Յիշատակարան Կոմս Էմմանուէլի

Ե.

Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրում եմ հին բաներ։ Ինչ պիտոյ է առնել, ամենայն մարդ ունի իւր համար մի սիրական բան։ Իմ սիրականը է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւանդ թէ այդ բանը ունենայ պատմական արժանաւորութիւն: Այսօր ձեռքս ընկաւ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ Ռուսաց ԿԱՅՍԵՐՈՒՀՈՒ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակի պատճէնը, այն հրովարտակի, որ տրուած է 1779 թուականի Նոյեմբերի 14-ին Արժանապատիւ Պետրոս Մարկոսեան արքիմանդրիտի [1] անունով, որ առաջնորդում էր Ղրիմեցի Հայերին, երբ սոքա գաղթեցին Ղրիմից դէպի Դօն գետի ափը՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի, եւ նոքա, քաղաք շինելով, անուանեցին նորան Նախիջեւան: Այդ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակով ՄԵԾ ԿԱՅՍՐՈՒՀԻՆ բարեհաճել է ցուցանել Նոր Նախիջեւանու Հայոց ազգին զանազան առանձնաշնորհութիւնք: Շատերը Նախիջեւանցի Հայերից անունով միայն գիտեն այդ հրովարտակը, ուստի կարծում եմ, որ կը ցանկանային կարդալ որպէս բնագրի հաւատարիմ պատճէնը, նոյնպէս եւ նորա ճիշդ թարգմանութիւնը մայրենի լեզուով: Այս խորհրդով ամենահարկաւոր բաներից մինը համարեցի արձանագրել այդ Հրովարտակի բուն պատճէնը՝ թարգմանութեամբ հանդերձ, եւ հաւատացած եմ, որ մեր ազգը Նախիջեւանու մէջ, որին այս րոպէիս յիշեցնում եմ այն ամենայն մայրական գթասրտութիւնը՝ ի Տէր հանգուցեալ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԱՅՍՐՈՒՀՒՈՅՆ, եւ Ռուսաց Կայսրների ողորմութիւնքը՝ ժամանակ առ ժամանակ առատացած Նախիջեւանու վերայ, վերստին օրհնելու է իւր հովանաւորների յիշատակը, եւ, ամենայն երջանկութեամբ լրացեալ, երկայն օրեր բարեմաղթելու է մեր ամենագթած ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՆԻԿՈԼԱԵՒԻՉ Կայսեր, որովհետեւ ՍՈՑԱ շնորհքով ապրում է այսօր Մեծ Մօր՝ Ռուսսիայի հողի վերայ որպէս իւր սեպհական տան մէջ՝ ազատ ամենայն նեղութենից: Ահա՛ այդ հրովարտակի հաւատարիմ պատճէնը եւ նորա հարազատ թարգմանութիւնը:

Божиею поспешествующею Милостию Мы, ЕКАТЕРИНА ВТОРАЯ, ИМПЕРАТРИЦА и Самодержца Всероссийская:

Московская, Киевская, Владимирская, Новгородская, Царица Казанская, Царица Астраханская, Царица Сибирская, Государыня Псковская и Великая Киягиня Смоленская, Княгиня Эстляндская, Лифляндская, Корельская, Тверская, Югорская, Пермская, Вятская, Болгарская, и иных, Государыня и Великая Княгиня Ново–Города, Низовскія земли, Черниговская, Рязанская, Ростовская, Ярославская, Белозерская, Удорская, Обдорская, Кондийская и всея Северныя страны, Повелительница и Государыня Иверскія земли, Карталинскихъ и Грузинскихъ Царей и Кабардинскія земли, Черкасскихъ и Горскихъ Князей и иныхъ Наследная Государыня и Обладательинца.

Вернейшему Нашему Архимандриту Петру Маркосову и всему обществу Крымских Христиан Армянского закона всякаго звания всем вообще и каждому особо Наше Имнераторское милостивое слово.

Благонамеренное всеобщее предприятие ваше да благословит десница Вышего. Мы рассмотрев посланное к Нам от вас из Бахчисарая от 16 июля прошедшего года, общее и на доброй воле основанное прошение о избавлении всех вас от угрожаемого ига и бедствия, принятием в вечное подданство Всероссийской Империи, позволяем Мы не только принять всех вас под Всемилостивейший. Наш покров и яко любезнейший над успокоив под оным доставить жизнь только благоденственную, колико желание смертных и безпрестанное НАШЕ о том попечение простираться могут: следуя сему соизволяем пользоваться вам в Государстве НАШЕМ не токмо всеми теми правами и пренмуществами, каковыми все подданные Наши от Нас и Предков Наших из древле наслаждаются, но сверх того указали Мы:

Первое. При настоящем переселение вашем в Азовскую Губеринию перевест из Крыма на иждивении Нашем все то имущество ваше, которое только перевезено быть может: что из определенной от Нас суммы уже и исполнено.

Второе. Дая удобнейшего поселения вашего отвест в Азовской Губернии особенную от прочих селеннй округу крепости Святого Димитрия Ростовского, как границы оной с Донским войском утверждены, оставляя из нея на крепостной выгон земли три тысячи десятин, да для рыбных ловель тамошным обывателям четвертую часть реки Дона, из того, сколько оной реки в даче той округи состоит, в верх от устя реки Темеринка, а в случае недостатка для селений ваших там земли, и в Округе крепости Азовской, где против тех дач ваших рыбные ловли, Всемилостивейше жалуем вечно в пользу и выгоды всего общества без всяких в казну Нашу податей.

Третье. По разделенин на классы Гасударственных жителей Всемилостивейше увольняем всех от Государственных податей и служб, какого бы звания оные ни были , на десять лет, в по прошествие онаго времени нмеют платить в казну Нашу ежегодно купечество, с капиталов с рубля по одному проценту, цеховые, также и мещанство, с двора по два рубля, о уездные поселяне, и имянно земледельцы, коим полагается для каждого до тридцати десятин, будут взноснть с каждой десятины в год по пяти копеек: ненмущие же снабдены будут из казны Нашей не только продовольствием на первой год, но и на посев земли всякого звания хлебными семенами, скотом и всем к заведению домоводственному принадлежащим, с возвратом за все оное в казну чрез десять лет, на построение им домов, лес в прочие припасы отпустятся из казны безденежно: нмущественные же на отведенных им землях имеют строит домы, лавки, анбары, фабрики и все, что сами пожелают, из собственного своего нждивения, пользуясь все обще навсегда от всяких постоев свободою, кроме тех случаев, когда воинская команды мимо селений ваших проходить должни; от отдачи же на войска рекрут увольняетесь вы вечно, разве кто сам в службу Нашу пожелает.

Четвертое. Архимандриту Петру Маркосову по смерть его Всемилостивейше препоручаем паству всех сих вышедших с ним из Крыма Армян, и позволяем им строить церкви и колокольни с вольным отправлением в оных по законам их всех церковных чиноположений, и состоять Архимандриту и Армянским Священникам в единственной власти Армянского Патриарха, находящегося в Араратском Патриаршем монастыре.

Пятое. По заселении вами особого города при урочище Полуденки с названием Нахичевана и с дачею на выгоне онаго двенадцати тысяч десятин, повелеваем учредить Магистрат и в нем производить суд и расправу по вашим правам и обыкновениям выбираемыми из вас же по жребию начальниками, коим и пользоваться чинами и жалованьем по штату Азовской Губернии и быть под апелляциею Наместническаго Правления, в городе же и в деревнях для защиты во всех нужных случаях определятся особые начальники из Российских, коим в судопроизводство сих поселян не мешаясь, быть токмо охранителями и их заступать.

Впрочем по вступлении каждого в избираемый им род Государственных жителей позволяем пользоваться вечно и потомственно всем тем, чем по общим Нашим узаконениям каждой род Государственных жителей пользуется, как–то: свободною торговлею вне и внутрь Государства, и для вящшей выгоды оныя позволяется строить из собственного вашего иждивения купеческия мореходныя суда, разводить нужные и полезныя фабрики, заводы и фруктовые сады, по разведении которых всякия выноградныя вина в селениях ваших малыми мерами, вывозимыя ж во внутренные России, города бочками продавать можете, Французскую же водку делать каждому, но не вывозить внутрь России, словом: всякаго звания промыслы распространять по собственной воле и достатку каждого и всем тем под Самодержавным Нашим Скипетром и защитою законов наслаждаться.

Все сии преимущества жалуя Мы торжественно и потомственно сему обществу на вечные времена, для вящшей силы своеручно подписали и Государственною Нашей печатью укрепить повелели. Дана в Престольном Нашем граде Санк Петербурге лета от Рождетства Христова 1779 Ноября 14 дня, Государствования Нашего осьмого на десять года.

На подлинной подписанно собственною ЕЯ ИМПЕРАТОРСКОГО ВЕЛИЧЕСТВА рукою тако:

ЕКАТЕРИНА.

Контросигнировал Вице–Канцлер Граф Иван Остерман.

 

Указ  НАШЕМУ  Сенату

Права и приимущества Нахичесваискому Армянскому обществу, Нашего Любезнейшею Родительницею, блаженной памяти, ИМПЕРАТРИЦЕЮ ЕКАТЕРИНОЮ II, в 1779 году дарованныя и в грамоти изображенныя Всемилостивейше всему Нахичеванскому Армянскому обществу на вечныя времена утверждаем. Дан 4 Генваря 1799 года.

На подлинном: ПАВЕЛ.

Божиею поспешенствующею мнлостью, Мы, АЛЕКСАНДР Первыий, Император и Самодержец Всероссийский: Московский, Киевский, Владимироский, Новогордский, Царь Казанский, Царь Астраханский, Царь Сибирский, Царь Херсониса–Таврическаго, Государь Псковский и Великий Князь Смоленский, Литовский, Волынский и Подольский, Князь Эстлядский, Лифляндский, Курляндский, и Семигальский, Самогицкий, Корельский, Тверский, Югорский, Пермский, Вятский, Болгарский и иных; Государь и Великий Князь Нова–города Низовския земли, Черниговский, Рязанский, Полоцкий, Ростовский, Ярославский, Белозерский, Удорский, Обдорский, Кондийский, Витебский, Мстиславский, и всея Северныя страны Повелитель и Государь Иверския, Карталинския, Грузинския и Кабардинския земли: Черкасских и Горских Князей и иных наследный Государь и Обладатель: Наследник Норвежский, Герцог Шлезвиг–Голстинский, Сторманский, Дитмарсенский и Олденбургский и Государь Еверский, и прочая, и прочая, и прочая.

Новороссийской Губернии города Нахичевана Армянское общество в лице Депутатов своих, Карапета Сагакова и Магардича Назырова принесло Нам Всеподданнейшее прошение, о подтверждении их прав и преимуществ, дарованных в Бозе почивающими Великими Государями, Предками Нашими, и Мы Всемилостнвейше снисходя на сие прошение, и в ознаменование всегдашняго благоволения Нашего, к непоколебимой верности и усердию Нахичеванскаго Армянскаго общества, все права и преимушества оному присвоенныя и доселе без отмены существующия, поколику они сходны с общими Государственными узаконениями, признали за благо утвердить, и навсегда удостоверить; яко же сим утверждаем, и удостоверяем во всей их силе и неприкосновенности: во уверение чего и сию Нашу подтвердительную жалованную грамоту, собственную рукою подписали, и укрепить ее Государственною печатью повелели. Дана в Санкт–Петербурге тысяча восемь сот втораго года Декабря двадесять перваго дня, Государствования Нашего лето второе.

На подлинной собственною Его ИМПЕРАТОРСКАГО ВЕЛИЧЕСТВА рукою поднисано тако:

АЛЕКСАНДР.

Государственный Канцлер Граф Александр Воронцов.

 

Աստուծոյ յաջողեցուցիչ ողորմութեամբ Մեք՝ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ, ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ եւ Ինքնակալուհի ամենայն Ռուսաց,

Մոսկուայի, Կիեւի, Վլատիմիրու, Նովգօրօդի, Արքայուհի Ղազանու, Արքայուհի Հաշտարխանու, Արքայուհի Սիբիրիայի, Թագուհի Պսկովեան եւ Մեծ Իշխանուհի Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կարելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց. Թագուհի եւ Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան Նովա–Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Րոստովի, Եարոսլաւի, Բելոզերսկի, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագուհի Իբերական, Կարթալինեան եւ Վրացի Թագաւորների եւ Կաբարդինեան աշխարհի վերայ, այլեւ Չերքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց Ժառանգութեամբ Թագուհի եւ Տիրակալ:

Մեր ամենահարազատ Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին եւ բոլոր Հայադաւան հասարակութեանը Ղրիմի Քրիստոնեաների որեւիցէ կոչմամբ, ամենեցուն միասին եւ ամեն մինի առանձին թող հասանի ՄԵՐ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ողորմած ողջոյն:

Ձեր բարեխորհուրդ ընդհանուր ձեռնարկութիւնը թող օրհնէ Բարձրելու աջը: ՄԵՔ, քննելով ձեզանից ՄԵԶ ուղարկած ընդհանուր եւ յօժարակամ խնդիրը, անցեալ տարու Յուլիսի 16 թուականից Բաղչիսարայ քաղաքից, ձեզ վերահաս տառապանքի լծից եւ թշուառութենից ազատելու մասին, ընդունելով ձեզ Համայն Ռուսաց Տէրութեան մշտնջենաւոր հպատակութեան մէջ, բարեհաճում ենք ՄԵՔ ոչ թէ միայն ընդունել ձեզ՝ ամենեքեանքդ, ՄԵՐ ամենագթած հովանաւորութեան տակ, եւ որպէս ամենասիրելի զաւակներ, հանգստացնելով ձեզ նորա ներքոյ, այնպիսի չափով երջանկացնել ձեր կեանքը, ինչքան հասանելու էին մահկանացուների ցանկութիւնը, եւ ՄԵՐ անընդհատ հոգաբարձութիւնը այդ մասին, այլեւ թոյլ ենք տալիս ձեզ ՄԵՐ Թագաւորութեան մէջ վայելել ոչ թէ միայն բոլոր իրաւունքը եւ առանձնաշնորհութիւնքը, որ ՄԵՐ համօրէն հպատակքը ՄԵԶԱՆԻՑ եւ ՄԵՐ Նախնիքից հնուց վայելում են, այլեւ, բացի դորանից, հրամայեցինք ՄԵՔ.

Առաջին. Ձեր ներկայ տեղափոխութեան միջոցին դէպի Ազովեան գաւառը, փոխադրել Ղրիմից ՄԵՐ ծախքով այն ձեր բոլոր գոյքը, որ միայն փոխադրելի էր, որ եւ ՄԵԶԱՆԻՑ սահմանեալ արծաթագլխովը արդէն հնարաւոր է կացուցած:

Երկրորդ. Ձեր առաւել յարմարաւոր բնակութեան համար տալ ձեզ Ազովեան գաւառի մէջ այն, միւս բնակութեններից առանձնացած հողաբաժինը Սուրբ Դիմիտրիյ Րօստովսկիու ամրոցին, ինչպէս դորա սահմանքը դէպի Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուած են՝ թողնելով դորանից ամրոցի համար, որպէս արօտի դաշտ, երեք հազար դեսեատին հող, այլեւ ձկնորսութեան համար տեղացի բնակիչներին, քառորդ մասը Դօն գետի, այն բաժնից, ինչքան որ այն գետի սահմանից ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր Թեմերնիկ գետի բերանից: Բայց եթէ ձեր բնակութենների համար այնտեղ պակաս էր հողը եւ Ազովեան ամրոցի սահմանումը, որ ձեր շէնքերի հանդէպ կային ձկնորսութեան տեղեր, ամենողորմ գթութեամբ պարգեւում ենք մշտնջենաւոր ժամանակով բոլոր հասարակութեան օգտի եւ շահի համար առանց որեւիցէ հարկատուութեան դէպի ՄԵՐ գանձատունը:

Երրորդ. Թագաւորութեան բնակիչները կարգերի վերայ բաժանելուց յետոյ ամենողորմ գթութեամբ ազատում ենք ամենեքեանքդ բոլոր Տէրութենական հարկերից եւ պաշտօններից, որպիսի եւ լինէր ձեր կոչումը, տասն տարի ժամանակով, բայց այդ ժամանակի անցանելուց յետոյ դուք պարտական էք վճարել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի վաճառականքը իւրեանց արծաթագլխից, րուբլիուց մի պրոցենտ, պատկանաւորքը արուեստաւորների ընկերութեանը, որպէս եւ քաղաքացիքը, ամենայն տնից երկու րուբլի, բայց նահանգական բնակիչքը, յատկապէս շինականքը, որոնց մարդագլուխ սահմանւում է երեսուն դեսեատին հող, վճարելու են ամենայն տարի՝ իւրաքանչիւր դեսիատինի համար հինգ հինգ կոպէկ, բայց չունեւորքը կ’ստանան ՄԵՐ գանձատնից ոչ թէ միայն ապրուստ առաջին տարու համար, այլեւ սերմանացութեան համար, ամենայն տեսակ հացեղէն սերմեր, անասուն եւ ամենայն բան, որ հարկաւոր էր տնտեսութեան համար եւ որ պարտական էին դարձուցանել գանձատանը տասն տարուց յետոյ, բայց տների շինութեան համար, փայտ եւ այլ հարկաւորութիւնք կը տրուին գանձարանից առանց վճարի, իսկ ունեւորքը կարող են նոցա տրուած հողերի վերայ շինել տներ, խանութներ, շտեմարաններ, գործարաններ եւ ամենայն բան, որ ցանկալի էր նոցա, իւրեանց ծախքով, ամենեքեան առհասարակ ազատ մնալով ամենայն իջեւանատուութենից աստիճանաւորների համար, բացի այն դիպուածներից, երբ որ զօրքերի գունդեր անցանելու էին ձեր բնակութենների մօտից, իսկ զօրք տալուց Տէրութեանը ազատում ենք ձեզ մշտնջենաւոր ժամանակով, բացի ով որ ինքը կամք ունէր մտանել ՄԵՐ ծառայութեան մէջ:

Չորրորդ. Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին մինչեւ նորա մահը Գերագոյն ողորմութեամբ յանձնում ենք ՄԵՔ այս բոլոր՝ Ղրիմից նորա հետ դուրս եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ ենք տալիս նոցա եկեղեցիք ու զանգակատունք շինել՝ ազատութեամբ կատարելով նոցա մէջ իւրեանց օրէնքի պէս բոլոր եկեղեցական կարգերը, եւ Արքիմանդրիտը եւ Հայոց քահանայքը պիտոյ է ստորադրուին միայնակ իշխանութեան Հայոց Պատրիարգին, որ գտանւում է Արարատեան Պատրիարգական վանքումը:

Հինգերորդ. Երբ որ դուք արդէն բնակութիւններ էիք հաստատել մի առանձին քաղաքում՝ Պօլուդենկա ասացեալ սահմանի մօտ, Նախիջեւան անունով, եւ ստացել էիք դորա հետ 12. 000 դեսեատին հող՝ որպէս արօտի դաշտ, հրամայում ենք ձեզ հաստատել մագիստրատ եւ այնտեղ դատ ու վճիռ կատարել ձեր կանոնների [2] եւ սովորութեան պէս վիճակով ընտրուած ձեզանից մեծաւորներով, որ պիտոյ է վայելէին արժանաւորութիւն եւ թոշակ ազովեան գաւառի սահմանադրութեան վերայ, եւ գտանել Տեղակալական կառավարութեան բողոքաքննութեան (իշխանութեան) տակ: Իսկ քաղաքումը եւ գիւղերումը պաշտպանութեան համար կարգուելու են առանձին մեծաւորներ Ռուսաց ազգից, որ, չխառնուելով այս գաղթականների դատաստանական գործողութենների մէջ, ունէին միայն լինել նոցա պաշտպանքը եւ հովանաւորքը: Բայց երբ որ այս կամ այն անձը մտած էր իւրեանց ընտրած կարգը՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, թոյլ ենք տալիս նորան վայելել մշտնջենաւոր ժամանակով եւ ժառանգաբար այն ամենայն իրաւունքը, որ ՄԵՐ ընդհանուր կարգադրութենների հիման վերայ վայելում է ամենայն կարգ՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, որպէս ազատ վաճառականութիւն՝ թագաւորութենից դուրս եւ նորա մէջ, եւ նորա առաւել օգտի համար թոյլ է տրւում կառուցանել ձեր յատուկ ծախքով վաճառական ծովագնաց նաւեր, հիմնարկել հարկաւոր եւ օգտակար ֆաբրիկայք, գործատներ եւ պտղաբեր այգիներ, որոնց յառաջանալուց յետոյ կարող էք ամենայն տեսակ խաղողի գինիք վաճառել փոքրիկ չափերով ձեր բնակութիւն հաստատած տեղերում, բայց, դէպի Ռուսսիայի ներքին քաղաքներ դուրս հանելով, կարող էիք տակառներով վաճառել. թոյլ տրուած է ամենայն մարդու պատրաստել ֆրանսիական արաղ, բայց ոչ դուրս տանել Ռուսսիայի ներս, մի խօսքով՝ ամենայն տեսակ վաստակասիրութիւնք տարածել ամեն մինի կամքի եւ կարողութեան համեմատ, եւ այս բոլորը ունիք վայելելու ՄԵՐ Ինքնակալ գայիսոնի եւ օրէնքների հովանաւորութեան տակ:

Այս բոլոր առանձնաշնորհութիւնքը տալով՝ ՄԵՔ հանդիսաբար եւ ժառանգաբար բոլոր հասարակութեանը մշտնջենաւոր ժամանակով, առաւել հաստատութեան համար մեր յատուկ ձեռքով ստորագրեցինք եւ ՄԵՐ Տէրութենական կնքովը հրամայեցինք ամրացնել: Տուած է ՄԵՐ Սանկտպետերբուրգ Մայրաքաղաքում, Քրիստոսի Ծննդից 1779 տարումը Նոյեմբերի 14-ին, բայց ՄԵՐ Թագաւորութեան 18-երորդ տարումը:

Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով ստորագրած է այսպէս.

«ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ»

Հանդէպը նշանադրեց Վիցէ-Կանցլեր Կոմս Իւան Օստերման:

Այս առանձնաշնորհութիւնքը վերստին հաստատուած են այլ Բարձրագոյն հրովարտակներով, որ, պատշաճ համարելով, արձանագրեցի Յիշատակարանիս մէջ:

Հրովարտակ ՄԵՐ Սենատին.

Իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան, ՄԵՐ Ամենասիրելի ծնողի՝ երանելի յիշատակի ԿԱՅՍՐՈՒՀԻ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ Բ-ի ձեռքով, 1779 թուականի տրուածքը եւ պարգեւաթղթի մէջ նշանակուածքը, Գերագոյն ողորմութեամբ բոլոր Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան վերայ մշտնջենաւոր ժամանակով հաստատում ենք: Տրուած է, Յունուարի 4-ին 1799 թուականին:

Բնագրի վերայ «ՊԱՒԵԼ»:

Աստուծոյ յաջողեցուցիչ ողորմութեամբ ՄԵՔ՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԱՌԱՋԻՆ, ԿԱՅՍՐ եւ Ինքնակալ ամենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլադիմիրու, Նովգօրօդի, Արքայ Ղազանու, Արքայ Հաշտարխանու, Արքայ Սիբիրիայի, Արքայ Խերսօնիսա–Տաւրիկայ, Թագաւոր Պսկովի եւ Մեծ Իշխան Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վօլինեան եւ Պօդօլեան, Իշխան Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կուրլեանդիու եւ Սեմիգալիու, Սամօգիցիու, Կորելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ Իշխան Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Պօլօցկի, Րոստովի, Եարոսլաւի, Բելօզերսկի, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի, Վիտեպսկի, Մստիսլաւու եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագաւոր Իբերական, Կարթալինեան, Վրացի եւ Կաբարդինեան երկիրներին, Չէրքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց ժառանգութեամբ Թագաւոր եւ Տէր, Ժառանգ Նորվեգիու, Դուքս Շլեզուիդ-Հօլստինեան, Ստորմանեան, Դիդմարսենեան եւ Օլդենբուրգեան եւ Թագաւոր Եւերեան, եւ այլոց, եւ այլոց, եւ այլոց:

Նոր Ռուսսիական գաւառի Նախիջեւանի քաղաքի Հայոց հասարակութիւնը իւր Պատգամաւոր Կարապետ Սահակեանի եւ Մկրտիչ Նազիրեանի ձեռքով տուեց ՄԵԶ ամենահպատակագոյն խնդիր, նոցա իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը, պարգեւած ի Տէր հանգուցեալ Մեծ Թագաւորների, ՄԵՐ Նախնիների ձեռքով հաստատելու համար եւ, ՄԵՐ Գերագոյն ողորմութեամբ ընդունելով այդ խնդիրը եւ ցոյց տալու համար ՄԵՐ մշտական բարեհաճութիւնը դէպի Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան անյողդողդ հաւատարմութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը, որ սեպհականուած էին այդ հասարակութեան եւ մինչեւ այժմ պահպանւում էին անփոփոխ, որքան ժամանակ դոքա համաձայն են թագաւորութեան ընդհանուր օրինադրութենների հետ, բարի ճանաչեցինք հաստատել, եւ մշտնջենաւոր ժամանակով հաւատարմացնել, որպէս եւ այս հրովարտակով հաստատում ենք եւ հաւատարմացնում ենք այդ իրաւունքների եւ առանձնաշնորհութենների զօրութիւնը եւ անձեռնամերձ լինելը, որի հաւատարմութեան համար ՄԵՐ՝ այս վերստին շնորհած պարգեւաթուղթը սեպհական ձեռքով ստորագրեցինք եւ ամրացնել նորան Թագաւորական կնքով հրամայեցինք: Տրուած է Սանկտպետերբուրգ քաղաքում հազար ութն հարիւր երկու թուականին Դեկտեմբերի քսան եւ մի երրորդ օրում՝ ՄԵՐ Թագաւորութեան երկրորդ տարումը:

Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով ստորագրուած է այսպէս.

«ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ»:

Թագաւորական Կանցլեր Կոմս Ալեքսանդր Վօրօնցով:

Նախիջեւան քաղաքը մինչեւ այսօր վայելում է այս իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը. մինչեւ այսօր քաղաքական կառավարութիւնը գտանւում է Հայ քաղաքագլխի եւ Հայ դատաւորների ձեռքում, որ վիճակով ընտրւում են հասարակութեան կամեցողութեամբ երեք տարի ժամանակով: Ոչինչ աւելի լաւ կառավարութիւն չէր պիտոյ ցանկանալ Հայերի համար, եթէ այդ ընտրութիւնքը միշտ յառաջանային՝ ուշ դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան պիտոյքին, եթէ մասնաւոր եւ անձնական բաները խափանարկու չլինէին ընդհանուր օգտին: Նախիջեւանը գտանւում է Դօն գետի աջակողմեան ափում՝ մի բաւական բարձր սարի վերայ, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չեն սկսանում իսկոյն գետի ափից, դորա հակառակ գետեզրից կէս վերստ ճանապարհ պիտոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի սկիզբը: Պատմում են, թէ կամեցած էին սկզբումը գետի ափից սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ որպէս թէ փորձ արած էին մի քանի մարդիկ բնակութիւն հաստատելու գետի մօտ, բայց աւազակներից երկիւղը ստիպել էր նորանց հեռանալ այդտեղից: Պիտոյ է կարծել, որ անհիմն է այդ պատճառը, որովհետեւ քաղաքի կենտրոնը, ուր գտանւում է Աւագ եկեղեցին, եւ գլխաւոր հրապարակը, այլեւ միւս եկեղեցիների համարեա թէ միաչափ հեռաւորութիւնը կենտրոնից, սորա չորս կողմով, ցոյց են տալիս, որ քաղաքի հիմնարկութիւնը եղած է առանց ուշադիր լինելու այն օգուտներին, որ յառաջանալու էին գետի մօտաւորութենից: Ինչպէս եւ եղած լինէր այս, միայն քաղաքը բաւական գեղեցկաշէն է, տուները՝ եւրոպական ճարտարապետութեամբ, մանաւանդ, որ գտանւում էին քաղաքի կենտրոնում, համարեա՛ թէ բոլորը քարից ու աղիւսից շինած: Եկեղեցիքը, որ վեց հատ են թուով, հոյակապ եւ ամենեւին նոր ճարտարապետութեան կանոններով, որոնցից Աւագը՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անունով, գտանւում է քաղաքի մէջտեղը մի մեծ հրապարակի վերայ: Մօտ տեղեր Նախիջեւանի շրջակայքում չկան այդպիսի հոյակապ տաճարներ:

Մի ցաւալի բան է, որ ոչ մի հոյակապ շինուածք չկայ այդ քաղաքի մէջ, որ պատկանէր հասարակութեան եւ շինուած լինէր մի բարոյական խորհրդով, զորօրինակ՝ Թէատրոն, Մատենադարան, Ժողովարան եւ Կլուբ: Ամենայն շինուածք՝ մեծ, թէ փոքր, սեպհականութիւն են մասնաւոր մարդերի: Քաղաքը ունի մի քանի խանութներ՝ հին ժամանակներից շինած, որ վարձու է տալիս, եւ որոնք, բոլորովին ծերացած լինելով, այսօր, վաղը յոյս ունին հանգստանալ բնութեան գոգումը: Գետի ափը, մինչեւ նոր ժամանակներս, չունէր մի յարմարաւոր նաւահանգիստ։ Մի քանի տարի է, որ քանի մի հարուստ մարդիկ, շինելով այնտեղ գեղեցիկ ամբարներ եւ այլ շինուածք, այլեւ բաւական մեծ ծախքով սարի յետնակողմը փորելով եւ նորա քար ու հողը շինութենների առաջեւներումը լցնելով, բաւական խոր մտան գետի մէջ, եւ այս լցուած հող ու քարը, ջրի երեսից երկաթակապ հաստ գերաններով եւ փայտերով պատելով, յառաջացուցին զանազան նաւահանգիստք, որ մի գծի վերայ լինելով, այլեւ միմեանց մօտ, կազմում են այս րոպէիս մի բաւական տարածուն նաւահանգիստ: Սոցանից ամենափառաւորը՝ թէ՛ աղիւսակերտ շտեմարաններով եւ թէ՛ այլ հոյակապ շինութեամբ, պատկանում է ժառանգական պատուամեծար քաղաքացի եւ Առաջին կարգի վաճառական Հայրապետեան եղբարց: Ցաւելի է նոյնպէս գետի սակաւաջուր լինելը Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների մէջ կամ երբ երկար ժամանակ փչում էին արեւելեան քամիները, որովհետեւ խափան է լինում մինչեւ անգամ միջակ նաւերի ընթացքին:

Օդը այդ քաղաքի բաւական լաւ է եւ բաւական մաքուր եւ չոր. չկան նորա մէջ այն անմաքրութիւնքը, որ երեւում են մօտակայ քաղաքների մէջ, որպիսի է Ռոստովը: Ջուրը նոյնպէս քաղցրահամ եւ մաքուր, որ հոսում է մի ապառաժից, ոչ շատ հեռի գետի ափից՝ քաղաքի հարաւային արեւելեան կողմից:

Քաղաքը մերկ է ծառաստանից․ ոչ թէ միայն չկան հրապարակական ճեմելիք կամ պարտէզք, այլեւ շատ սակաւ կը գտանուի այնպիսի տուն, որ մի երկու ծառ ունենար իւր բակում: Թէեւ բոլոր բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից, երբ սկսանում էին գարնանային եւ աշնանային անձրեւները կամ ձիւնհալը, այնուամենայնիւ, դեռեւս ո՛չ մինը քաղաքի գլուխ ընտրուած պարոններից հոգ չէ տարել քաղաքը սալայատակ առնելու մասին, թէեւ շատ հեշտ ճանապարհ ունէր՝ կանոն դնելով ամենայն քաղաք մտանող շինականների սայլերից պահանջել մի սալ քար ներս բերել քաղաքը, ինչպէս սովորութիւն էր Տագանրօգի մէջ: Եւ պիտոյ է ասել, որ այս ճանապարհով շատ շուտով յառաջ կը գնար բանը, որովհետեւ ամառները եւ, մանաւանդ, աշունքին հաշիւ ու համար չունին այդ քաղաքը մտած սայլերը ցորենով, սեխով, ձմերուկով, այլ ունդեղէններով եւ այլն, եւ այլն:

Քաղաքը կամ նորա շրջակայքը չունին մի առանձին բերք, որ յատկապէս նորան պատկանէին: Նոր ժամանակներումս լսւում է, թէ ձկնորսաթիւնը Դօնի մէջ բաւական յառաջադէմ է։ Այլեւ կարելի է յիշատակել այն, որ ամենայն տարի աշնան ժամանակ մորթւում են այդ քաղաքում բիւրաւոր ոչխարներ, որոնց ճարպը (ճրագուն, сало) ուղարկւում է սահմանից դուրս: Շատ ժամանակ չէ, որ մի ֆրանսիական ընկերութիւն ոտք է հաստատել Նախիջեւանի մօտ, որի խորհուրդը է զանազան մսեղէն պաշարներ պատրաստել Եւրոպա ուղարկելու համար:

Քաղաքի բնակիչքը բոլորը Հայք են՝ բուն հայկական ուղղափառ դաւանութեամբ, որոնց մէջ գտանւում է միայն մի հատ պապական Հայ, որ հանգուցեալ ՆԵՐՍԷՍ Կաթողիկոսը 1845 թուականի Նոյեմբերի մէջ կարգել էր ստորին եկեղեցական պաշտօնեաների եւ նորընծայ քահանաների վերայ վարժապետ, որ Բարձր Սրբազան ՄԱՏԹԷՈՍ վիճակաւոր Արքեպիսկոպոսի ձեռքով 1849 թուականին բոլորովին հեռացուեցաւ այդ պաշտօնից որպէս զգուշալի մարդ:

Նախիջեւանի բնակիչների թիւը, բացի հինգ հայաբնակ շրջակայ գեղերից, հասանում է մինչեւ 12. 000: Կեանքը այդ քաղաքի մէջ միօրինակ է եւ ձանձրալի. կանայք եւ աղջիկները վարում են մի վնասակար եւ նստողական կեանք, դոցանից շատը զոհ է լինում բարակացաւ ասացեալ տկարութեանը: Զարմանք չէ Նախիջեւանում, ինչպէս նաեւ առհասարակ Ասիայի մէջ, ըստ մեծի մասին գործածական կերակուրքը են խմորեղէն, որ, մեծապէս զօրացնելով զօլօտուխա ասացեալ տկարութիւնը մանուկ մարդերի մէջ, սոցա պատանեկութեան հասակում, մինչեւ կերպարանագործւում էին կուրծքի եւ սեռական գործարանքը, մինչ արիւնը առատութեամբ վազում էր մարմնի դէպի այդ սահմանքը, արդէն մեծ յաջողութեամբ ձեռնտու են լինում, որ բարակացաւական բլրակները բաժանուէին արիւնից եւ նստէին թոքերի կազմուածքի վերայ: Բաւական յաճախ երեւում է այդտեղ պատանի աղջիկների եւ կին մարդերի մէջ օրիորդական ասացեալ տկարութիւնը (chlorosis), եւ դորա յառաջանալու պատճառը ճանաչւում է նոցա նստողական կեանքը, որից պատճառւում է եւ արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը, եւ սա առիթ է լինում նոյնպէս բարակացաւի երեւելուն: Եւ մի օրիորդ, բոլորովին հիւանդանալով, յանձնուած են միմիայն բնութեան բժշկարար ներգործութեանը, եթէ այսպէս եւս լինէր, ճշմարիտ, մահացութիւնը չէր կարող այնքան շատ զայրանալ։ Բայց արի տես, որ մի տգէտ ռամիկ կա՛մ յիմարութեամբ, կա՛մ իւր արծաթսիրութեան քաղցը լցուցանելու համար, օգուտ քաղելով առաջեւի մարդու առաւել, քան թէ ինքը յիմար լինելուց, մեռուցանում է խղճմտանքը եւ համարձակւում է ցեխոտ կօշիկներով ոտք կոխել բժշկականութեան սրբազան սահմանի վերայ։ Մի այդպիսի մարդ տալիս է հիւանդին այնպիսի դեղեր եւ այնպիսի չափերով, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս վտանգուելու էր, թող թէ հիւանդը:

Եւ այդ քաղաքի մէջ տեղից վեր կացող մարդը բժիշկ է։ Դոցանից ոմանք թուղթ նայող են (գիր բացող, чернокнижникъ), ոմանք՝ կարդալով բժշկող, ոմանք՝ թեթեւ թափելով բժշկող, ոմանք՝ դեքոքտ խմեցնող, եւ ոմանք, որ մի բաւական պաշտօնական բան է իւրեանց կարծիքով, վարսավիրայք՝ տեղի–անտեղի արիւն թողնելով եւ տզրուկներ դնելով: Այդ քաղաքում երկար ժամանակ բժշկագործող՝ Բժշկականութեան վարդապետ Եգոր Իւանովիչ Տկաչեւ, մեր գիտնական բարեկամը, պատմած է, թէ ամենայն Մայիս ամսում վարսավիրայ Յովհաննէսի խանութի քամակում գտանուած ահագին փոսը լցւում է մարդու արիւնով։ Այդպիսի փոսեր շատ կան, որ նոյնպէս դատարկ չէին մնում մարդկային արիւնից: Ճշմարիտ, Մայիսը որ եկաւ, արդէն մի հարկաւորութիւն է ճանաչւում արիւն թողուլ: Հիւանդը թողնում է՝ առողջանալու յուսով, իսկ առողջը գործ է դնում այդ՝ որպէս առողջապահական հնար: Եւ մի մարդ՝ առողջ, թէ հիւանդ, որ գնացել էր վարսավիրայի մօտ՝ խորհուրդ հարցանելու, սորա նախկին առաջարկութիւնն է արիւն թողուլ, որովհետեւ այդ դիպուածում ստանալու էր քսան կամ քսանեւհինգ կոպէկ արծաթ: Վարսավիրայ ասած մարդը մի տգէտ ռամիկ է՝ անուս եւ անկիրթ։ Նա ոչինչ չգիտէ։ Բայց հասարակ ժողովրդի աչքում լինում են վարսաւիրայք, ո՛րտեղ է մնում բժիշկը, շատ մեծ յարգ ու արժանաւորութիւն ունին: Վարսաւիրայի փոյթը չէ, թող հիւանդը բարակացաւ ունենայ, թող միջողական տենդ (febris intermittens) ունենայ, նա կը զարկէ նշտրակը եւ այն ժամանակ միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ վիրաբերանի վերայ, երբ պղնձի թասի մէջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ արիւն, երբ արիւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, նա ամենեւին տգէտ է, որ արիւնը, առանց դորան եւս ջրացած լինելով, հասարակ տենդը փոխելու էր դէպի ջլային (feb. nervosa): Ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինել, որ մի փոքր սուլեմա եւս տալու չէր առաւել շուտով բժշկելու համար…

Ասիացիք առհասարակ սովորութիւն ունին իւրեանց հոգաբարձութեան վերաբերեալ բաները երկար տարիների մէջ ամենայն դանդաղութեամբ գլուխ բերել, իսկ այլ մարդերից պահանջել, որ ամենայն բան կատարուէր իսկոյն, որպէս մի կախարդական գաւազանի զարկուածով: Եւ սաստիկ սրտնեղում են, եթէ մի այդպիսի մարդ մի փոքր ուշացնում էր իւր կատարելի գործը, այսինքն՝ ո՛չ թէ իրողապէս ուշացնում էր, այլ, հանդարտութեամբ կատարելով իւր գործը, ամենայն ապահովութեամբ աշխատում էր հասանել նպատակին: Նախիջեւանցիք սովոր են բժիշկ մարդերից պահանջել այսպիսի շուտափոյթ գործողութիւն. նոքա անհաւան են նոյնպէս, որ բժշկի տուած դեղերը հիւանդի առողջ մերձաւորների զգալիքի վերայ չունին մի որոշ ազդեցութիւն, զորօրինակ՝ հոտ, համ եւ այլն, եւ այլն, կամ երբեմն նկատում են, որ մի սեւ շիշի միջից լցուած սպիտակ ջուրը ծիրանագոյն ներկում է արծաթի դգալը կամ յետոյ սեւացնում է եւս, այդպիսի դիպուածում, մանաւանդ թէ, հիւանդը վախճանի, ինչքան ծակ մարգարէութիւնք են լինում. «Բժիշկը դատապարտելի է, անխղճմտանք է, նորա համար թէ մի մարդ մեռած, թե մի հաւ սատակած։ Այդ ի՞նչ դեղ է, մի՞թէ կարելի է այդպէս կրակի նման սաստիկ դեղ տալ. եթէ արծաթը չէ դիմանում, սեւանում է, ողորմած–հոգու փորը եւ աղիքը ի՛նչպէս կարող էին չայրուիլ»: Չկամի ամենեւին մտածել, որ այդ ողորմած հոգու փորը եւ աղիքը արծաթ չէին, չկամի փորձել, որ փայտեայ դգալի մէջ տեսանելու չէր այդ գունափոխութիւնը: Իսկ երբեմն, որովհետեւ դեղերը շատ անգամ տրւում են մի, երկու կամ երեք ժամը մի անգամ մի սեղանի դգալ. «Ի՞նչ պիտոյ է օգնէ, – ասում է, – հիւանդին այդ աննշան քանակութիւնը կամ եթէ ամբողջ օրի մէջ նշանակած է մի հատադեղ (pilula)»: Ասիացու յատկական բնաւորութեններից մինն է՝ չափազանց լինել ամենայն բանի մէջ, մինչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ Նա չկամի հասկանալ, թէ դեղերի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը մեծ մասնով կախուած է չափերից միայն: Մի դեղի մի երկու ցորենակշիռը փրկարար է մի հիւանդութեան մէջ, իսկ երեք կամ չորսը՝ մահադեղ: Այսպիսի ասիական եւ անտեղի պատճառաբանութեամբ բամբասւում է այդ քաղաքի մէջ մեր գիտնական բարեկամ, խոհեմ եւ մարդասէր բժիշկ Ֆրանց Իւանովիչ Գեռռեւինը: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ ճանաչում ժողովուրդը նորա յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնայելով պիտոյ էր ներս բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, չգիտէ, թէ ամենայն դեղ, որքան եւս օգտակար լինէր դա մի տկարութիւն բժշկելու մէջ, այնուամենայնիւ, վնասակար էր կազմուածքին ընդհանրապէս, չգիտէ, որ մի ցորենակշիռ աւելորդ դեղը խլում է կազմուածքի կեանքի գումարից սորա տասը ֆունտը: Եւ աւելի լաւ է ուղիղ ճանապարհով երկու օր, երկու շաբաթ կամ երկու ամիս յետոյ առողջանալ, քան թէ վտանգաւոր կերպով այդքան յառաջ: Պիտոյ էր իմանալ, որ ամենայն ցաւի բժշկութեան մէջ, բնութիւնը գործակատար է շատ կերպով, եւ թէ բնութիւնը երբէք չէ կարող ենթարկուիլ որեւիցէ ստիպանքի:

Նախիջեւանի ժողովուրդը, երկար ժամանակ Ղրիմում կենակից լինելով Թաթարների հետ, վեր է առել նոցա շատ սովորութիւնքը, որ մինչեւ այսօր եւս պաշտում է որպէս բուն ազգային սովորութիւնք: Բնակիչների զգեստը, որ սկզբումը բոլորովին համաձայն էր Թաթարի ձեւերին, այժմ ենթարկուած է մեծ փոփոխութեան: Այր մարդիկ զգեստաւորւում են համարեա՛ թէ եւրոպական ձեւով, բայց կին մարդերի մէջ, մանաւանդ պառաւների մէջ կան դեռեւս բաւական Թաթարի ձեւեր: Ամենագեղեցիկը եւ ամենալաւը այս սովորութեններից է այն, որ օրիորդքը ծածկում են իւրեանց գլխին բարխատեայ կամ ատլասեայ ոսկեղէն կամ արծաթեղէն ժապաւէնով շրջակարած եւ նոյնպիսի փունջ կախած մի կողմից ֆէս. ափսո՛ս, որ այդ բանը վերջացնում են օրըստօրէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ այդ գեղեցիկ սովորութիւնը այնքան երկար մնար, որքան կարելի էր:

Ժողովրդի կենակցութիւնը Թաթարի հետ, որպէս եւ նորա ձեւերը ընդունելը, մեծ ազդեցութիւն է ունեցել եւ հայկական լեզուի վերայ։ Նախիջեւանի լեզուն պատկանում է Տաճկաստանի բարբառին, թէեւ չունի մի քանի բառեր եւ մասնիկներ, որ գործածութեան մէջ էին Տաճկաստանի մէջ: Նախիջեւանի լեզուն, որպէս եւ Ղրիմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ շատ եւ շատ Թուրքի եւ Թաթարի բառեր ու ոճեր. այնպէս որ, այդ լեզուքը չիմացողը կը դժուարանայ հասկանալ Նախիջեւանցուն, եւ այդ բառերը գործ են ածւում անխտիր որպէս բուն ազգային բառեր: Նախիջեւանի լեզուն, մանաւանդ այս վերջին տասն տարու մէջ, ընկել է եւ այժմ եւս գտանւում է մի նոր աւերանքի տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ու Թաթարի էր եւ մնացած եօթանասունը՝ բուն հայկական, այժմ այդ եօթանասունից երեսունը կամ քառասունը փոխանակում են Ռուսի բառերով այնպէս, որ ներկայ ժամանակումս Նախիջեւանցին խօսում է Ռուսերէն եւ Թաթարերէն, քան թէ Հայերէն, որովհետեւ հարիւր բառի մէջ հազիւ մնացել է երեսուն կամ քառասուն հայկական բառ: Ողբալի եւ արտասուելի բան, այն երիտասարդ մարդիկը, որ յարակցութիւն ունէին Ռուսերի հետ, ամենայն կերպ աշխատում են իւրեանց Հայերէն խօսակցութեան մէջ որքան կարելի է շատ գործ ածել Ռուսի բառեր:

Նոքա մտածում են, թէ որքան այլանդակեն իւրեանց լեզուն օտարի բառերով, այնքան խելացի եւ բան հասկացող էին համարուելու, եւ այս պատճառով ամբողջ նախադասութիւնք շատ անգամ Ռուսի անդէմ բայերից, Տաճիկ վերջաւորութեններով կամ Թաթարի բառեր հայկական վերջաւորութեններով ծառայում են Նախիջեւանի ժողովրդին որպէս միտք բացայայտելու հնար: Այդ բարբառը մինչեւ այն աստիճան այլանդակուած է, որ ոչինչ ազնիւ մտածութիւնք չէ կարելի դորանով բացատրել, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը, ամենեւին նիւթական եւ ամենեւին գործական լինելով, հետեւաբար եւ նորա բարբառը չունի այն ձեւերը, որովհետեւ չկային այն մտածութիւնքը, որոնց համար հարկաւոր լինէր ձեւ ու ոճ որոնել: Մի գիրք վեր առնուլ եւ մտածութեամբ կարդալ եւ աշխատել օրըստօրէ մաքրել լեզուախօսութիւնը՝ չլսուած բան է Նախիջեւանցու համար, եւ մի յստակ խօսող մարդ իւր մաքրախօսութեամբը կարող էր տգէտների համար լինել ծաղրածութեան առարկայ: Դեռեւս չգիտեն մտածել, որ մի ազգ բաժանւում է միւսից իւր լեզուով, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապէս պահպանում է ազգութիւնը:

Նախիջեւանի կեանքը ոգեւորուած է առհասարակ ասիական բնաւորութեամբ: Ընկերական կեանք չէ երեւում այդտեղ: Միմիայն ազգականը գնում է իւր ազգականի տուն: Դեռ ես այր մարդիկը պատահում են միմեանց փողոցի մէջ, վաճառանոցում կամ ղահուէտնում, իսկ կանայք պիտոյ է տեսանեն միմեանց կամ եկեղեցու մէջ եւ կամ բաղանիքում: Օրիորդների վերայ խօսք եւս չկա. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը, գնում են եկեղեցի, իսկ այլ ժամանակ Աստուծոյ տուն գնալը համարւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ ամօթ եւ կամ գոնէ ընդդէմ բաների կարգին:

Նախիջեւանցիք տարին մի անգամ՝ Ապրիլի 23-ին, տեսանում են իւրեանց քաղաքի բազմութիւնը Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառով անուանում են Խդրելեզ: Խդրելեզին եկեղեցու պարսպի մօտումը շինւում են զանազան խանութներ, եւ ժողովուրդը ամբողջ երեք օր ման է գալիս այդտեղ: Շատ երիտասարդք ամբողջ ամիսներ սպասում են, որ Խդրելեզը գայ, որպէսզի կարողանան հարսն որոնել իւրեանց համար: Այստեղից ջոկ մնում է մի այլ եւս հաղորդակցութեան տեղ. այդ Սուրբ Խաչն է:

Սուրբ Խաչի անունով վանքը գտանւում է Նախիջեւանից եօթն վերստ դէպի հիւսիս հեռաւորութեամբ՝ մի բաւական բարձր ապառաժեայ սարի վերայ: Վանքը հիմնուած է յիշատակի արժանի Յովսէփ Արղութեանց իշխանազն Արքեպիսկոպոսի ձեռքով: Նա հաստատած է այդտեղ երբեմն ուսումնարան եւ տպարան, որ կառավարուել են բաւական երկար ժամանակ մի Թադէոս վարդապետի ձեռքով, որ անուն էր ստացել Քիթաբէութան (գիրք կուլ տուող): Մօտ իբր վաթսուն տղայ Յովսէփ սրբազանը, գաղթեցնելով Բեսսարաբիայից, Մօլդաւիայից եւ Վալախիայից, բերել է Սուրբ Խաչ վանքը եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան ժամանակ յարատեւել է այդ դպրոցը, չկայ այդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան. միայն այսքան յայտնի է, որ աշակերտներից ոչ մինը մի բան ուսած չեն այդտեղ, որոնցից ոմանք քահանայացած են, եւ Յիշատակարանիս գրողը շատ անգամ խօսած է նոցա հետ: Այժմ գուցէ մի կամ երկու մարդ ծերունիք, մնացած լինին այդ աշակերտներից: Տպարանը պիտոյ է մտածել, որ բաւական օրինաւոր բան եղած լինի, որովհետեւ մինչեւ այսօր եւս կան մի քանի գրեանք, որ բաւական մաքուր դուրս են եկած այդ տպարանից, որպիսիք են՝ «Յիսուս Որդի, Ժամագիրք, Սաղմոս, Աղօթամատոյց, Ողբք եւ հառաչանք Էջմիածնի» եւ ուրիշք, թէպէտ եւ Տելեմաքի անդրանիկ թարգմանութիւնը տպուած է շատ անպիտան:

Վանքը ունի շատ պատուական աղբիւր եւ մի քանի ծառատունկ, որոնց ստուերների տակ օդ վայելելու համար նստում են Նախիջեւանից եկաւորքը:

Վանքի ամենաբազմամարդ օրը է Վարդավառի կիւրակէն եւ երկուշաբաթին. հարիւրաւոր գերդաստան գնում են քաղաքից եւ գեղերից, ոմանք վանքի պարսպի մէջ, ոմանք պարտէզումը նստում են իւրեանց շինած կտաւեղէն տաղաւարների տակ: Վանքը, ինչպէս ասացինք, գտանւում է սարի վերայ, իսկ պարտէզը՝ այդ սարի ոտքում մի տափարակ տեղի վերայ, որ բաժանւում է սարից վանքի աղբիւրի առատ վտակով: Վանքից մինչեւ ջրի ափը շինած է մի քարեայ սանդուղք, որի վերայ Վարդավառի տօնին երեւում են այր եւ կին մարդերի, զանազան հասակի բազմութիւն, իւրեանց խայտաբղէտ զգեստներով, ասիական գնացքով եւ օտարախօս ձայնով: Բացի Վարդավառից, ամառները՝ ամենայն կիւրակէ, պատահում են այդտեղ տասն, քսան գերդաստան, որ գնում են ծառերի տակին կանաչ արօտի վերայ թէյ խմելու կամ խորոված ուտելու համար: Վանքի սարից որ ցած ես գնում դէպի աջ, վանքից կէս վերստ հեռաւորութեամբ, կամ աւելի եւս պակաս, հանդիպում ես մի փոքրիկ աղբիւրի, որ ժողովրդից անուանւում է Սաղլըգ–սու (առողջարար ջուր)։ Այդ ջրով լուացւում են ամենայն ջերմնախտ ունեցող մարդ եւ, իւրեանց հանդերձների կտորից մի բան կապելով մօտակայ ծառերի ճիւղերին, հաւատում են, թէ բժշկւում էին: Աղբիւրը ստացել է առողջարար անունը այն պատճառով, որ տեսած էին նորա վերայ լոյս իջանելը. շատ կարելի բան:

Աղբիւրը գտանւում է վտակի մօտ՝ ամենեւին ճախինի մէջ, ուր բուսանում է եղէգն եւ ապրում են զանազան զեռունք եւ սողունք։ Այս շնչաւորների մեռած մարմինների քիմիական վերլուծութիւնը, այլեւ ճախինը ինքնըստինքեան կարող է պատճառել այն լոյսը, որ յայտնի է անունովս՝ Ճախնային գազ կամ Գերեզմանական մոլահուր, որ շատ անգամ երեւում է եւ նոր թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ խաղաղ էր եղանակը, եթէ քամին չէր ցրւում, այն գազը, որ բաժանուելով մեռած մարմնից, նստում էր գերեզմանի հողաբլուրի վերայ:

Այն մարդուն կամ այն ժողովրդին, որին անհասկանալի են բնութեան օրէնքները, սոցա բնական եւ աստուածադիր պաշտօնակատարութիւնքը, անտարակոյս, պիտոյ է հրաշք թուին:

Նախիջեւանի բնակիչքը մեծ մասնով վաճառականք են։ Արհեստասիրութիւնը շատ փոքր հանդէս ունի այդ քաղաքի մէջ. պատճառ, եթէ կար եւս մի որեւիցէ արհեստ, եւ այն ասիական եւ անընդունելի մերձակայ քաղաքների բնակիչներին, որ օտարազգի են եւ որ գնողք պիտի լինէին այդ արհեստաւորների աշխատութեններին: Մշակութիւնը չքաւոր մարդերի համար բաւական օգտակար բան դարձաւ վերջին ժամանակներում, երբ գետի ափում ամբարներ ու նաւահանգիստ շինուեցան, որովհետեւ մշակների ձեռքով լցւում էին ցորեան, ունդեղէնք այն նաւերի մէջ, որ մօտենում էին Նախիջեւանին: Այս եւս հարկաւոր է առանց յիշատակութեան չթողուլ, որ օրական մշակութիւնը երեւում է միայն այր մարդերի մէջ, իսկ աղքատ կանայք առաւել լաւ կը համարեն մուրացկանութեամբ ապրել, քան թէ ծառայել մի մարդու տան մէջ որպէս աղախին, եւ այս է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ ամենայն տեսակ ծառայութիւնք կատարւում են ռուս ծառաների եւ աղախինների ձեռքով: Ի՛նչպէս կարելի է, որ Հայ կինը, թէեւ հաց չունէր ուտելու, գնայ եւ իւր երեսի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած նորան երեք աւուր մահ տայ, այդ բանը չտայ:

Վաճառականութիւնը Նախիջեւանի մէջ, որպէս եւ ամենայն տեղ Հայերի մէջ, չունի եւրոպական բնաւորութիւն: Ամենայն մարդ իւր համար առանձին, մինչեւ անգամ միեւնոյն գերդաստանների անդամք, աշխատում են առանձին կերպով վարել իւրեանց առուտուրքը եւ առանձնապէս վայելել իւրեանց հարստութիւնը: Չկան այդտեղ վաճառական ընկերութիւնք, մանաւանդ՝ հացեղէն ապրանքի, որով պարապողքը մեծ մասնով երեւելի արծաթագլխի տէր են: Այդ վաճառականներից ոչ մինը չունի Եւրոպայում իւր համար մի գործակալ, եւ այդ պատճառով ապրանքի գինը Նախիջեւանի մէջ բարձրանում է եւ ցածրանում է` նայելով եւրոպական վաճառական ընկերութեններին եւ հաշուատներին, որ գտանւում են Նախիջեւանից կէս ժամ հեռաւորութեամբ՝ Ռոստով քաղաքի մէջ: Պիտոյ է ասել, որ Նախիջեւանը՝ իւր աշխարհագրական դրութեամբ՝ Արեւմտեան Եւրոպայի եւ հացաբեր Ռուսիայի մէջ, կենտրոնական տեղերից մինն է, եւ այդ քաղաքի ամբարներից կշտանում են շատ եւրոպական նաւեր: Եթէ այդքան մեծագումար հացեղէնքը անմիջապէս ուղարկուէին Եւրոպա, եթէ մեր սիրելի ազգակիցքը Նախիջեւանի մէջ հաշուատուն կամ գործակալ մարդ պահէին գո՛նէ միմիայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաքի մէջ, այն ժամանակ նոցա շահաստացութիւնը կրկնապատկուելու էր, անշուշտ: Եւ միմիայն հացը չէր, որ գնում էր Եւրոպա, այլեւ երկաթ, իւղ եւ կաշի, որոնց առուտուրքին ծանօթ են Նախիջեւանցիք:

Մի մարդ չէ կարող այս բաները առնել, բայց եթէ հինգ-տասն երեւելի հարուստք միանային եւ միաբան ուժով սկսէին գործ կատարել, այն ժամանակ նոցա հաշուատունքը Նախիջեւանի եւ Մարսէյլի մէջ, առանց ամենայն տարակուսի, ոչ թէ միայն պակաս լինելու չէին եւրոպական հաշուատներից, այլ մի փոքր աւելի եւս, որովհետեւ եւրոպական ընկերութիւնքը երկրորդ եւ երրորդ ձեռքից ստանում էին ապրանքը, մինչդեռ Հայը անմիջական միջնորդ էր լինելու ռուսաց երկրագործի եւ Եւրոպայի մէջ: Եթէ Եւրոպացին, երրորդ ձեռքից ստանալով մի ապրանք, որից արդէն քանի մարդիկ շահուել էին, ուրեմն հետեւաբար եւ թանգացած էր ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է նա Եւրոպայի մէջ եւ դարձեալ միլիոններ է վաստակում կարճ ժամանակի մէջ, ի՛նչ պատճառով դորա անմիջական վաճառատունը չէ շահուելու կրկին անգամ աւելի:

Երկրագործութիւն ասացեալը, ամենեւին եւրոպական կերպով, որ աւելի ճիշդ խօսելով, պիտոյ էր ոսկու հանք անուանել, անտես է արած բոլորովին այդ քաղաքի մէջ: Երկրագործութեան զանազան ճիւղերը, որպիսի են մեղուադարմանութիւն (пчеловодство) եւ շերամադարմանութիւն (шелководство) նոյնպէս բարձիթողի են արած: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ պտղաբեր դաշտեր կան Նախիջեւանի շրջակայքում, ուր կարելի էր միլիոնաւոր փեթակներ պահել, ո՛րքան պարապ եւ ամայի թողած դաշտեր, որոնց վերայ շատ փոքր արծաթով կարելի էր թութի անտառներ գոյացնել շերամադարմանութեան համար, բայց ոչ ով սիրտ չունի մօտենալ բնութեան եւ, փորելով նորա արգանտը, հանել եւ ստանալ նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ էր, եթէ գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութենից հեռանալով, բայց եւ այդ չկայ մէջտեղում: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի բանի գործարան, բացի աղիւս եւ կղմինտր շինելու ախոռներից եւ փոսերից, բացի կիր շինելու հնոցներից, որոնք, անհրաժեշտ բաներ լինելով շինուածքի համար, երեւում են հարկաւորաբար յառաջացուցած:

Զարմանալի բան. Մոսկուայի եւ Պետերբուրգի կամ այլ քաղաքների մէջ, Ռուսսիայում, տաւարի կամ ոչխարի ճարպը, մշակները, ապրուստը, բնակութեան վարձը, մի խօսքով՝ ամենայն բան թանգ է, քան թէ Նախիջեւանի մէջ։ Բայց այդ քաղաքներում պատրաստում են ստէարինեան ճրագներ եւ, ուղարկելով, չասեմ ուրիշ տեղեր, այլ միայն հարաւային եւ Փոքր Ռուսսիա, շինում են միլիոններ։ Ինքը՝ նախիջեւանցին, գնում է այդ ճրագը Նախիջեւանի մէջ՝ վճարելով իւրաքանչիւր ֆունտի համար 28, 29 կամ 30 կոպ. արծաթ: Բայց չկան մարդիկ, որ, ընկերութիւն կազմելով, բանային մի օրինաւոր գործարան այդ բանի համար: Ամենայն ինչ ձեռնտու էր դիւրագին պատրաստութեանը եւ, եթէ ընկերութիւնը ամէն մի ֆունտը քսանեւհինգ կոպէկով եւս արձակէր, այնուամենայնիւ, ստանալու էր մեծ օգուտ, մանաւանդ՝ գրաւելով բոլոր հարաւային Ռուսսիայի մէջ այդ ճրագի վաճառականութիւնը, աւելի դիւրագին վաճառելով եւ աւելի մօտ լինելով այդ սահմանին:

Ւ՛նչ է պատճառը, որ չկայ այս բաներից ոչ մինը, ի՛նչ է պատճառը, որ ժողովուրդը՝ միմեանցից բաժանուած, պառակտուած, չկամի ամենեւին ունենալ մի որեւիցէ ընկերութիւն, ինչո՛ւ այդպէս հալածուած է այդ քաղաքից ընկերսիրութեան հոգին, ինչո՛ւ նորա բնակիչներից շատերը պարապում են մի մեքենական վաճառականութեամբ, որի հիմքը էր փոխառութիւն եւ փոխատուութիւն: Հարստութի՞ւն չկայ այդ քաղաքի մէջ։ Ո՛չ, որովհետեւ Նախիջեւանի ժողովուրդը, համեմատելով Ռուսսիայի եզերական քաղաքացիների հետ, միջին թուով շատ վեր է եւ ճոխ իւր հարստութեամբ: Գլխաւոր պատճառը քաղաքի հետ մնալուն է ժողովրդի անդաստիարակութիւնը եւ անկրթութիւնը, սորանից յառաջանում է անմիաբանութիւնը եւ այն պատերազմը, որ լոյսը եւ ճշմարտութիւնը պիտոյ է ունենային խաւարի եւ ստութեան հետ:

Փառք Աստուծոյ, Նախիջեւանը ունի այսօր եթէ ոչ շատ, գոնէ մի քանի ընտիր որդիք, որ վաղուց, ահա, ազատուած լինելով ասիական պղտոր տեսութեններից եւ, ամենայն կերպով ամենայն ջանք գործ դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան օգտի համար, աշխատում էին մի փոքր բան հասկացնել այն՝ մինչեւ այժմ ասիական հոգու վայրենի եւ բարբարոս ազդեցութեան տակ մնացած պարոններին, որոնց անձնասիրութիւնը, շահասիրութիւնը, փառասիրութիւնը եւ խաւարասիրութիւնը մեծ էր, քան թէ նոցա Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը: Պարզ երեւում է ահա սորանից, որ Նախիջեւանի այդ ընտիր որդիքը պիտի մի բարոյական պատերազմ կատարէին խաւարի, տգիտութեան, ստութեան եւ բարբարոսական կամակորութեան հետ: Յայտնի է եւ այն, որ ստութիւնը, ինչպէս եղած է միշտ եւ կայ այժմուս աշխարհի երեսին, պիտոյ է շատ հետեւողներ ունենար, քան թէ կարող էր ճշմարտութիւնը գտանել, որովհետեւ ստութիւնը, խաբեբայութիւնը արծաթ ունի, նա կաշառքը ձեռքին նստած է պատրաստ, նա կարող է դորանով հաճոյանալ մարդերին եւ մի անցաւոր եւ ունայն փառք ճարել, իսկ ճշմարտութիւնը չունի այդ նիւթական նախամեծարութիւնքը։ Նա մի վերին եւ գերամեծար առաքինութիւն է, նորա ճանապարհը նեղ է եւ փշոտ, նորա դրօշակը կրողի վերայ արձակում են մանաւանդ ստութեան խաւարատեսիլ զինուորքը իւրեանց նետերը եւ քարերը:

Մի անպատմելի ուրախութիւն է գալիս իմ վերայ՝ տեսանելով, որ ճշմարտութիւնը ու ազգասիրութիւնը եւ Նախիջեւանի մէջ ունին իւրեանց նահատակները, եւ այստեղ ստութիւնը եւ ազգատեցութիւնը յաղթուելու վերայ են, եւ այստեղ պիտոյ է խորտակուի խաւարի ամբարտաւանութեան եղջիւրը: Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէիս վատամարդիկ են դարձած այդ նահատակները խաժամուժ ամբոխի աչքում։ Փոյթ չէ՛, որ մի տեսաբանական խաբէութեամբ (оптическим обманомъ) մի քանի կարճատես մարդիկ կարծում էին տեսանել յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ։ Այդ երեւակայական խաբէութիւնքը (иллюзіи) կը ցրուին եւ կը փարատուին եւ այդ կարծեցած յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ, կը դառնայ յաւիտենական խայտառակութեան եւ արհամարհանքի դրոշմը (клеймо):

Թո՛ղ ստութիւնը հազարներով դնէ իւր կարծիքական եւ սուտ պարծանքը, ճշմարտութիւնը կէս կոպէկի գրչով եւ կէս կոպէկի թանաքով կը թողու ապագայի դատապարտութեան եւ արհամարհանքին նորա եղկելի եւ թշուառ յիշատակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան զինուորների եւ նոցա առաջնորդի անունները վառվռուն աստղերի նման փայլելու են մշտնջենաւոր ժամանակով՝ գալոց հայկական սերունդի աչքի առաջեւ, նորա ժամանակակից պատմութեան հորիզոնի վերայ:

Չկայ մարդկութեան պատմութեան մէջ ժամանակ, որ ճշմարտութեան պաշտօնեայքը հանդիպած չլինէին բազմադիմի տհաճութենների եւ անախորժութենների։ Այս հիման վերայ, չէ պիտոյ ամենեւին զարմանալ, որ միեւնոյն բանը կրկնւում է եւ այսօր, բայց այն մարդը, որ անուանում էր իւրեան քրիստոնեայ, պարտական է հետեւել Քրիստոսի ճշմարտութեանը, եւ նա՛ է մարդը, որ, արհամարհելով ամենայն ունայնութիւն, կտրիճի պէս կ’անցանէ այն նեղ եւ փշոտ ճանապարհից՝ դիմելու համար դէպի ճշմարտութեան կենդանարար աղբիւրը՝ Յիսուսի Քրիստոսի գոգը:

Աշխարհի երեսին ճշմարտութեան պաշտօնեայն միշտ հանդիպել է եւ հանդիպում է զանազան անախորժ եւ վշտացուցիչ բաների, բայց մանաւանդ ողբալի է մի այդպիսի պաշտօնէի վիճակը մեր ազգի մէջ: Մեր սիրելի Հայերը, որպէս նաեւ Ասիացիք, այն խօսքը ընդունում են, որ դուրս էր գալիս բարեկամի կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ չէր սիրում ինձ, իմ անձնաւորութիւնը, չկամի ընդունել եւ իմ բերանով քարոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածելու, թէ ես եւ իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են, թէ ճշմարտութիւն ասացեալը սեպհականութիւն չէ Մարկոսի, Կիրակոսի, այլ՝ Աստուծոյ, որին մասնակից կարող ենք լինել Յիսուսի Քրիստոսի ձեռքով: Այս շատ տխուր բան է, Աստուծոյ ճշմարտութիւնը հալածւում է իմ թշնամիների ձեռքով, որովհետեւ իմ բերանով քարոզուել էր նա: Ահա այն մեծախորհուրդ եւ որքան մեծախորհուրդ, նոյնքան չարախորհուրդ պատճառը մի ազգի, մի քաղաքի, որպէս եւ Նախիջեւանի յետ մնալու:

Այս բանը քանդել է մեր ազգի տունը։ Դա այն մրրիկն է, որ ցրուել է Հայոց ազգը աշխարհի չորս կողմը: Այս ախտը մի անբարոյականութիւն է եւ բնական հետեւանք անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան: Եթէ ունեցած էր Նախիջեւանը մի ազգային կամ եւրոպական բազմակողմանի ուսումնարան, որի խորհուրդը եղած լինէր պատրաստել կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք, գիտուն եւ լուսաւոր վաճառականք, բանագէտ երկրագործք, հմուտ բնագէտք, եւ այլն, եւ այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը լինէր ճշմարտութեան եւ նորա պաշտօնեաների վիճակը Նախիջեւանի մէջ: Միայն մի այդպիսի ուսումնարանն է, որ կարող էր հաշտեցնել երկու հակառակող բաժինները՝ ճշմարտութիւն քարոզելով նոցա, որ նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան եւ խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ նետաձիգ էին լինում դէպի միւս բաժինը, որի դրօշակի վերայ լուսեղէն տառերով գրած էր՝ «ճշմարտութիւն»:

Այդ ուսումնարանի չլինելն է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ (ինչպէս նաեւ ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի զաւակ, թող լինի նա ամենահարուստի որդի, աճում է եւ զարգանում է առանց ամենայն դաստիարակութեան եւ կրթութեան, աշխարհի լուսաւորութենից միանգամայն օտար: Մի այդպիսի զաւակի բուսական եւ կենդանական կեանքերը կերպարանագործւում են, իսկ գլխաւորը բանական կեանքը, որով միայն պիտի զանազանուէր նա բուսականներից եւ շնչականներից, մնում է անկերպարան խաւարի բաբելոնեան գերութեան մէջ, իւր ծնողքի յաւիտենական դատապարտութեան համար: Այնտեղ, ուր չկայ լուսաւորութեան մի աղբիւր, ուր չկայ տղաների եւ աղջիկների դաստիարակութիւն, ուր նիւթականը եւ ժանգը յաղթահարել են աննիւթը եւ անապականը, ուր չէ քարոզւում ուսումնարանի ամբիոնից սէր, ընկերասիրութիւն, ազգասիրութիւն, մարդասիրութիւն, առաքինութիւն, աշխատութիւն, արիութիւն եւ այլն, եւ այլն, ինչպէս կարող են յառաջանալ այն բարի, բարի բաները, որոնց չլինելու վերայ մորմոքուելով՝ յառաջ եմ տանում իմ տխուր Յիշատակարանը, եւ որոնց միայնակ ծնողը ճանաչւում էր բարեկարգ եւ ճշմարտութեամբ ոգեւորեալ մի ուսումնարան:

Քանի որ այդ քաղաքի պատուելի եւ մեր սիրական հասարակութիւնը շինելու չէ մի հոյակապ բուն ազգային դպրոց եւրոպական կարգերով, անմիջապէս ինքը՝ հասարակութիւնը, լինելով տէր եւ հոգաբարձու այդ աշխարհական դպրոցին, առանց մէջ բերելու հոգեւոր մարդերի գործակցութիւնը, քանի որ կանգնեցնելու չէ մի այդպիսի աշտանակ լուսաւորութեան, քանի որ դոցա երեխայքը, իւրեանց անունները հազիւհազ գրել ուսանելով, պիտի գան ու գնան աշխարհից, քանի որ եւրոպական մեծավայել հոգեւոր սեղանը պատրաստ դրած ու Հայոց զաւակը, հոգեւոր սովից եւ քաղցից միանգամայն կիսամեռ ընկած, իւր խաւար շրջակայքից պիտի նայի այդ լուսաւոր եւ առատ սեղանին՝ առանց վայելելու նորան, Նախիջեւանի դրութիւնը կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ կայ: Բայց եթէ ճիշդ խօսենք, այդպէս եւս չէ կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը դադար չունի, նա գտանւում է անդադար շարժողութեան մէջ, որ է նորա կեանքը. աշխարհի երեսին երկու բան կայ՝ այո կամ ոչ, յառաջ կամ յետ, լինել կամ չլինել: Այս հիմքերի վերայ հարկաւորաբար պիտոյ է մտածել, որ եթէ Նախիջեւանը հոգաբարձու չլինի յառաջ գնալու համար, ուրեմն, անտարակոյս, պիտի յետ գնայ, եւ պիտի չքանան այնուհետեւ մեր բարի բարի յոյսերը, որ ունէինք այդ քաղաքից:

Իհարկէ, լսելու եմ այն սովորական պատասխանը, թէ մի այդպիսի ուսումնարան մշտնջենաւորապէս պահպանելու համար հարկաւոր է մեծ արծաթագլուխ, թէ քաղաքի գանձարանը չունի այնքան արծաթ, որ կարողանար դիմանալ այդ ծախքին: Գիտեմ եւ ընդունում եմ, այդ ճշմարիտ է, բայց դորա ընդդէմ կայ եւ ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել ճշմարտութիւնը եւ, յետ դնելով ամենայն կոյր կամակորութիւն, սրբէ իւր վերայից անմիաբանութեան եւ գժտութեան արատը, եթէ նոյն ճանապարհով ընթանայ, որով գնում են նորա ընտիր որդիքը, ճշմարտութեան եւ ազգասիրութեան քաջ նահատակները, այն ժամանակ կը գոյանայ եւ արծաթագլուխը:

Քաղաքը եօթանասուն եւ հինգ տարի է, որ կայ։ Դիցուք, առաջին քսան եւ հինգ տարումը դժուար էր, բայց գոնէ այս տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութիւն արած լինէին մի արծաթագլուխ գոյացնելու համար, արդեօք յիսուն տարու մէջ մի բան յառաջացած կը լինէ՞ր, թէ ո՛չ: Բայց այսպիսի հոգաբարձութիւնք ես բոլորովին անտես արած եմ տեսանում եւ ո՛չ միայն այսչափ, այլեւ մինչեւ այսօր դեռեւս հոգաբարձու չեն Նախիջեւանի լինելոց ուսումնարանի անունով, Հնդկաստանի մէջ թողած արծաթը ձեռք բերելու մասին, թէեւ հրատարակութիւն եւս եղաւ դորա համար Կալկաթայի Ազգասէր օրագրի միջնորդութեամբ: Ապա այս իրողութիւնը ինչպէս պիտոյ է համաձայնեցնել այն պատասխանի հետ, թէ ուսումնարանի չլինելը հետեւանք էր արծաթագլխի չլինելուն:

Առողջ բանականութիւնը թոյլ չէ տալիս ընդունել Նախիջեւանի այն գանգատը, թէ չունի արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ ազգի այս եւ այն օգտակար գործը յառաջացնելու համար, որովհետեւ եղածների մասին անհոգ մնալով՝ կորուսանում էր իւր ձեռքից. նա մինչեւ այժմ չգիտէ իւր ո՛չ հարստութիւնը եւ ո՛չ աղքատութիւնը, ո՛չ արդիւնքը եւ ո՛չ ծախքը, որովհետեւ չկայ միաբան գործակցութիւն մի ազգային բանի մէջ. ամենայն մարդ համարում է իւրեան մասնաւոր։ Նա ասում է. «Իմ ի՞նչ գործն է, թող ինչ կամին, առնեն»՝ առանց մտածելու, թէ ո՛վ են այդ կամեցողքը եւ առնողքը, ո՞չ ապաքէն իւր նման անդամք հասարակութեան: Ահա այս կերպով հասարակութիւնը, կորուսանելով իւր ամբողջութիւնը, նորա միաբան ոյժը բաժանւում է նախ եւ յառաջ երկու կամ երեք մեծ հատուած, յետոյ այդ հատուածի պատկանողքը եւս, իւրեանց մասնաւորի տեղ դնելով, թողնում են քաղաքի եւ հասարակութեան օգուտը երեսի վերայ: Ամենայն անգամ հասարակութեան իւր տեղումը ունի իւր ձայնը եւ իրաւունքը. արտօնութիւնքը եւ առանձնաշնորհութիւնքը չեն տրուած միմիայն Մարկոսին, Կիրակոսին, որ ուրիշները չկարողանային մասնակից լինել։ Նախիջեւանի ամեն մի անդամը հաւասարաչափ վայելում է այդ իրաւունքները եւ արտօնութիւնքը եւ իրաւունք ունի բողոքելու, եթէ մի քանի մարդիկ, հարստահարելով նորան, կամէին ինքեանց միայն սեպհականել նորանց: Ազգի եւ հասարակութեան գործի մէջ նորա անդամքը մասնաւոր մարդիկ չեն։ Եթէ դոքա մասնաւորք են, եթէ դոցա չէ վերաբերում այդ գործը ազգի եւ հասարակութեան անունով, ուրեմն ո՞վ է հասարակութիւնը, ո՞վ է ազգը: Դորա հակառակ ամեն մի բարոյական մարդու վերայ պարտականութիւն կայ՝ ազգային գործի անունը լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կարողութեան եւ զօրութեան չափ օգնական լինել այդ գործի յառաջադիմութեանը՝ խօսքով եւ գործով, ամենեւին այն սրտով եւ այն ջերմեռանդութեամբ, ինչպէս կ’ընթանար այն դիպուածում, եթէ այդ գործը վերաբերուէր մասնաւորապէս իւրեան: Բայց եթէ ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, ուրեմն հասարակութեան եւ ընդհանուր բարու համար աւելի հարկաւոր է քրտնել եւ աշխատել, քան թէ իւր սեպհականի, որովհետեւ մի անհիմն բան է մասնաւորի երջանկութիւնը առանց ընդհանուրի եւ հասարակաց բարօրութեան:

Նախիջեւանը, մեր սիրելի Նախիջեւանը, ամենայն կարեկցութեան արժանի Նախիջեւանը, տեսանելով այս րոպէիս իւր վիճակը, գո՛նէ պիտի բարւոքէր ներկան գալոց ժամանակները ապահովելու համար, գոնէ՛ այժմ պիտոյ է հոգաբարձու լինէր մի արծաթագլուխ կանաչացնելու համար, մի լինելոց ուսումնարանի մասին, եթէ ոչ այժմ, գոնէ ապագայումը, եւ մի՞թէ չէ կարելի սկսանել այժմ մի հիմնաւոր հոգաբարձութիւն այդ բանի համար: Ինչո՛ւ պիտի հրաժարուին երեւելի հարուստները յիսուն մանէթ, միջակ հարուստները քսանեւհինգ մանէթ, իսկ հասարակ ժողովուրդը տասներկու մանէթ ամենայն տարի ազգային գանձանակը ձգելուց: Տարակոյս չկայ, որ հարուստ մարդը հարիւր արծաթ եւս կը համաձայնի ձգել, եւ գիւղացիք անգամ կարող են մասնակից լինել դորան: Մի՞թէ քաղաքը չէ կարող գոյացնել իւր լինելոց ուսումնարանի անունով արդիւնքի աղբիւրներ, մի՞թէ իւր անշարժ կայքերից եւ քսան հազար դեսեատին հողի արդիւնքից չէ կարող հինգ հազար մանէթ յետ ձգել տարին ուսումնարանի անունով, եթէ այդ կայքերի եւ հողերի կառավարութիւնը տնօրինուէր հասարակութեան կամքով եւ գիտութեամբ, այլեւ նորա օգտի համար: Մի՞թէ մի իմաստուն եւ ազգասէր քաղաքագլուխ, խորհուրդ կատարելով քաղաքի գլխաւորների եւ ամբողջ հասարակութեան հետ, սահմանէ այս կարգերը, ժողովուրդը պիտոյ է ընդդէմ դառնայ: Ի՛նչ է ժողովրդի բեռը ազգի եւ հասարակութեան համար, որի ծանրութեան տակ հարստահարուած լինելով, չկարողանար այս քաղցր լուծը յանձն առնուլ: Ի՛նչ է պատճառը, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ եւ այն մարդիկը, որ Վանայ կողմերից եկած էին բեռնակրութիւն առնելու համար, իւրաքանչիւրը այդ պանդխտական եւ մշակ մարդերից վճարում է ազգային դպրոցների, հիւանդանոցի, աղքատանոցի, անկելանոցի օգտի եւ պահպանութեան համար տարին հինգ տասն մանէթ՝ չնայելով, որ միւս կողմից Խատտի–Հիւմայունի դուրս գալուց յետոյ Տաճկաստանի լուծը ծանրացած էր նորա քրիստոնեայ հպատակների վերայ: Մի՞թէ Նախիջեւանցու սրտից այնքան թռել է Աստուծոյ երկիւղը եւ ահը, ազգասիրութիւնը եւ վերջապէս զաւակասիրութիւնը (որ ամենայն անասունք եւս ունին), որ, իւր քաղաքի մէջ նստած, վայելելով ամենայն ազատութիւն ամենայն նեղութեններից, վայելելով, փա՛ռք Աստուծոյ, Ռուսաց մարդասէր եւ ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը, չէ պիտոյ յօժարի իւր զաւակների կրթութեան եւ ապագայ բարօրութեան համար տարեկան մի բան վճարե՛լ ազգային գանձարանին ուսումնարանի անունով: Ոչ ոք այդպէս վատ կարծիք չունի Նախիջեւանի մասին, մանաւանդ տեսանելով, որ լուսաւորութեան սէրը օրըստօրէ արմատ արձակելու վերայ է, թէեւ սակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, պիտոյ է յուսալ, որ այդ սակաւքը շատանան, միայն հարկաւոր էր իսկոյն սկսանել մի բարի գործի հիմնարկութիւն, շինել մի առարկայ, որ մօտ լինէր ժողովրդի հոգուն եւ սրտին, այնուհետեւ ամենայն կարող մարդ զանազան դիպուածներում չէր խնայելու իւր օգնութիւնը: Այն արծաթը, որ մի Հայ մարդ պիտի ներս բերէ ազգային գանձարանը ուսումնարանի անունով, կորած չէր. նա տալիս է այդ գումարը իւր զաւակին եւ նորա ժառանգներին մշտնջենաւոր ժամանակով, դորանով ապահովում էր նա իւր զաւակի կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա ուրեմն՝ եւ նորա երջանկութիւնը աշխարհի երեսին:

Բայց… Ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, որ այս ասածներս մնալու են Յիշատակարանիս մէջ՝ առանց մասնակցութիւն գտանելու ընդհանուրի սրտի մէջ։ Ափսո՛ս, որ սրտիս ցաւը եւ կսկիծը, պատճառուած իմ սիրելի ազգակիցների լուսաւորութեան մասին անհոգութենից, պիտի գերեզման իջուցանեն ինձ: Թո՛ղ այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ, էգուց գնայի ես գերեզման, գո՛նէ փարատուած կը լինէր սրտիս կսկիծը եւ խաղաղ հոգով, ուրախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ գալու էր ինձ՝ իմ Արարչի ատեանը տանելու համար:

Այստեղ, շատ անգամ կրկնելով «ազգային ուսումնարան» խօսքը, թէեւ իսկոյն վերաբերած ենք Եւրոպական եւ բազմակողմանի որպիսութիւն յայտնող բառերը, այնուամենայնիւ աւելորդ չէր մի փոքր պարզ խօսել:

Ազգային ուսումնարան ասելով՝ չեմ հասկանում այնպիսի ուսումնարանք, որոնց մասին հրատարակում էր «Մեղուն» ուրախացած. այդպիսի բաները արժանի չեն եւ ուսումնարան անունը իւրեանց վերայ կրելու: Օբսկուրանտների (խաւարապաշտների) կարծիքով արդէն մի մեծ բան էր, եթէ մի աբեղայ կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու նշանակում էր մի գիւղում վարժապետ եւ հաւաքում էր նորա մօտ մի քանի աշակերտք, ապա պատրաստ էին այդ օբսկուրանտները մինչեւ երկինք բարձրացնել մի այդպիսի գործողութիւն՝ առանց մտածելու, թէ ինքը՝ այդ ողորմելի տիրացուն, բացի գիշեր ցերեկ խոնարհեցո՛– ապրեցո՛ ասելով փրփրելուց, այլ բան չգիտէր։ Ազգի համար եղած, թէ չեղած, այդպիսի չնչին բաներ միեւնոյն են: Ամենայն ողջամիտ Հայի յայտնի է, որ կամին ներկել խաժամուժ ամբոխի աչքը, թէ ահա այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ եպիսկոպոս ազգասէր է, դպրոցներ է բաց անում, ինչ ուսեալ մարդ է, ապա նորա քարոզը, այնպէս հրաշալի քարոզ ասաց ուսումնարանի եւ ազգասիրութեան վերայ, որ ոչինչ չհասկացայ, փառաւորի նա, իհարկէ, այդպէս է հարկաւոր։ Վաղուց այդպիսի մարդիկ պէտք էին մեր ազգին…

Մեր ազգին հարկաւոր են ճշմարտապէս ազգի վերայ մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի սուտ ազգասէրք, որոնք, ազգասիրութեան դիմակ ծածկելով երեսի վերայ, երկաթի կօշիկները հագած, մաշել են Հայաստանի քաղաքների եւ գիւղերի շէմքերը՝ սորան վատաբանելու, նորան պարսաւելու, իւրեանց սուտ արժանաւորութիւնը սուրբ թարգմանիչների՝ Սահակի, Մեսրովբի եւ Խորենացու արժանաւորութենների նման ցոյց տալու համար: Տեսած ենք այդպիսի սուտ ազգասէրներից եւ այնպիսիքը, որ իւրեանց լեզուի քերականութիւնը անգամ չգիտէին, որ ծնած էին միմիայն խաբեբայութեան համար, եւ համարձակւում էին բազմութեան մէջ՝ ամենայն ամօթ ու պատկառանք յետ դրած, մեծ–մեծ խօսել, թէ հասուցած էին 400 աշակերտք:

Ովին են խաբում. թո՛ղ գնան իւրեանց գիւղերումը պարծենան շինականների առաջեւ, բայց մի օրինաւոր ընկերութիւն այդպիսի անամօթ լրբութիւնը կարող էր միայն լրացեալ արհամարհանքով վարձատրել:

Մեր ասած ուսումնարանը նման չէ այդ օբսկուրանտների ուսումնարանին. դոցա վարժապետքը, այն ողորմելի եւ թշուառ էակները աշխարհի երեսին, արժանի չէին ամենեւին առանց պատրաստութեան ոտք կախել մեր խնդրած ուսումնարանի շէմքի վերայ: Այն ուսումնարանը, որ կարող էր լուսաւորութեան աւազան դառնալ մեր ազգի համար, պիտոյ է ուսուցանէր իւր աշակերտներին Հայերէն, Յունարէն, Լատիներէն, Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէն, ընդհանուր պատմութիւն, ընդհանուր աշխարհագրութիւն, Հայոց պատմութիւն, Ռուսաց պատմութիւն, հնախօսութիւն, օրէնսգիտութիւն, վաճառականութեան ուսմունք, վաճառականութեան պատմութիւն, վիճակագրութիւն, մաթեմատիկա, ֆիզիկա, քիմիա, ընդհանուր բնական պատմութիւն, գիւղական տնտեսութիւն, մեքենականութիւն, կրօնագիտութիւն, վայելչագրութիւն եւ նկարչութիւն: Ահա՛ այն ուսումնարանը, որի լինելը ցանկալի եւ հոգով չափ փափագելի էր մեր ամեններիս սրտի համար:

Մի անփարատելի տխրութիւն է գալիս իմ վերայ, երբ մտածում եմ, թէ իմ սիրական Հայը, առաջնորդուած լինելով մինչեւ այժմ օբսկուրանտների ձեռքով, կարդալով Յիշատակարանս՝ իմ միայնութեան եւ տխրութեան զաւակը, ծիծաղելու էր իմ վերայ, ծաղր առնելու ինձ, եւ, դեռեւս մի կարեկցութիւն ցոյց տալով, ասելու էր. «Խե՛ղճ մարդ, ի՛նչ բաներ է խօսում, ի՛նչ քարոզներ է տալիս, չգիտէ, որ մեր ականջը ընդունակ է լսելու միայն ոսկու եւ արծաթի ձայն, չէ իմանում, որ մեր համար նա է օրինաւոր ազգասէրը, որ, առանց մեզանից արծաթ խնդրելու, բացում էր ուսումնարաններ, եւ դեռեւս գովում էր մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական աւանդութիւնքը։ Չգիտէ, որ մեր համար միեւնոյն է ուսումնարանի լինելը կամ չլինելը, բայց թէ, առանց մեր ձեռնարկութեան, մի գիւղում, մի գոմի մէջ, երեւում էր մի տիրացու՝ ահագին գաւազանը ձեռքին՝ իւր աշակերտների ոսկերքը ջարդելու համար, եւ այդ տիրացուի առաջեւ կային նստած մի քանի երեխայք՝ այբբենարանները ձեռքերին, շատ ուրախ ենք եւ շատ շնորհակալ այն մարդուց, որ այդպիսի մեծ եւ երեւելի հոգաբարձութիւն էր ցոյց տուել մեր ազգին»:

Ո՛վ Նախախնամութիւն, եթէ, արդարեւ, այսպէս պիտի խօսի Յիշատակարանիս կարդացող Հայը, ինչո՞ւ ապա վառեցիր, բորբոքեցիր իմ մէջ մի ազգասիրութեան անշիջանելի կրակ, ինչո՞ւ այդպէս անգթաբար պատժեցիր ինձ` բորբոքելով այդ կրակը, մինչ նա, փոխանակ ջերմացնելու իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր իմ ներսը: Նախախնամութիւն, խնայէ՛ ինձ… Նախախնամութիւն, խնայէ՛ իմ սիրական ազգին. Նախախնամութիւն…