այնպէս, ինչպէս Գուդդեմբերգը փորձեց տպագրութիւնը առաջին անգամ կամ` գուցէ աւելի տգեղ: Բայց այս նոր բան չէ. ինչպէս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած գրքերը, նոյնպէս եւ պատուելի «Մեղուի» տպագրութիւնը կարող են ստուգել ասածս:

Քեզ քաջ յայտնի լինելով, թէ մինչեւ ո՛րտեղ տարածւում էր հեղինակի գիտութիւնը ոչ միայն մարդկային ընդհանուր, այլեւ հայկական լեզուի մէջ` զարմանալու չես, իհարկէ, եթէ ասեմ, թէ այդ բաւական հաստափոր գիրքը շտեմարան է զանազան սխալների:

Այնտեղ որքան կամիս կարելի է գտանել ոճերի սխալ, հայկաբանութեան սխալ, բառերի գործադրութեան սխալ եւ, վերջապէս, ուղղախօսութեան եւ քերականական սխալ: Լեզուն բաւական մօտ է միջին դարերի` վերջերում գրուած հայկական գրքերին, երբ որ Հայոց լեզուն սկսանում էր ընկնել այն մեծ քնի մէջ, որ պիտի ընդհատուէր Սեբաստացի Մխիթարի ձեռքով: Մի քանի բան եթէ այլապէս է գրուած, ուրեմն ոչ բուն հայաբար, այլ օտարի հետեւելով, որպէս «ի հետեւումն հրամանի» եւ այլն:

Ժամանակ չունէի բոլոր գիրքը կարդալու. մօտ իբր 60 երես կարդացի շարունակ, մնացածը տեղ տեղ, ինչպէս պատահեցաւ: Բայց ինչ որ կարդացի, կարդացի կատարեալ ուշադրութեամբ, այնպէս, որ կարող եմ մաքուր խղճմտանքով յայտնել իմ կարծիքը:

Գրքի բովանդակութիւնը եւ բնաւորութիւնը նոյն է, ինչ որ առաջին հատորի, ժողով մակագրերի, որ կարելի է ասել, միմիայն անսխալ մասն է այդ աշխատութեան, ըստ որում, հեղինակը ոչինչ չէ յաւելացուցել իւրեանից: Բայց այն տեղերում, ուր հեղինակը իւր գտած արձանագրութիւնքը եւ մակագիրքը մէջբերելուց յետոյ սկսանում է ծանօթութիւն տալ որեւիցէ տեղի կամ քաղաքի պատմական, տեղագրական եւ բնական մասների վերայ, կամեցել է աւելի որոշ ցոյց տալ իւր անկախութիւնը, եւ այն բանի մէջ է նորա առաջին եւ գլխաւոր սխալը:

Չէ կարելի առանց ծիծաղելու կարդալ, մինչ յարգի հեղինակը իւր կցկտուր Յիշատակարանքը, որ բոլորովին խորհուրդ չունին պատմութեան համար, շփոթում է պատմական հնախօսութեան հետ. երեւի մտածում է, թէ իւր գործը պատկանում էր հնախօսութեան: Այդ կողմից հեշտութեամբ կարելի է հանգստացնել նորան, որ ոչինչ յարակցութիւն չկայ իւր աշխատութեան եւ պատմական հնախօսութեան մէջ, որ մի քար գտանելով, ոչ եթէ ողբում է՝ յիշելով շինուածքի ամբողջութիւնը, որի կազմութեանը պատկանում էր գտած քարը, այլ, քննելով նորա վերայի եւ աննշմարելի գծերը, մեկնում է այդ ժամանակի ճարտարագիտութեան եւ գեղեցկագիտութեան հոգին եւ այլն:

Բայց արգոյ հեղինակը, ամենեւին ուշ չդարձուցանելով այս բաների վերայ, չտեսանելով իւր աշխատութեան թուլութիւնը, դեռ նուիրաբերութեան մէջ գրքի ճակատում գրում է. «Զի եթէ ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց եւ ի կեղակարծ նոցունց դրոշմատիպ պատկերաց իմաստունք շահս մեծ քաղեն ի լոյս աղօտալոյս մտաց պատմութեան, ապա ո՞րքան աւելի եւ առատաձեռն նիւթ մատակարարեսցի մերոյ պատմութեան, եթէ ոք աշխատութիւն յանձն առեալ անդուլ հետամուտ եղիցի ամենայն հանգամանօք եւ ուշադրութեամբ անցուցանել ի գիր զամենայն դեռ կանգուն շինուածս նախնեաց եւ զաւերակս տաճարաց, վանօրէից, քաղաքաց, շինից, ամրոցաց, կամրջաց, բրգանց, աշտարակաց եւ նմանեաց»:

Անխորհուրդ եւ սերտած բառեր, որ շարել է միմեանց քամակից։ Մինը հարցանէ, թէ Հայոց պատմութեան ո՞ր խնդիրը պիտի պարզէր այդ բուրգերի մակագիրը կամ ովի՛ն քանի պատարագ տրուելու յիշատակարանը: Հայոց պատմութեան թերութիւնքը գտանուել են նորա կեանքի մէջ եւ պատմութեան բաց մնացած երեսները, ուր պիտի գրուէին ազգի ընտանեկան կեանքը, թագաւորների, նախարարների ընտանեկան կեանքերը, պարզուելու չեն երբէք՝ իմանալով, թէ ո՛վ որքան գետին կամ կալուածք ընծայել է այս կամ այն վանքին եւ թէ վանքերի միաբանքը քանի՞ պատարագ խոստացել են նորան:

Հնախօսութիւնը մի առանձին եւ հոյակապ գիտութիւն է, եւ հնախօս լինել կարող է միայն այն մարդը, որ քաջ տեղեակ էր ընդհանուր պատմութեան, ընդհանուր օրէնսգիտութեան, հին եւ նոր քաղաքան աշխարհագրութեան: Գաւառներ եւ աշխարհներ ստորագրող մարդը, բացի այս գիտութեններից, պիտի քաջ ուսած լինի բոլոր բնական գիտութիւնքը, բնական եւ մաթեմատիկական աշխարհագրութիւն: Նա իւր նկատողութիւնքը պիտի արձանագրէ ծանրաչափը, ջերմաչափը եւ էլեկտրաչափը ձեռքին՝ ամենայն րոպէ փորձելով եւ զննելով: Այս ասածներիցս եւ ոչ մինը, օգնական եւ ձեռնտու չլինելով մեր կարդացած գրքի հեղինակին, հարկաւ, նորա աշխատութիւնը պիտի նմանէր մի առասպելի, որ մի պառաւ կարող էր պատմել իւր թոռներին ձմեռնային երկար երեկոներում՝ առանց փաստերի եւ ապացոյցների, միմիայն կոյր հաւատ պահանջելով լսողների կողմից:

Եւ մի՞թէ սորանից աւելի է այն առասպելը, որ հեղինակը տալիս է ազգին համարեա՛ թէ հալած իւղի տեղ՝ պատմելով, թէ Մոնգոլները երաշտութեան ժամանակ, եթէ կամենան, կարող են անձրեւ բերել: Հեղինակը վկայ է բերում այս բնութեան ընդդէմ գործին իւր ղզլարեցի Հայ թարգմանը եւ այլ արժանաւոր անձինք: Թող բիւր անկիրթ եւ անդաստիարակ մարդիկ վկայեն, բայց մի օրինաւոր մարդու անվայել է այդպիսի անալի եւ անհամ սուտեր ոչ թէ տպագրութեամբ հրատարակել, այլեւ բերանից անգամ հանել: Ահա հեղինակի բուն խօսքերը (տե՛ս երես 438). «Մերկանան զհանդերձս իւրեանց եւ սպիտակ կտաւ արկեալ զանձամբ կանգնին յեզր միոյ վտակի, այնուհետեւ ի գուճս անկանին եւ բարձրանան եւ աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ ժամու արշաւեն ի բարձունս ի չորից կողմանաց սեւաթոյր ամպք, զօրէն զօրաց հապճեպ ժողովելոց. եւ սկսանի տեղալ յորդահոս անձրեւ»:

Ազգերի եւ ժողովրդների բարոյական կեանքի վերայ արած նկատողութիւնքը եւս ուղիղ չեն. պատճառ, այդ բաների աղբիւրը ամենայն խնամով պիտոյ է որոնել ազգային կեանքի հետ յարակից հանգամանքների մէջ: Պախարակել մի սովորութիւն, որպէս ազգային ախտ, իրաւունք չէ, եթէ այդ սովորութիւնը մտել է ազգի մէջ օտարից, որի հետ կենակից էր մեր ազգը, կամ որի կապանքի տակ գտանւում էր ճնշուած ե՛ւ բարոյապէս, ե՛ւ քաղաքականապէս: Այդպիսի սովորութիւնքը որպէս ընդհանրապէս վնասակար, կարելի է միայն խայտառակել, բայց ոչ որպէս մի ախտ, որ երեւել էր որպէս հետեւանք ազգի սեպհական կեանքի եւ արիւնի:

Այսպիսի անտեղի զրպարտութիւն՝ մեր Աստրախանեցի Հայերի վերայ գրած, նշմարում ենք հեղինակի կողմից՝ կարդալով հետեւեալ տողերը (տե՛ս երես 443). «Մինն ի գլխաւոր շռայլութեանց է անունակոչական տօնախմբութիւնն, զոր մեծածախ կատարեն յամի ամի՝ նուիրելով եւ հոգեւորականաց զառատ աջահամբոյր. ես բազմիցս ջանացայ ի խափանել զայն վնասակար սովորութիւն եւ կարէի ի սպառ խափանել, եթէ ներգործութիւն իմ լինէր ձեռնտու առաջնորդաց: Սերոբէ Արքեպիսկոպոսն կամեցեալ էր խափանել զայն սովորութիւն, բայց վերջացեալ էր յիրոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ է ինքն յամի ամի զիւր տօնախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ ստանալով ի ժողովրդոց զառատ աջահամբոյրս, ուստի լոկ հրաման նորա առանց օրինակի եղեալ է անպտուղ»:

Այստեղ բամբասւում է Սերովբէ Արքեպիսկոպոսը, որպէս թէ նա միայն էր Հայոց հոգեւորների մէջ, այսպէս ընթացող։ Ինքը՝ հեղինակը եւս ուրիշ գաղափար չէ թողել մեզ իւր ընթացքով զանազան հայաբնակ տեղերում, ուր եւ մեք պատահած ենք երբեմն երբեմն… Բանը միայն տօն կատարելու վերայ չէ… Եւ այդ յանցանքի կարգում չէ որեւիցէ վիճակից մարդու համար: Սովորութեան չխափանուելու պատճառ բերւում է Սերոբէն։ Ինձ թւում է, որ արգոյ հեղինակը խառնափնդորում է բաների ժամանակը: Երբ հեղինակը, լրացեալ իրաւունքներով, քննչի պաշտօնով գտանւում էր Աստրախան, Սերոբէն վախճանած էր արդէն: Եւ չգիտենք, թէ ո՛ր առաջնորդին է վերաբերում, որ ընդդիմութիւն է ցոյց տուել, կամ թէ գոնեայ որին ձեռնտու չէ եղել յարգի հեղինակի ջանադրութիւնը խափանելու տօն կատարելը Աստրախանում: Այն ժամանակ, ինչքան ես յիշում եմ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը վարում էր Բարսեղ Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրոսեան, որ եւ շուտով զրկուեցաւ իւր պաշտօնից հեղինակի առաջարկութեամբ եւ գնաց Էջմիածին: Ո՛հ, ինչքա՛ն նիւթեր մեր ժամանակից պատմութեան համար: Կո՛մս, յոյս ունիմ, որ կը գայ մի օր, երբ այդ բոլորը կ՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ սպիտակի վերայ սեւով դրոշմած:

Հեղինակի անփորձութիւնը բնագիտութեան մէջ շատ պարզ երեւում է, մինչ խօսելով Բաքուի հրաբուղխների մասին (տե՛ս երես 407), համարում է, թէ մի ծծմբային օդ է վառուողը՝ կարծելով, թէ ամենայն օդ, որ վառւում է, հարկաւ պիտի ծծումբ ունենայ իւր մէջ։ Ինքը՝ արգոյ հեղինակը, վկայում է, թէ հրաբուղխների մօտակայ տեղերում կան նաւթի հանքեր։ Եթէ փոքրիշատէ ծանօթ լինէին նորան Հանքաբանութիւնը եւ Քիմիան, այն ժամանակ, գուցէ առանց փորձի, անալոգիայով միայն կարող էր իմանալ, որ այդ վառուող օդը է ածխային բաղադրութիւն, որպիսի գազով լուսաւորւում են այժմ եւրոպական քաղաքները: Հեղինակի ծծմբային օդ կարծածը նաւթի շոգիք են, իսկ նաւթը պատկանում է ածխային մարմինների: Քարեայ ածուխը, որ բաւական խոր էր ընկած գետնի կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար ենթարկուած է աւելի բարձրաստիճան ջերմութեան, լուծանւում է դէպի զանազան բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է նաւթը: Սա իւր բաժանուած տեղից բարձրանում է որպէս շոգի եւ, պատահելով ջրերի (ուրեմն աւելի ցած աստիճանի ջերմութեան, որովհետեւ աւելի մօտ է երկրի մակերեւութին), բնական օրէնքներով ստանում է հեղուկ յատկութիւն եւ մասնաւոր կշռով (удельнымъ весомъ)՝ թեթեւ լինելով, քան թէ ջուրը, հաւաքւում է ջրերի երեսին, որից յառաջանում են նաւթի հորերը եւ լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ ստացել էին դէպի երկրի մակերեւոյթը մի վուլկանական ճեղքուածքի միջով, չհանդիպելով ջրի կամ մի աւելի սառն շրջակայքի, հասանում են դէպի վեր շոգու յատկութեամբ, եւ հերիք է մի լուցկի մօտեցնել այդ շոգուն, որ պայծառ վառուէր: Իսկ թէ այդ շոգիքը հաւաքուէին մի անօթի մէջ, որ դրուէր աւելի ցած ջերմութեամբ շրջակայքում, եթէ այդ անօթը շրջապատող օդը աւելի ճնշէր այդ անօթը, քան թէ նորա մէջ գտանուած օդի ձգական ոյժը, այն ժամանակ, անտարակոյս, շոգին կը լուծանուէր դարձեալ դէպի հեղուկ մարմին՝ նաւթ: Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը աւելորդ չեմ համարում ես՝ հաւատացնելու համար արգոյ հեղինակին, թէ ոչ ամենայն բան ծծումբ է, որ վառւում է, մանաւանդ՝ այն մեհենների միջի վառուածը: Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը (ի՞նչ տեղից պիտի իմանայ), թէ ծծումբը, վառուելու ժամանակ խլելով օդից երկու չափ թթուածին, բաղկացնում է ծծմբաթթու (ՏՕ ₂ сернистая кислота), որ, սաստիկ վնասակար լինելով շնչառութեան, կարող է խեղդամահ սպանել ե՛ւ քուրմերը, ե՛ւ ուխտաւորքը:

  Հեղինակը շատ տեղ օդերի մասին եւս յայտնում է իւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն վատ եւ վնասաբեր ասելով այս կամ այն տեղի օդը: Այդպէս կարելի չէ օդ քննել եւ այդպիսի անհիմն խօսքերը ոչինչ գին եւ արժէք չունին գիտութեան մէջ, որ պահանջում է փորձական ստուգագործութիւն: Օդի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը քննւում է եւ սահմանւում է նախ եւ յառաջ, տարու զանազան եղանակների մէջ քանի օրերով ծանրաչափի եւ ջերմաչափի գործադրութեամբ, որպէսզի կարելի լինի սահմանել օդի ճնշողութեան եւ ջերմութեան ընդհանուր եւ միջակ թիւը: Երկրորդ՝ ելեքտրաչափով քննելով օդի ելեքտրականութեան չափը կամ որպիսութիւնը, որ մեծ ազդեցութիւն ունենալով ջլերի վերայ, հետեւաբար մեծ խորհուրդ ունի մարմնի շնչական կեանքի վերայ՝ յատկապէս ներգործելով շնչառութեան վերայ եւ թոքերի միջնորդութեամբ յարակցութիւն ունենալով նոյն իսկ արիւնի հետ, որ է աղբիւր կենդանութեան: Երրորդ՝ քիմիաբար լուծանելով օդը՝ հասկանալու համար, թէ ինչ գազերից էին բաղկացած, արդեօք բնական կերպով ազոտից եւ թթուածինից, եւ սոցա յարաբերութիւնը էր որպէս 21: 79, թէ այլապէս, կամ թէ կային ուրիշ գազանման մարմիններ: Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը, որ թէ 100 չափ օդի մէջ աւելի լինի թթուածինը, քան թէ 21, նոյնպէս վնասակար էր առողջութեան, չափազանց միանալով ածխածինը արիւնի հետ, որպէս եւ պակաս լինելով եւ թողնելով չայրուած ածխածին արիւնի մէջ, դորանից պիտի յառաջանար արեան թանձրութիւն, շնչառութեան ստիպանք եւ կարճութիւն: Չորրորդ՝ քննւում է օդը՝ քննելով մի որոշած տեղի շրջակայքը եւ նոցա յատկութիւնքը եւ որակութիւնքը, որ անմիջապէս ազդեցութիւն ունէին օդի վերայ, զորօրինակ՝ անտառները, բուսականքը, լիճերը, ճահիճները եւ, առհասարակ, այն բաները, որոնցից ենթադրւում էր, թէ լինում է շատ արտաշնչութիւն՝ քիմիաբար լուծանելով այդ արտաշնչութիւնքը եւ քննելով նորա բաղկացական տարերքը:

Մի մարդ, որ չգիտէր ֆիզիօլոգիա, որ չգիտէր, թէ ինչ պաշտօն ունի կատարելու օդը մեր շնչական կեանքի յարատեւութեան մէջ, այն վերոգրեալ բոլոր բաները եւս օրինաւոր քննելով, չէ կարող սահմանել օդի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը դրականապէս: Հարկաւո՛ր է, որ այդ մարդը իմանայ յառաջուց, թէ ինչ տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ եւ ինչ չափով տարերքի հարկաւոր էր՝ առողջ մարմնի առողջութիւնը շարունակ պահելու համար, որպէսզի իւր կատարած փորձերի արդիւնքը, համեմատելով այս գաղափարի հետ, կարողանայ դատել եւ վճռել օդի վնասակարութիւնը կամ օգտակարութիւնը:

Հեղինակը իւր գործի մէջ նոր ապացոյց է տալիս մեզ իւր անսահման իրաւունքներին, որից օգուտ էր քաղում: Խօսելով Նոր-Նախիջեւանի վերայ, խօսելով եկեղեցիներում գտանուած գրչագիրների մասին՝ ասում է (տե՛ս երես 460). «Ի բազմաթիւ աւետարանաց զմինն առի ընդ իս, ըստ որում արտագրեալ էր յիսկական ձեռագրէ Սրբոյն Սահակայ մերոյ թարգմանչի»: Սուրբ Սահակի ձեռագրից օրինակուած լինելը արդարութիւն եւ իրաւունք է համարուել, որ բոլորովին մի այլ վիճակի եկեղեցու գոյք սեպհականուի հեղինակին: Եթէ հեղինակը ժառանգական ազգակցութիւն եւս ունենար Սուրբ Սահակի հետ, այնուամենայնիւ այդ գրչագիրը չէր պատկանում նորան, ըստ որում, ուրիշի աշխատութեամբ էր օրինակուած, ո՛ւր մնաց, որ հեղինակի եւ Սուրբ Սահակի մէջ կան 1400 տարի, արեւելք ու արեւմուտք, երկինք ու երկիր, սար ու ձոր… Այս նորանշան իրաւունքի օրինակը չենք տեսանում ոչ մի ներկայ տէրութեան օրինադրութենների մէջ եւ ոչ իսկ Հռովմէական օրէնսդրութեան մէջ: Հարցասիրութեան արժանի մի խնդիր է այս, ուստի պիտի խնդրեմ եւրոպական իրաւաբաններից, որ տեղեկութիւն տան ինձ մի այսպիսի մարդկային օրէնքի մասին, թէ գիտեն:

Աննշան եւ միանգամայն անխորհուրդ բաներ շատ մեծ բան են երեւում հեղինակին, եւ այս հետեւում է նորանից, որ նեղ հայեացք ունենալով՝ եւ ամենափոքրը հսկայ է թւում: Խօսքս Նախիջեւանի ուսումնարանի վերայ է. ահա հեղինակի բառերը (տե՛ս երես 462). «Ուսումնարանն Հայոց ի նորոյ կառուցաւ աղիւսակերտ, եռայարկ եւ բազմասենեակ, արդեամբ աղայ Մկրտչի` արդէն հանգուցելոյ, եւ ջանասիրութեամբ աղայ Խաչատուրի Ղռմաճեանց (որ գրել է Ղռմզանց), յորում ուսանին բազմաթիւ աշակերտք զՀայերէն եւ զՌուսերէն»:

Հեղինակը գրում է այս խօսքերը, մինչդեռ բոլոր Նախիջեւանը գանգատում է դպրոցի անպիտանութենից եւ մի օրինաւոր մարդ չէ տալիս իւր որդին այդ դպրոցը: Աշակերտքը, որոնց ընծայւում է գիտութիւն Հայերէնի եւ Ռուսերէնի, ոչինչ չգիտեն, հազիւհազ կարդալ այդ լեզուներով եւ իւրեանց անունը գրել տառասխալ անգամ: Նախիջեւանի մեծ անբաղդութիւնը է այդ ուսումնարանը, որի մասին գովութեամբ խօսում է հեղինակը:

«Սենեակք լայնանիստք, որմունք բարձրաբերձ, այլ բարեկարգութիւն ի նմին եւ ոչինչ», – գրում էր քսան տարի յառաջ մի ուսումնական ազգային, որ, կարդալով այս տողերը, անտարակոյս, պիտի յիշէ իւր վհատական եւ ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ, ուր գտանւում էր դաստիարակական պաշտօնով:

Արգոյ հեղինակը ողբում է վանքերի կործանութիւնը եւ ամայութիւնը, բայց չենք լսում, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժամանակումս ինչ խորհուրդ ունէր մարդկային յառաջադիմութեան համար: Կար ժամանակ, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վանքերով եւ հոգեւոր ասպետութեններով, բայց չորս հինգ հարիւր տարի անցան նորանից յետոյ, եւ նոր պատմութիւնը (16 դարուց) պատնէշ է քաշել հին եւ նոր մարդկութեան մէջ: Մի՞թէ հեղինակը կը ցանկանայ, որ մեր ազգը դուրս մնար այդ պատնէշից…

Հայերը ունին աւելի հիմնաւոր եւ խորհրդաւոր ողբալիք, թո՛ղ դպրոցների չլինելը կամ լինելութեան չլինելու հաւասար վիճակը նիւթ լինի նոցա ողբերին եւ լացին: Թո՛ղ աշխատին դպրոց շինել, աշակերտ հասուցանել, ազգը լուսաւորել: Վանքերի սաղմոսերգութիւնքը հանդէս չունին ազգային լուսաւորութեան մէջ:

Արգոյ հեղինակը, ինչպէս իւր բոլոր գրուածներում, նոյնպէս եւ մանաւանդ գրքի վերջաբանի մէջ, շատ որոշ եւ շօշափելի կերպով ցոյց է տալիս, թէ ազգը, ազգի կեանքը, ազգի անցածը, ազգի ներկան, եւ այսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, երբէք չէ եղած նորա համար ուսումնասիրութեան եւ փիլիսոփայական մտածութեան առարկայ: Թէպէտ եւ պիտի արդարութեամբ խոստովանել, որ մի այսպիսի հիմնաւոր քննութիւն եւ հասկացողութիւն դժուար էր նորան առանց ձեռքում ունելու բաղդատող կշիռը եւ չափը:

Վերջաբանի մէջ (տե՛ս երես 503) խօսում է հեղինակը Հայաստանի բերանից. «Առ այժմ լիովին սփոփիմ եւ զովարար ցօղ հիւսիսոյ խառնեալ ընդ հարաւային ջերմութեան կամի զիս ծաղկազարդել, պտղաբերս առնել եւ օր աւուր վերածել ի լաւ անդր վիճակ»:

Ի՛նչ կամի ասել սորանով, անհասկանալի է. հիմք եւ լօգիկա չկայ… Այս ուրախական խօսքերը խօսելով մխիթարուելուց յետոյ՝ իսկոյն փոխում է բերանը (տե՛ս երես 504), եւ ահա նորա խօսքերը. «Ի վերջոյ, եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց իւրոց զհակառակն գտեալ գրեսցէ, յայնժամ գոյ յոյս կենդանութեան մօրս թշուառացելոյ, ապա թէ ոչ ընկղմեալ եմ եւ ընկղմիմ ի թշուառութենէ ի թշուառութիւն եւ ի վշտաց ի վիշտս, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունիմ զմահ, – ասաց զայս ողբալին Հայաստան եւ իսկոյն լռեաց՝ քամելով յաչաց իւրոց զշիթս արտասուաց»:

Այս հակառակաբանութիւնքը ծագում են նորանից, որ հեղինակի գրուածքը, խակ մտածութեան արդիւնք լինելով, չունին գաղափարների ընդհանուր միութիւն: Յառաջ ասում է, թէ Հայաստանը մխիթարւում է, արտասուքը սրբելու վերայ է, յետոյ յուսահատուելով՝ իսկոյն խնդրում է չլինելը այն բաների, որ կային Մովսէս Խորենացու ողբի մէջ, եւ որ ազգը մի չար բաղդով հարիւրին երեսուն աճեցուցած է մինչեւ մեր օրերը:

Ահա, եղբա՛յր, մի նոր երեւոյթ, բուն հայկական, ասիական եւ անմխիթար դպրութեան մէջ. ահա, այսպիսի գրուածք պիտի առաջնորդեն ազգին դէպի լուսաւորութիւն: Բիւր անգամ ցաւելի երեւոյթ:

Ես ժամանակ չունէի կարդալ բոլոր գիրքը. ահա այստեղ նշանակած երեսներս միայն կարդացի՝ մնացածը հարեւանցի թերթելով:

Այժմ խօսեմ ուրիշ բաների մասին:

Փարիզից ստացած նամակներս միմեանց քամակից հաւաստում են, թէ յարգի Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը կամենում են մի նոր օրագիր հրատարակել՝ «Հրեշտակն Հայաստանի» անունով:

Փարիզի հայկական դպրոցի մասին ստացած լուրերս շատ անմխիթար են, եւ ինչպէս պատմում են, վերատեսուչ վարդապետքը գտանւում են մեծ նեղութեան մէջ: Ասում են, թէ դպրոցը ունի մօտ իբր քսան աշակերտ ընդամենը, որոնցից երկուքը՝ ֆրանսիական ազգից: Ձայներ կան, թէ ազգը Կոստանդնուպօլսի մէջ կամի շուտով բարւոքել Փարիզու մեր ազգային դպրոցի վիճակը, եւ թէ վեհապատիւ նորընտիր Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթէոսը, Պօլսից ելանելու ժամանակ երդմամբ չափ պատուէր է տուել ազգին՝ անօգնական չթողուլ դպրոցը, մինչեւ ինքը կարողանայ օգնութիւն հասուցանել Էջմիածնից:

Եւ ահա, Փարիզի հայկական դպրոցը կապուեցաւ Էջմիածնեան աթոռի հետ:

Կարծում եմ, որ դու աւելի հիմնաւոր տեղեկութիւնք ունենաս այս բաների մասին եւ յոյս ունեմ երբեմն կարդալ քո Յիշատակարանի մէջ այս բոլորի մանրամասն նկարագրութիւնը: Առ այժմ ուրիշ ոչի՛նչ գրելիք, սպասում եմ նամակիդ: Ո՛ղջ եղիր:

Քո Ս. Շահբէգ»:

 

Այո՛, ես պատահեցայ Փարիզում եւ Հայկական Մուրադեան վարժարանին, եւ նոցա մասին միտք ունիմ առանձնապէս խօսել, մանաւանդ՝ այն խնդրի վերայ, թէ արժանայիշատակ Մուրադը, նուիրած լինելով մի ժառանգութիւն ընդհանուր Հայոց ազգի զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան համար, ինչու միայն որպէս մի մասնաւոր առանձնաշնորհութիւն հասանում է այդ բոլորը պապական Հայերին: Ինչո՞ւ համար ազգը, լուռ ու մունջ նստած, սառն հանդիսատես է այդ անիրաւութեանը եւ այն ծայրացեալ անիրաւութեան: Ազգի արծաթը ծախւում է, որ պապականութիւնը առաւել խոր տարրանայ ազգի անմեղ զաւակների սրտի մէջ, որոնց առաւօտ եւ երեկոյ աղօթք են կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան եւ, դուրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գիրկը եւ արժանի լինին փրկութեան: Այս աղօթքը գրուած է վենետկեան Մխիթարեանց ձեռքով եւ, որպէս մի նոր եւ հաւաստի նշան միաբանութեան հարազատ պապականութեան, ներկայացուցած է Վատիկանին եւ արժանի է եղած առանձին ինդուլգենցիայի: Ազգը այսքան տարիներով լռում է եւ իւր լռութեամբ շատացնում է ազգի զաւակներից պապականութեան գնացած զոհը Հիւրմիւզների ձեռքով, որ սոքա կարողանան այդպիսի ծանր գնով գնել կարդինալական գլխարկը:

Մեծ յոյս ունինք վեհափառ Մատթէոս նորընտիր ծայրագոյն պատրիարք Կաթողիկոսից, որ նա իւր Հայրապետութեան սկզբումը դեռեւս առաջը փակէ այս բանիս, որ մեծ եւ մեծ վնասակարներից մինն է: