Նամակներ

55. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ

Պաշտօնական

21/24 Հունվարի 1861, Լոնդոն

ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ, ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ

յԵրեսփոխանէ ազգին մերոյ բնակելոյ ի
Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակացն

Յայտարարութիւն

Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, զգրելոյ վեհափառ հայրապետին առ զպայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ , պաշտօնական գրութեամբ:

Նորին պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկասում, համաձայն խնդրոյ վեհափառ հայրապետին, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան իւրում, թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական, հաստատեալ զայն գրով եւ արքունի կնքով:

յԱռաջներորդ աւուր նոյեմբերի, նախընթաց ամի, հաստատեցաւ թուղթն այն եւ անցուցեալ եղեւ ի մատեան դիւանին համարաւ 1302:

Նորին պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն, առանձին պաշտօնական գրութեամբ, յառաջներորդ թուականէ ասացեալ նոյեմբերի, համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն արտաքին գործոց տէրութեան Ռուսսիոյ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազեկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ, զբովանդակութենէ գործոյն:

Յաւուր հաստատութեան թղթոցն, այն է ի 1 նոյեմբերի, ընդ երեկո մեկնեցա ի Թիֆլիսէ դէպ ուղիղ ի Փօթի եւ անտի ընդ Սեաւ ծով է Կոստանդնուպոլիս: .

Անդէն ըստ պատշաճեալ կարգին ներկայացեալ առ պ. Բույլվեր, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի ՚ի նմանէ տալ ինձ զթուղթ ընծայութեան, յանուն հնդկական կառավարութեան Անգլիոյ ի Կալկաթա:

Վսեմափայլ դեսպանն, յետ ամենայն մանրամասնութեամբ իրազեկ լինելոյ հանգամանաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ երեսփոխանական թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի, դեսպանին Ռուսսիոյ ի Լոնդոն, սկսանել զգործն եւ ապա գիտութեամբ եւ վճռադատութեամբ տէրութեանն Անգլիոյ իջանել ի Կալկաթա, եթէ չիցէ հնարաւոր աւարտել զամենայն յԱնգլիա: Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին յաւելոյր, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր գործելոյ ի Լոնդոն, յայնժամ կառավարութիւնն հնդկական ինքնին գրելոց է ՚ի Լոնդոն, առանց սկիզբն առնելոյ գործոյն, մինչեւ ընկալցի առ այն զլուծումն բացարձակապէս

Մինչ ՚ի Թիֆլիս էի, այսպէս խորհուրդ տայր ինձ եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասում, այսպէս բարւոք դատեցաւ եւ դեսպանութիւնն Ռուսսիոյ ՚ի Թիւրքիա:

Ուստի, զի մի անլուր եղեալ խորհրդոցս եւ իջեալ ի Հնդիկս, հարկեցայց անգործ նստել անդէն զամիսս չորս, մինչեւ հասցի պատասխանին ի Լոնդոնէ, ուղղեցի զընթացս իմ ի Կոստանդնուպօլսոյ յԱնգլիա, մտեալ ՚ի ծովի 21 դեկտեմբ., դեպ ուղիղ ՚ի Մարսեյլ քաղաք ֆրանսիական, ուստի ելանէ երկաթուղին ի Լոնդոն, այլ զճանապարհայն չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայինք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ՚ի Սիկիլիա կղզի, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս:

Ելեալ ի ցամաք, ի Մեսսինա քաղաք Սիկիլիոյ, գոգցես անշնչացեալ ի կատաղութենէ մրրկիս, ի միւս օր հարկեցայ մտանել յայլ շոգենալ, որ զեզերբ քերեալ Միջերկրական ծովուն երթալոց էր ՚ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ, զառաջինն զկայ առեալ զաւուրս քանիս ի Նէապօլիս, ուր թափելոց էր շոգենաւուն զբեռինսն եւ ստանալոց անդէն, նաւեցի ի Գենուա:

Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, իսպառ թողեալ զշոգենաւն, ելի ի Գէնուա ի ցամաք, ուստի ընդ երկաթուղին գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց Իտալիոյ, մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձեան:

Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչինչ ընդհատս քան զԿովկաս, անցի է որ սահնական եւ ուր ուրէք ելեալ ՚ի ջորի մինչեւ ցերկաթուղին, տարեալ մեծի ցրտութեան, յետ մշտագարուն օդոցն քաղցրութեան Իտալիոյ աշխարհին:

Յաւուր տօնի ծննդեան եւ մկրտութեան փրկչին մերոյ, վաղ քաջ ընդ այգն, մտի ի Փարիզ, ուր զտեղի կալեալ զաւուրս իբրեւ զչորս ՚ի 10/22 ամսոյս յուղի անկայ անտի եւ յերեկն, որ 11/23-երորդ օր էր ամսոյս, մուտ արարի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ:

՚Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն եղեալ ինձ գործոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ գործոյն, ամենայն մանրամասնութեամբ տայ Ձեզ զտեղեկութիւն ի ժամու:

Այժմիկ զայս մի ինչ կարեւոր դատեմ յայտնել արգոյ պարոնիդ: Ի մտանել իմ ի Լոնդոն, անդէն առնմին փութացի ի նամակատունն, տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի զքանի մի նամականիս բարեկամաց տողելոց ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկտեմբ. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի, իմանամ, եթէ արք ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի Նախիջեւան զձերբակալ լինել անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելոյ, առ պ. Նազարեանցն եւ այն որպէս թէ շնորհիւ պ. Յովնանեանցի: Պատմի նոյնպէս, որպէս թէ նամակն այն անկեալ ի ճանկս թշնամեաց, առանձին խնդրագրով, ստորագրութեամբ իբր 280 անձանց առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկոսն:

Ոչինչ է իմ գրեալ ՚ի Թիֆլիսէ առ պ. Նազարեանցն. մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ եմ յիւրում ժամանակի: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ, զինչ բովանդակութիւն նամակին, կամ զոր յարաբերութիւն բովանդակութեան առ որսացողս եւ ոյք 280 անձինք բողոքաւորք զայնմանէ զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից մերոց պառաւամիտ թշնամեաց, որք չկարելով վնաս ինչ իրական հասուցանել ինձ, զանձինս խաբեն առասպելս հնարելով:

Զայս մի ինչ չկարեմ գուշակել, թէ պ. Յովնանեանցն, որում ընծայի որսալ նամակին, պարապի՞ արդեօք այդպիսեօք եւ կարո՞ղ է ընդունել յանձին զայդ պատուանունն, զոր թշնամիք մեր վերագրեն նմա:

Նամակք հասեալք առ իս ի Թիֆլիսէ, ստորագրեալք յառաջներորդ թուականէ անցելոյ դեկտեմբերի, ոչինչ խօսին զայդպիսւոյ գործոյ, ուստի մնայ ինձ եզրակացուցանել, թէ գոյութիւն նամակին, որպէս նաեւ առաքումն այնորիկ առ վեհափառ կաթողիկոսն, ծնունդ իցէ նեխեալ ուղեղի, ոյր ուրուք եւ իցէ հնարողի զառասպելը:

Խնդրեմ. միամիտս առնել զայսմանէ զբարեմիտ ազգայինս, յորոց ամենայն դրութեամբ փութացին յայտնել ինձ զսրտից իւրեանց զցաւ ընդ այս խայտառակ խելագարութիւն:

Մեծարողապէս միշտ Ձեր

Միքայէլ Նալբանդեանց

Գրեմ ՚ի սմին զհասցէս

Mr Nalbande

40 Langham Street

  Great Portland Street London

56. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ՝

Պաշտօնական

12/24 Հունվարի, 1861, Լոնդոն

ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ

Յերեսփոխանէ ազգին մերոյ բնակելոյ ի Նախիջեւան,

՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն.

Յայտարարութիւն

Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն, եւ զգրելոյ վեհափառ հայրապետին առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ պաշտօնական գրութեամբ:

Նորին պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկասու, ի վերայ հիման գրութեան վեհափառ կաթողիկոսին առ ինքն, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան իւրում թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական հաստատել զայն գրով եւ արքունի կնքով:

Յառաջներորդ աւուր նոյեմբերի նախընթաց ամի հաստատեցաւ թուղթն այն պատշաճաւոր եւ վաւերական վկայաբանութեամբ եւ անցուցեալ եղեւ ՚ի մատեան դիւանին համարաւ 1302:

Նորին պայծառափայլութիւնն, ՚ի յարգանս միջնորդութեան վեհափառ հայրապետին, առանձին պաշտօնական գրութեամբ յառաջներորդէ ասացեալ նոյեմբերի համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն արտաքին գործոց, ի Պետերբուրգ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազէկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ զբովանդակութենէ գործոյն:

Յետ եզերելոյ գործոցս ՚ի տուընջեան, ընդ երեկս ՚ի 1 նոյեմբ. մեկնեցայ ի Թիֆլիզէ դէպի Փոթի, եւ անտի, թէեւ բազմապատիկ նեղութեամբ, այլ աստուծով անվտանգ հասի ի Կոստանդնուպօլիս:

Անդէն ըստ պատշաճեալ կարգին ներկայացեալ առ պ. Բույլվել, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի տալ ինձ զթուղթ ծանօթարար յանուն Հնդկական կառավարութեան Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ: Վսեմափայլ դեսպանն անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ ՚ի վերայ հիման երեսփոխանական թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի դեսպանին Ռուսսիոյ ՚ի Լոնդոն, սկսանել զգործն, վստահ առնելով զիս եթէ ամենայն հանգամանք գործոյն ո՛չ լիցին յայտնի կառավարութեանն Անգլիոյ, ելանելով ի Հնդիկս չունիմ ինչ օգտիլ:

Այսպէս խորհուրդ տայր ինձ եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասու, այսպէս բարւոք դատեցաւ եւ դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Թիւրքիա:

Ըստ այսմ եւ ես ի Կոստանդնուպօլսոյ ուղղեցի զընթացս (Անգլիայի մտեալ ՚ի ծով ի 21 դեկտեմբ., յուսալով ելանել ի Մարսիլիա, այլ չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայինք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ի Սիկիլիա կղզին, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս։

Ելեալ ի Մեսսինայէ, գոգցես անշնչացեալ ի տառապանաց մրրկին, ի միւսում աւուր հարկեցայ տեղափոխ լինել յայլ շոգենաւ, որ ընդ եզերօք նաւել Միջերկրական ծովուն երթալոց էր ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ զառաջինն զկայ առեալ ՚ի Նէապօլիս, ըստ որում շոգենաւն թափեալ զբեռինսն վերստին ընկալաւ զայլս. նաւեցի ի Գենուա, ուր հասի յետ իբր երկուց աւուրց մեծ նեղութեամբ:

Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւնն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, ելի ի Գէնուա ի ցամաք եւ անտի երկաթուղով գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձեան: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչ ինչ ընդհատս, քան զԿովկաս անցի սահնակօք մինչեւ ցերկաթուղին տարեալ մեծի ցրտութեան եւ յուսկ ուրեմն ի 6/18 յունվարի մտի ի Փարիզ:

Զտեղի կալեալ անդէն զաւուրս իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի անտի եւ դէմ եդեալ, յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ:

Ի մուտ գործել իմ ի Լոնդոն, անդէն առ նմին գնացի ի նամակատունն տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ եւ գրեալ զքանի մի նամականիս բարեկամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկ. եւ 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, եթէ արք անբարոյականք հռչակեալ են զձերբակալ լինիլ անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելով առ պ. Նազարեանցն, եւ այն ընդ ձեռն պ. Յոնանեանցին, եւ որպէս թէ նամակն այն խնդրագրով մերձ իբր 280 անձանց առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկոսն, եւ այլն:

Ցաւիմ վասն թշնամեացս, որք առ ի վնասել զիս պարապին անձնախաբէութեամբ եւ զպառաւական առասպելս հռչակելով որպէս իրողութիւն: Այո՛, չկարէն իսկ այլ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ սրտից իւրեանց բռնադատին եղջերուաքաղօք մխիթարել:

Ոչինչ է իմ գրեալ ի Թիֆլիզէ առ պ. Նազարեանցն, մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ իմ յիւրում ժամանակի, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից թշնամեաց: Ուրախ եմ, զի պ. Յովնանեանցին ընծայեալ են զանպարծանք պաշտօնն որսալոյ զայլոց զնամականիս, եթէ պարապի նա այդպիսեօք չգիտեմ, միայն նամականիք իմ վաղ ուրեմն տնօրինեալ առաւել իմաստութեամբ, քան զոր կարէին ի գործ դնել թշնամիք, անկորուստ հասեալ են միշտ առ որս ուղղեալ են, թողեալ զթշնամիս բերանաբաց մէկուսի:

Խնդրեմ միամիտս առնել զայսմանէ զլրութիւն ազգիս, որք ամենայն բարեացակամութեամբ փութացին յայտնել զսրտից իւրեանց զցաւ, ընդ այս հնարաuտեղծեալ խելագարութիւն:

Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել զյանձն եղեալ ինձ գործոյ. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ զգործն տայց Ձեզ զտեղեկութիւնս ամենայն մանրամասնութեամբ, ի ժամուն:

Մեծարողապէս, միշտ Ձեր

Միքայել Նալբանդեանց

փոփոխեալ առաքեցաւ,

հանդերձ

հասցէիւ

՚ի 13/25 Յունվարի, 1861

ի Լոնդոնի

№ 1

57. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ

Պաշտօնական

8/20 փետր. 1861, Լոնդոն

ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ,

Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան,
ի մասին հնդկական հրիտակացն, ՚ի
Միքայէլէ Նալբանդեանց

Ծանօթութիւն

Զհարկաւորելոյն, մինչեւ ցմուտ գործել իմ ի Լոնդոն, յայտնեալ եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօնական թուղթն առ յինէն առաքեցաւ ՚ի Լոնդոնէ, յանուն Ձեր, ի 13/25 յունվարի այսր ամի:

Այժմիկ կարեւոր համարիմ ծանուցանել, զի պ. մինիստրն արտաքին գործոց, պայծառափայլ իշխան Գորչաքովն, ՚ի վերայ հիման գրութեան պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու առ ինքն, գրեալ պ. դեսպանին Ռուսսիոյ, որ ՚ի Լոնդոն, զբովանդակութենէ գրութեան պ. փոխարքային, պատուիրեալ էր իրազեկ առնել զայնմանէ զտէրութիւնն Անգլիոյ, պատշաճեալ կերպիւ:

Պ. Դեսպանն, բառոն Բրուննով, գրութեամբ իւրով խնդրեաց ՚ի մինիստրէ արտաքին գործոց Անգլիոյ ՚ի վսեմապատիւ Ջոն Ռօսսըլէ առնել զայնմանէ զվերաբերեալն կարգադրութիւն, յաղագս հրամանագրելոյ ՚ի Հնդկաստան, ճանաչել զիս երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն:

Վսեմափայլ մինիստրն Անգլիոյ պ. Ջոն Ռօսսըլըն առ այս գրութիւն դեսպանին Ռուսսիոյ, յետ գրագրութեան իւրոյ, ընդ ներքին Գերագոյն Տեսչութեան Անգլիոյ, պաշտօնական թղթով, յայտնեալ է նմա [1], եթէ Գերագոյն Տեսչութիւնն Անգլիոյ, համաձայն միջնորդութեան Ռուսսիոյ պ. մինիստրին արտաքին գործոց, եղելոյ ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, ճանաչէ զիս լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, եւ թէ նոյն տեսչութիւնն պատշաճեալ եղանակաւ հրամանագրեալ է արդեն ընդհանրական նահանգապետին Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ, ճանաչել եւ ընդունել զիս որպէս երեսփոխան եւ ցուցանել ինձ, ըստ ամենայնի, զիւր օգնութիւն ի ծանր [2] յայս գործ, խրթնացեալ առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց, եթէ դէպ լիցի ինձ դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահանգապետն:

Երիւք [3] աւուրբք յառաջ քան զայս կոչեցայ ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ, ուր ըստ թելադրութեան պ. դեսպանին, խորհրդականն դեսպանութեան Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլուդովն յայտնեալ ինձ զայսմ ամենայնէ, առաջադրեաց զերեսփոխանական զթուղթն յանդիման առնել հիւպատոսին Ռուսսիոյ առ ի վկայել:

Այսօր, ներկայացեալ ի Հիւպատոսարանն, յայտնեցի զպատուիրելոյն ինձ, ի պ. կոմս Բլուդովէ, առ [4] որ պատասխանի արար ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նախ եւ յառաջ զթուղթն [5] զայն, ընդ ձեռն դեսպանութեան առաքել յատենատեղի մի անուանեալ «Ֆօռն օֆֆիս» եւ ապա ի հիւպատոսարանն Ռուսսիոյ:

Ուստի ի վաղիւ դիմեցից դարձեալ ՚ի դեսպանատունն առ ի յայտնել զպատասխանւոյն [6] եւ առ ի խնդրել զանօրէնութիւն յաղագս պատշաճ եղանակաւ հաստատելոյ զթուղթն, յիւրում լրացեալ զօրութեան:

Ընդ այսմ ոչ աւելորդ համարիմ զեկուցանել զպատուականութեան Ձերում, թէ [7] յետ հաստատութեան թղթոյն, որ գուցէ թէ կատարեսցի մինչեւ ցվերջ ամսոյս, ըստ հին տոմարի, թէեւ հարկ ի վերայ իմ կայր անդէն [8] առ նմին ուղեւորիլ ի Հնդկաստան, այլ ձմեռնային եղանակք արգելուն զիս [9], յելանելոյ իսկոյն ի ճանապարհ: Քանզի ՚ի Մարսիլիայէ մինչեւ ցԵգիպտոս զաւուրս տասն, իսկ յԵգիպտոսէ մինչեւ ցԿալկաթա [10]. զաւուրս 28, ուրեմն զաւուրս 38 ունիմ [11] լողալ ի ծովու, ապաստան արարեալ զկեանս ի չնչին փայտն:

Յուսամ թէ ոչ դուք եւ ոչ նաեւ ազգն, որոյ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխանութեան, ստգտանաց ինչ արժանի դատիցիք զայս, մանաւանդ զի հաւատամ, թէ առաւելն ցանկալի է ազգին կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործոյն ինձ յանձն եղելոյ:

Ուստի ՚ի կատարել զամենայն զգործս ի Լոնդոն, մեկնեցայց աստի այլուր [12], ուր պիտոյք կենաց դիւրագին իցեն, առաւել քան յԱնգլիայ, եւ անդ մնացից մինչեւ ցկէս [13] Մարտի, առաւել [14] կամ պակաս, հայեցեալ յորակութեան եղանակաց եւ հողմոց: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձեզ յիւրում ժամու:

Երեսփոխան [15]

Միքայել Նալբանդեանց

58. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ

Պաշտօնական

22 փետրվ.

6 մարտի

1861, Լոնդոն

ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶԳԱՍԻՐԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ,

Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց ՚ի Նոր-Նախիջեւան,
՚ի մասին հնդկական հրիտակացն

Տեղեկութիւն

Ատեանն արտաքին գործոց, ի Լոնդոն (Forreign office), ի վերայ հիման թղթակցութեան, վկայաբանութեան եւ դրոշման կայսերական կնքոյն Ռուսսիոյ, ընդ ձեռն դեսպանութեան նորին յԱնգլիա, հաստատեաց եւ վաւերացոյց զերեսփոխանական զթուղթն, ըստ օրինական ձեւոց, այն է ստորագրութեամբ կառավարչի ատենին եւ դրութեամբ կնքոյ պետութեանն Անգլիոյ:

Այժմիկ, թուղթն այն երեսփոխանութեան ունի զկատարեալ զօրութիւն իւր առաջի որ եւ է անգլիական ատենի, ուր ուրէք եւ իցէ: Մնայ ինձ միայն ստանալ ի դեսպանութենէն Ռուսսիոյ, եթէ ոչ զպատճէն հրամանի պետութեանն Անգլիոյ, յանուն ընդհանրական նահանգապետին Հնդկաստանի, գէթ զհամար նորա եւ զթուական: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ յաջողիլ, որպէս յայլ ամենայն ձեռնարկս զհնդկական խնդրոյ, ցայս վայր ժամանակի:

Ի սոյն կէտ տեղեկացեալ, կարեւոր դատիմ յայտնել Ձեզ ի պարտուպատշաճ գիտութիւն բովանդակ ազգին, որոյ իմս երեսփոխան, թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն, յետ գրագրութեան իւրոյ ընդ Թադթէոս եպիսկոպոսին Ասպահանու եւ Հնդկաստանի, հաստատեալ է [16] ի Թէոդոսիա քաղաքի զթուղթ երեսփոխանութեան, յորում ստորագրեալ է ինքն եւ քանի մի թէոդոսիացի հայք եւ զոր հաստատեալ է (այսինքն վկայեալ զստուգութենէ ստորագրութեանցն) հիւպատոսն Անգլիոյ ի Ղրիմ:

Խորհուրդ թղթոյն հայի առ ի ձեռս բերել զհրիտակսն, զորոց ես ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանուն որո՞յ իցէ թուղթն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ գիտել, իսկ գոյութիւն թղթոյն՝ ոչ բնաւ առարկայ երկբայութեան:

Բաց ի սմանէ, նոյն Թադթէոս եպիսկոպոսն, պաշտօնական գրութեամբ իւրով, առ Այվազովսքին, խնդրէ [17] առաքել առ ինքն զպաշտոնական թուղթ մի [18], ստորագրութեամբ իւրով եւ քանի մի անձանց ՚ի Նախիջեւանայ, վկայաբանութեամբ հիւպատոսին Անգլիոյ, յորում եւ (պատուիրէ Թադթէոս եպիսկոպոսն), գրել, «թէ զաւանդեալ կտակօք զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, զամենայնն լիով ստացաք, զորմէ եւ տամք զայս թուղթ հաստատեալ մերով ձեռնագրով»:

Յետ այսորիկ, յաւելու յիշեալ եպիսկոպոսն, թէ «ինքն ունի յառաջագոյն ստանալ զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս իցէ [19] եւ ապա զթուղթն զայն տալ» [20]:

Այսոքիկ ամենայն տեղեկութիւնք, աղբերացեալ եւ հասեալ առ իս ի պաշտօնական անձանց, իրողութիւնք են եւ որպէս ասացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին գտանիլ եւ ի Սիւնհոդոսին սրբոյ Էջմիածնի:

Որպէս լիակատար երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, զխնդրոյ հնդկական հրիտակացն, տեսանելով զմիջամուխ լինել մասնաւոր անձանց ի գործ, պաշտօնական արձանագրութեամբք, ապաստան արարեալ յիս միայն, բռնադատիմ բողոքել առաջի Ձեր եւ բովանդակ ազգին Հայոց ի Նախիջեւան եւ հրաւիրել Ձեզ ի գործ դնել զպատշաճեալ հնարս առ ի կարճել զներգործութիւնս ոյր ուրուք եւ իցէ եւ զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի Թադթէոս եպիսկոպոսէ, զի մի՛ շփոթեսցեն ընթացք գործոյն եւ անախորժութեանց յարիցին պատճառը:

Իսկ թէ ազգն կամ յարգութիւն Ձեր, որպէս անձն պաշտօնական, լռեսջիք եւ ի լռութենէ աստի աղբերաuցի վնաս ինչ ազգին, ի պարականոն ներգործութեանց արանց, որք զանխուլ յազգէն, փոյթ ունին զսեպհականութեանց նորա, յայնժամ, Ձեզ եւ ազգին մնայ պատասխանատու կալ բարոյապէս առաջի ապագայիցն, իսկ իմ պաշտօն եւ առաքելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք:

Յուսամ, թէ զտնօրինութենէ ազգին յայսմ մասին տաջիք ինձ զպաշտօնական տեղեկութիւն:

Խնդրելով աներկմիտ լինել ի յարգանս իմ առ Ձեզ եւ առ ազգն, մնամ մեծապատիւ հայրենակցիդ

մեծարողապէս

Մ. Նալբանդեանց

համար 42

59. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ

12/24 Յունիսի 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա.

Hotel gallais No 93

ԱՌ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՎ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ

Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց

՚ի Նոր Նախիջեւան ի մասին հնդկական ազգային

հրիտակաց [21] հաստատեալ ի կարողութեան

  ՚ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն հայոց ՚ի տէր

Մատթէոսէ եւ ՚ի պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ։

Ի գործոց յանձն եղելոց ինձ [22] յազգէն Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան եւ ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ՚ի տէր Մատթէոսէ, տեսանի, զի բաց ի հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանէ եւ ի բարեպաշտ տիկնոջն հանգուցելոյ ՚ի Կատարինեայ Խոջամալեանց, երկոքին ազգայինք, որպիսիք են՝ Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի Յակոբեան եւ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան [23], նոյնպէս թողեալ են յօգուտ աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր Նախիջեւան, որ գոն յօգուտ դպրոցի [24], աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի զհրիտակս ողորմութեանց:

Պատճէն կտակի առաջնոյն, այն է հանգուցեալ Եղիայի Յակոբեան, որոյ բնագիրն վաւերացեալ է ստորագրութեամբ կտակողին եւ այլոց յազգէն մերմէ, յամի 1799 յ9 Մայիսի, ի Բատավիա, տայ մեզ զհետեւյալ տեղեկութիւնս:

Նախ՝ թէ ինքն կտակարարն զկնի [25] գրելոյ եւ վաւերացուցանելոյ զիւր զկտակ, կարգեալ ՚ի պաշտօն կտակակատարութեան զոմն Վարդան Գասպարեան, եւ առեալ ընդ իւր զամենայն զստացուածս իւր, ելանէ ի նաւ՝ յուղի անկանիլ ՚ի Մադրաս կամ այսր ՚ի Կալկաթա:

Երկրորդ՝ թէ կտակաւն այնուիկ, ՚ի թիւս այլոց անձանց եւ տեղեաց, թողու հանգուցեալն յօգուտ տպարանին Նախիջեւանայ զհինգ հազար ռուփիս:

Այլ չերեւի ինչ ՚ի գործոցն եթէ ո՛ւր վախճանեցաւ այրն այն բարեպաշտ եւ յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք եւ գոյք նորա, որպէս եւ գործադրութիւն կտակին:

Ըստ այսմ եւ ի մասին կտակաւանդութեան հանգուցեալ Սարգսի Աղաւելեան՝ քաղեմք զհետագայս [26]:

Նախ՝ թէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ իւրով արարելով յամի 1808, թողեալ է յօգուտ դպրոցին եւ տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ առ երի [27] ամրոցին Ազովու, մերձ իբր զութսուն հազար հունս, կարգելով ինքեան կտակակատար զԿիրակոսն Յարութիւնեան: Զայսմանէ զառաջինն գրէ առ Եփրեմ սրբազնակատար կաթողիկոսն ամենայն հայոց, Յարութիւն քահանայն Շմաւոնեան, ի Մադրասայ, յիններորդէ աւուր ամսեանն Հոկտեմբերի 1819 ամի:

Երկրորդ՝ պ. Պօղոսն Որդանան, ի Կալկաթայէ, գրութեամբ իւրով յերեսներորդէ ամսեանն Նոյեմբերի 1828 ամի, առ սրբազան արքեպիսկոպոսն Ներսէս, որ յետոյ կաթողիկոս ամենայն հայոց, զնոյն իսկ զտեղեկութիւնս հասուցեալ սրբազանին՝ յաւելու, եթէ Սարգիսն Ծատուր Աղաւելեան [28], արարեալ զվերոգրեալն կտակ յամի 1808 եւ զկնի չորից ամաց, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝ թողեալ է յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիապօլիս քաղաքաց [29] զերկերիւր եւ զյիսուն հազար ռուփիս (250, 000):

Երրորդ՝ թէ զգում արդ զայդ տնտեսեալ են երեք կտակակատարք նորա [30]. - երկու անգլիացիք եւ մի հայազգի, արդէն յիշատակեալ Կիրակոսն Յարութիւնեան, թէ երկոքին անգլիացիք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենաց, թողեալ են զողջոյն զկտակակատարութիւնն, որպէս եւ զդրամսն ՚ի խնամս Կիրակոսին Յարութիւնեան [31], որ եւ ըստ վկայութեան նամակագրին, բարւոք կառավարեալ ըստ խղճի մտաց, գուն գործելով աճեցուցանել ըստ ամենայն կարի եւ յամի 1824 վախճանեալ՝ թողեալ է զայն ամենայն որդւոյ իւրում Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց [32] եւ զսեպհական զիւր զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ լռէ նամակագիրն իսպառ:

Որովհետեւ առաւել քան զայսոսիկ չգիտեմք [33] ինչ, ՚ի մասին հրատակացս, որովհետեւ տեղեկութիւնքդ մթին, ծածկեալ ընդ փոշւով գրեա՛ թէ կէսդարեան ժամանակի չեն բաւական առ ի գտանել զհետս այնոցիկ հրիտակաց գուցէ եւ իսպառ անհետացելոց, ՚ի վնաս ազգին, եւ որովհետեւ յանձնարարութիւն ազգին, յանձնարարութիւն նորին վեհափառութեան տեառն Մատթէոսի սրբազնակատար կաթողիկոսի ամենայն Հայոց եւ զպատասխանատուութիւն իմ առաջի օրինացն Ռուսսիոյ, ըստ պաշտամանս, հարկ անժխտելի դնեն յիմ վերայ քաղել զմանրամասն ծանօթութիւնս [34] եւ զամենայն ՚ի վար արկանել զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց, յայս սակս [35], դիմեալ առ արժանապատուութիւն Ձեր, շնորհ ունիմ խոնարհաբար խնդրել, հաղորդ կացուցանել զիս տեղեկութեանց, վերաբերելոց առ այսոսիկ հրիտակս, եթէ ունիք ինչ քաղեալ ՚ի լրոյ, կամ ՚ի գրաւոր յիշատակարանաց, թերեւս նշխարելոց [36] յեկեղեցւոջ Կալկաթսայի, հաւատացելոյ Ձերում տեսչութեան:

Իսկ թէ անյայտ իցեն Ձեզ այսոքիկ ամենայն կտակակատարութիւնք կամ վիճակ հրիտակացն, յայնժամ աղաչել աղաչեմ, ի հաշիւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց արժան իցէ, ՚ի Մադրաս եւ զքաղեալ զծանօթութիւնս հասուցանել առ իս, ի լրութիւն գործոյն, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան եւ վեհափառ կաթողիկոսին ամենույն Հայոց, յիւրում ժամանակի:

Հաւաստի առնելով զարժանապատուութիւնդ յանկեղծութիւն յարգանացս, զոր ունիմ առ Ձեզ:

Մնամ նովին մեծարանօք խոնարհ ծառայ

Կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեան Կայսերական

Համալսարանին Ռուսսիոյ

Միքայել Նալբանդեանց

60. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ

Պաշտօնական

12/24 Յունիսի, 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա Հնդկաց։

ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶՆԻԻ ԱԶԳԱՍԻՐԻ, Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ

Երեսփոխան նույն քաղաքի, ՚ի մասին
հնդկական հրիտակացն, Միքայել Նալբանդեանց

 

յ30 Մայիսի, այն է՝ ի 11 Յունիսի, ըստ նոր տոմարի, յետ քսան եւ չորից աւուրց նաւարկութեան, ի Սուէզայ, ողջամբ մտեալ [37] ի Կալկաթա, ՚ի վաղիւ անդր այց ելի պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Ծերունիս այս, ամաց իւրեւ ութսուն եւ հնգից, հարստութեամբ իւրով եւ մեծակշիռ վաճառականութեամբ, յԵւրոպա եւ յԱսիա հռչակաւոր, առ խնդիրս [38] իմ ի մասին հնդկական [39] հրիտակացն, ծանոյց թէ տունն եւ կրպակք [40] հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան, հանդերձ արդեամբքն գումարելովք ընդ այսքան ամս [41], գտանին ի կառավարութեան [42] ընդհանրական Ադմինիստրացիօնին Կալկաթայի. ուստի եւ խորհուրդ ետ, նախ քան զամենայն, յանդիման լինիլ նախագահին այսր կառավարութեան, այն է գլխաւոր ռեգիստրատորին եւ ադմինիստրատորին, որոյ ազգանունն է Հագ (Hagge):

՚Ի 1/13 Յունիսի, յաւուր Համբարձման տօնի, ներկայացեալ առ պ. Հագն ու ցուցեալ նմա զթուղթն երեսփոխանութեան, յայտնեցի զանձն [43] իմ, որպէս եւ զպատճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ այս պատասխանի արար ինձ պ. Հագն, եթէ հարկ է սկսանել զգործն, ըստ կերպին [44] օրինադրին (Անգլիա, այսինքն ընդ ձեռն օրէնսգէտին, յորոյ ի ձեռս գտանի եւ հաստատեալն կտակագիր հանգուցեալ Բաբաջանեանի [45]:

Օրէնսգէտն այն [46] որպէս եւ այլք նմանքն նմա, պատկանին գլխաւոր դատարանի տեղւոյս [47] Կորտ անուանելոյ եւ, ըստ օրինաց պետութեանն [48] Անգլիոյ, ամենայն գործ սկսանի ընդ ձեռն նոցա եւ նոցա քննութեամբ եւ դատողութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի լուր եւ ի վճռադատութիւն [49] դատաւորաց:

Կտակն հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանի գտանիւր ՚ի ձեռս հայազգի [50] օրէնսգիտի պ. Պօղոսի Բայլ, որ եւ կատարէ միշտ զամենայն զդատաստանսկան զգործս վերաբերեալս առ պ. Աբգարեանցն: Ուստի պ. Աբգարեանցն արձակեալ [51] ընդ իս զորդին իւր զպ. Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր անդր [52] ասացեալ օրէնսգէտն, յանձն արար որդւոյ իւրում, յիւր անուն պատուէր տալ օրէնսգիտին այնմիկ, առանց ամենայն զանցառութեան Հոգեբարձու լինիլ գործոյն մերոյ ամենայն ժրութեամբ։

Պ. Բայլն, խնդրեալ յինէն զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ զայն թարգմանին դիւանի իւրոյ [53], առ ի թարգմանել յանգլիական լեզու, ի ֆրանսիական թարգմանութենէն, արարելոյ ի դիպլոմատիկական դիվանատան պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու, հրաւիրելով զիս [54] գալ առ ինքն յետ երկուց աւուրց:

՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա եւ նորա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն [55] զոյգ ընդ բնագրի երեսփոխանական թղթոյն եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա ինքն, ի նոյն իսկ օր յղեաց առ պ. Հագն, պաշտօնական գրութեանբ։

Ի գրութեանս յայս, օրէնսգէտն այն, զեկուցեալ պ. Հագին զգալստենէ իմմէ եւ զորպիսութենէ երեսփոխանական թղթոյն պահանջեաց նախ, մատաղ անել ինքեան զմանրամասն հաշիւ ելից եւ մտից տան եւ կրպակաց պ. Բաբաջանեանի, սկսեալ յօրէ, յորմէ հետէ անցեալ են այնք ՚ի տեսչութիւն [56], Ադմինիստրացիօնին եւ երկրորդ՝ պատրաստել զտունն եւ զկրպակսն այլեւ զգումարեալ դրամս, առ ի յանձնել ինձ, ըստ օրինադրեալ կերպին:

Առ այս գրութիւն օրէնսգիտին, պ. Հագն ցարդ ոչ ետ պատասխանի ինչ. եւ ՚ի գնալ իմ առ նաեւ ի խնդրել, փութացուցանել զպատասխանին [57], ասաց. եթէ յետ եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել [58]: Եօթնակդ այդ լրասցի յետ երկուց [59] աւուրց, այլ ես տեսանելով զմեկնիլ շոգենալուն, այսօր ի Սուէզ, կարեւոր դատեցայ զեղելոցն ցարդ իրազեկ առնել զյարգութիւն Ձեր [60], զայլսն թողլով հետեւեալ շոգենալուն:

Օրէնսգէտն այն, որպէս եւ ազգայինք, գուշակեն, թէ [61] պ. Հագն չունի տալ զտունն կամ զարդիւնս [62], խաղաղութեամբ եւ առանց դատաստանական երկար եւ ձիգ վիճաբանութեանց. զի [63] ըստ զօրութեան կտակին ինքն օգտի յարդեանցն, առ հարիւրն հինգ: Մանաւանդ առիթ առեալ ինչքեան, որպէս եւ հարեւանցի իմն զգացոյց զիս, զայսքան ամեայ լռութիւն հասարակութեանս մերոյ:

Տունն այն, որպէս եւ կրպակք [64], գտանին մերձ յեկեղեցին հայոց ի «Չինի-բազար» ասացեալ փողոցի, որ գրեա՛ թէ առաջինն է ի Կալկաթա, ո՛չ ըստ գեղեցկութեան, այլ վասն վաճառական գործողութեանց [65]:

Քարեղեն են շինուածքն եւ պարտ է տալ զարժանի իրաւունս պատպանութեան Ադմինիստրացիօնին, զի թուի թէ կառուցեալ [66] իցէն ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւք, յառաջ քան զայս:

Արժողութիւն շինուածոցն, ըստ քաղեալ ծանօթութեանց իմոց, յազգայնոց եւ յօտարաց հասանէ մինչ [67] 5000—6000 լիբրէ [68] ստերլինգ, այսինքն 50. 000—60. 000 ռուփի արծաթ: Մի ռուփին ունի յինքեան ճիշտ զերկուս անգլիական շիլլինգս, ուստի եւ տասն ռուփին [69] զմի լիբրէ [70] ստերլինգ, թէ եւ ի փոխանակել ռուփեաց ընդ լիբրէից, անհրաժեշտ է կոտորակաց ինչ կորուստ:

Թէ որքան իցէ գումարեալն դրամ առ Ադմինիստրատորն, զայդ ոչ ոք կարէ գուշակել հաւաստեաւ [71] եւ լուրն յածեալ ՚ի բերանս բերանս ոմանց յազգայնոց այնքան տարբեր են եւ հեռի ի միմեանց, մինչեւ հարկադրել զլսօղն չհաւատալ ոչ միոցն եւ ոչ միւսոցն, մինչեւ ոչ առաքեսցէ Ադմինիստրատորն զճիշտ եւ զմանրամասն հաշիւսն առ օրէնսգէտն [72]:

Եկամուտն, ի տանէն եւ ի կրպակաց [73], ըստ ասելոյ ազգայնոց, յամիսն հասանէ մինչ ցերկու հարիւր քսան եւ հինգ ռուփիս (225), ուրեմն 2, 700 ռուփի ի տարւոջ [74], այն է 270 լիբրէ ստերլինգ: Ի զգումարէ աստի, ինքն Ադմինիստրատորն տասանորդ առնու առ հարիւրն հինգ. նոյնպէս վճարէ ՚ի գանձարանն տէրութեան զգետնահարկ (поземельная повинность) թե ո՛րչափ ինչ իցէ հարկդ այդ ցարդ ոչինչ գիտեմ [75]: Ուստի ամ ըստ ամէ, ՚ի բաց հանել ՚ի տարեկան եկամտից զհարկն տէրութեան եւ զվարկ Ադմինիստրատորին, մնացեալն կառավարի ընդ տեսչութեամբ Ադմինիստրացիօնին, յանդադար աճման:

Մի ինչ միայն կարի զարմացուցանէ զիս, այն է լինել արդեանց ոչ աւելի քան 270 լիբրէս ի տարւոջ, զորմէ ի հարկէ խօսեցայց յատենի Կորտին, եթէ այդպէս իցէ ստուգիւ [76]: Քանզի, ի գործոցն ինձ, առի Ձէնջ յանձն եղելոց տեսանի, թէ տէր Յովսէփ Ստեփանեան քահանայն Կալկաթայի հայ եկեղեցւոյ, յամի 1825, ՚ի 10-երորդ թուականէ Ապրիլի, նամակաւ իւրով առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն գրէ, թէ, հանեալ ի Կորտեն ՚ի թիւս այլոց թղթոց եւ զպատճէն հաշուոց, տարեկան ելից եւ մտից շինուածոցն ի վերոյ յիշելոց, տեսանէ զի ամսականն արդիւնք, ի նոցանէ, հասանէ ց215 ռուփիս [77]: Ընդ այնմ գրութեան, քահանայս այս առաքէ եւ զհաշիւսն, զորոյ զօրինակն գտանեմ ի գործն:

Յայսմանէ ակն յայտնի երեւի [78], թէ ամսական 10 ռուփի միայն յաւելեալ է յարդիւնսն, համարեա՛ ի քառասուն ամաց հետէ. մինչ ամենայն ինչ կրկնապատիկ արժէ այժմ, քան զոր արժէր ոչ զամս քառասուն, այլ իբրեւ զտասն յառաջ քան զայս:

Այսոքիկ ամենայն պարզեսցին եւ մանրակրկիտ քննութեամբ [79] մաղեսցին յատենի Կորտին, յետ տալոյ Ադմինիստրատորին զհաշիւսն:

Այս ամենայն տեղեկութիւնք վերաբերին առ մի տուն եւ առ կրպակս հանգուցեալ Բաբաջանեանի [80], որք, ըստ զօրութեան երկրորդ կտակի նորին, ստորագրելոյ յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք են երկուց ազգային դպրոցացն, յանուն սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հաւանական է թէ եղելոց [81] ի Նախիջեւան, ընդ այնոսիկ ժամանակս, որովհետեւ այս ամենայն հրիտակք աւանդին ըստ թելադրութեան տէր Ստեփանոս քահանայի, ժողովարար եկելոյ ՚ի Նոր Նախիջեւանայ ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադրութեան Արղութեանց Յովսէփ արքեպիսկոպոսին, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել զի թէ նա գրել տայ յօգուտ այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմն կային յայնժամ դպրոցքդ:

Այլ բաց ի տանէս յայսմանէ եւ ի կրպակացս, հանգուցեալ բարերարն Նախիջեւանայ ի կտակի իւրում, արարելոյ յ30-երորդ աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ [82], եթէ ունի զայլ եւս զերկուս տունս, զորս եւ յատկացուցանէ, անուանեալ զդրացիս յիշատակեալ տանց:

Արդիւնք ի տանցս յայսոցիկ, հանգուցեալն բաժանէ ի վեշտասան մասունս, յորոց զկէսն, այսինքն զութն մասունս թողու դարձեալ յօգուտ` քաղաքին Նախիջեւանայ, այսինքն յօգուտ դպրոցաց, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի, երկուս բաժինս յատկացուցեալ իւրաքանչիւրոցն: Իսկ զմնացեալ զութն՝ այլոց, ի Կալկաթա, որպէս տեսջիք [83] ՚ի կտակին:

Օրէնսգէտ պ. Բայլն, ի թղթի իւրում առ Ադմինիստրատոր պ. Հագն, պահանջէ զլիակատար համար տնտեսութեան նորա, վերաբերեալ եւ առ կառավարութիւնս այսոցիկ տանց՝ զորս ցարդ չէ իմ տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն յոյժ ասեն լինիլ, քան զերրորդ տունն, յատկացուցեալ միմիայն [84] յօգուտ Սահակեան եւ Մեսրոպեան դպրոցաց:

Թուի թէ տունքդ այդոքիկ, մինչեւ ՚ի կատարած ժամանակաց, մնալոց են ՚ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին, զի մեք չկարեմք տիրել եւ կարգել ըստ մեր կամաց զհոգաբարձութիւն, զի գոն եւ այլ տեղիք եւ անձինք ժառանգորդք, որպէս ի վեր անդր [85] ասացաւ: Այսպիսիք ըստ զօրութեան օրինացն Անգլիոյ մնան միշտ ի տեսչութեան Ադմինիստրացիօնին. իսկ մասնառուք ստանան ամ ըստ ամէ զբաժինսն եւ եթ:

[86] Եկից այժմ ի խօսիլ [87] զայլոց հրիտակաց, թողելոց այսրէն, ընդ այնոսիկ դարձեալ ժամանակս:

Ի գործոցն ինձ յանձն եղելոց եւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, թէ վասն չորից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ, վասն Մասեհի Բաբաջանեան, երկրորդ, տիկնոջն Կատարինեայ Խօջամալեանց, երրորդ, Յակոբու Եղիայեան եւ չորրորդ Սարգսի Ծատուրեան:

[88] Ի գրութենէ եղբօր, հանգուցեալ կտակարար տիկնոջ, հանգուցեալ Էլիազի Մինասեան, ի 27-երորդէ աւուր ամսեանն Նոյեմբերի 1818 ամ ի, ի Կալկաթայէ, առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն, երեւի, թէ բաժին Նախիջեւանայ, թողեալ ի Կատարինեայ Խօջամալեանց [89] ի ժամ մահուան նորա, եղեալ է 2342 ռուփի: Յիշեալ հանգուցեալ Էլիազն, որպէս կտակակատար եղբայր հանգուցելոյ քեռն, այր բարեպաշտ եւ երկեղած, ըստ վկայութեան բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ զվերոյգրեալ գումարդ զայդ աճեցուցեալ ամենայն հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ մահու իւրոյ, թողու զայն որդւոյ իւրում Յովհանջանի, պատուէր տուեալ նմա գուն գործել աճեցուցանել զայն, մինչեւ ցօրն, յորում երեւեսցին խնդրանք հրիտակին [90]:

Եւ այսպէս, որդի հանգուցելոյն [91] ՝ պ. Յովհանջանն, յետ մահուան հօրն իւրոյ, տնտեսեալ զգումարն [92] զամս յոլովս, ի վերջ կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ՝ թողու կնոջ իւրում զգումարն վերասաց, նովին պատուիրանաւ [93]:

Ըստ ասելոյ պ. Աբգարեանց եւ այլոց ի մերազնէից, գումարն դրամոց հասանէ այժմ մինչ ց21, 000 ռուփիս: Գումարդ այդ տոմսակ է, չգիտեմ ո՛ր ընկերութեան (акция), որ այժմ ՚ի պատճառս անյաջողութեան նորա, բանկն կամ սեղանաւորք գնեն եւ ընդունին զտոմսակն, ՚ի բաց զեղջեալ [94] զքսան առ հարիւրն (дисконт) [95] ։

Տիկինն պ. Յովհանջանի չէր աստ ի գալս, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս եկեալ ի Կալկաթա բնակի ՚ի տան իւրում [96]: Այսօր ուղղեցի առ նա զգիր մի օրինակ զայս:

 

«Մեծարու Տի՛կին,

Ներքոյ ստորագրեալս, ցանկալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ ձեզ, ի մասին հրիտակին թողելոյ ՚ի հանգուցեալ բարեպաշտ տիկնոջ, ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի (որ մերձ յամրոցն Ազովու), խոնարհաբար խնդրէ ի Ձէնջ նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր պատշաճ թուեսցի Ձերոյին յարգութեան:

Սպասելով տնօրէնութեան ձերում, այլ եւ խնդրելով ընդունիլ զյարգութիւն իւր առ Ձեզ, Մեծարու Տիկին,

Մնայ նովին յարգանօք լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակացն, հաստատեալ ի կարողութեան ՚ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ի [տէր Մատ]թէոսէ [97] եւ ի պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ, կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեան Կայսերական Համալսարանի, Միքայել Նալբանդեանց: Ի 12/24 Յունիսի, 1861 ամի, Կալկաթա։ Hotel gallais»:

 

Յետ ստանալոյ զպատասխանի առ այս երթայց առ նա եւ խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ յանցուցանել ի Նախիջեւան եւ ի կորուսանեալ զքսան առ հարիւրն ստացայց ՚ի բանկէն կամ ի սեղանաւորէն զհաշիւ, թէ այս ինչ ընկերութեան տոմսակ, այսքան գումարի, գնեցաւ այսքանոյ եւ այլն:

Երրորդ կտակն է Յակոբու Եղիայեան, ստորագրեալ 19-երորդէ ամսեանն Մայիսի 1799 ամի, ի Բատավիա, ի կղզին Եավա, որ պատկանի տէրութեանն Հօլանդիոյ եւ հեռի է ի Կալկաթայէ տասանց կամ աւելի ատուրց ճանապարհաւ [98], ընդ Ովկիան:

Ի կտակին յայնմիկ, թողու հանգուցեալն տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռուփի [99] եւ ասէ, թէ ինքն ելանէ ծովու ՚ի Բատավիոյ ի Մադրաս կամ   ՚ի Կալկաթա, կտակակատար կարգելով ինքեան [100] զոմն Վարդան Գասպարեան:

Աստ է Կալկաթա [101] չիք ուրէք ծանօթութիւն զառնէս զայսմանէ եւ ոչ զնորին կտակակատարէ [102]: Եւ հանգուցեալն ոչ յիշէ, թէ կտակակատար իւր ո՛ւր բնակի, ՚ի Բատավիա՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երեւի, թէ զամենայն զստացուածս իւր առնու ընդ իւր, յուղի անկանելն [103] ի Մադրաս կամ ի Կալկաթա:

Առ ՚ի գտանել զհետս արանցս այսոցիկ, կամ կտակին ու կամ հրիտակին, ամենայն խուզարկութիւնք իմ անցին վայրապար, աստ ի Կալկաթա մնայ ինձ ուրեմն տքնիլ զայսմանէ ի Մադրաս [104]:

Նախ քան զխօսիլ իմ զհրիտակէն, թողելոյ ի հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան, չկարեմ լռել [105], եւ ոչ կարդալ զարժանին անքալելի դատապարտութիւն, ի գլուխ նախնեաց մերոց, անհոգութեամբ հողացելոց: Թո՛ղ զմեծակշիռ կորուստ ազգին [106], ափ ի բերան պապանձեմ առ մերազնեայս եւ առ օտարս, մինչ հարցանեն զպատճառ վաթսուն եւ հինգ ամեայ չարաչար լռութեան:

Վաթսուն եւ հի՞նգ ամ. դժոխայի՞ն անհոգութիւն: Եւ մեք որդիքս անհոգ հարց, զնոցա զանհոգութեան զյանցանս պարտ եմք քաւել անօրինակ կորստեամբ:

Սարգիս Ծատուրն Աղաւելեան, ըստ տեղեկութեանց դասելոց առ իս [107]. այրն մեծանուն եւ հռչակաւոր ազգասէր, յամի 1808 կտակաւ իւրով թողու յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլսի, երկու եւ կէս լաք, այսինքն երկերիւր եւ յիսուն հազար ռուփի, որ առնէ քսան եւ հինգ հազար լիբրէ ստերլ[ինգ] (25. 000) [108] եւ վախճանեալ զկնի չորից ամաց, այն է յամի 1812, ժառանգութիւնն այն անցանէ ՚ի ձեռս երից կտակակատարաց իւրոց, երկուց անգլիացւոց եւ միոյ հայի Կիրակոսի Յարութիւնեան: Առաջին երկուքն մեռանին ընդ փոյթ եւ մնայ [109] միայն Կիրակոսն Յարութիւնեան: Վախճանեալ եւ սորա յամի 1824, թողու [110] զբովանդակ գումար դրամոց Աղաւելեանի [111] ՚ի տեսչութիւն որդւոյ իւրոյ Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց. եւ ոչ այսչափ միայն այլեւ զիւր զկտակ առնէ [112] ի նա ապաստան:

Որդի սորա, յիշատակեալ Յարութիւնն Կիրակոսեան Յարութիւնեանց, որպէս միաձայն ողբան բովանդակ մերազնեայք ՚ի Կալկաթայ, երթեալ վատնէ զամենայն զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան:

Այլ զայսմանէ ճգնեցայց դարձեալ ճշտել զտեղեկութիւնսն, թէ աստ ՚ի Կալկաթա եւ թէ ի Մադրաս, որ հեռի է աստի չորեքօրեայ ճանապարհաւ, ընդ ովկիան:

Եթէ գտցի հնար ինչ, այս է, եթէ այրն այն [113] ունի զոր եւ է անշարժ կայս [114], զորմէ մթին իմն լուայ ի միոյ եւ եթ աննշան առնէ [115], յայնժամ չիք տեղի երկբայութեան, թէ մտանել մտանեմ ընդ նմա ՚ի դատաստան, յայտնելով զիրաւունս Նախիջեւանայ ի վերայ կայից նորա, փոխանակ 125. 000 ռուփեաց, զքառասուն ամ յառաջ քան զայս, թողելոց ի հանգուցեալ Աղաւելեանէ: Քանզի [116] կէսն յ250. 000 ռուփեաց անկանէին [117] Գրիգորիապօլսի, զոր կարծեմ թէ եւ ստացեալ իցէն նոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթանիսի եպիսկոպոսի, յաւուրս յառաջնորդութեան Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ: Աղօտ [118] իմն յիշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին եւ զխռովութիւն Գրիգորիապօլսի [119] ընդ Գրիգոր եպիսկոպոսի իւրեանց:

[120] Առ այժմ ոչ աւելի, քան զոր գրեցի, գիտեմ ինչ. զամենայն զոր միանգամ լուայ յայտնեցի ձեզ մեկին, ոչ հայեցեալ յերկարութիւն նամակիս, ուրեմն եւ ի ծանրութիւն աշխատութեան, յաշխարհի, ուր գոգցես հուր տեղայ յերկնից: :

Մեծապէս ցաւ է՛ ինձ, զի դատաստանական ընթացք տեղւոյս չեն ըստ Լոնդոնի, այլ համրաքայլ յոյժ [121]: Աշխատել աշխատեցայց փութացուցանել զվախճան գործոցս ըստ հնարաւորին եւ վերադառնալ ի Ռուսսիա, քանզի ճանապարհորդութիւնս այս, ծանր յոյժ եւ տաղտուկ, քամէ զվերջին իմ զոյժ:

Խնդրելով հաւատալ անկեղծութեան հարգանացս զոր ունի առ Ձեզ, մնամ նովին միշտ, որպէս յերեկն եւ յեռանդն՝

Արգոյ հայրենակցիդ

Խոնարհ ծառայ

Միքայել Նալբանդեանց

61, ՎԱՌՎԱՌԷ ԷԼԻԱԶԻՆ

Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին   հրիտակացն ի Հնդիկս, հաստատեալ ի կարողութեան ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ի տէր Մատթէոսէ եւ ի Պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ

№ 95

14/26 Հունիսի 1861 թ.

Ի Կալկաթա

Hotel gallais

Մեծարո՛ւ տիկին

Ի ներքոյ ստորագրեալս ցանկանալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ Ձեզ, ըստ պաշտօնի իւրոյ, ի մասին հրիտակին, թողելոյ ի բարեպաշտ տիկնոջն հանգուցելոյ, ՚ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի, որ մերձ յամրոցն Ազովու, խոնարհաբար խնդրէ ՚ի յարգութենէ Ձերմէ, շնորհ առնել, նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր պատշաճ թուեսցի մեծարու տիկնոջդ:

Սպասելով տնօրէնութեան Ձերում, այլեւ խնդրելով ընդունել զյարգութիւն իւր առ Ձեզ,

Մեծապատիւ հայկազնուհի,
մնայ նովին յարգանօք
խոնարհ ծառայ
Կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեան Կայսերական Համալսարանին Ռուսսիոյ

Միքայել Նալբանդեանց

62. ՊՈՂՈՍ ՊԱԼԻՆ

Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին Հայոց Ի Նոր Նախիջեւան ՚Ի մասին Հնդկական հրիտակաց

№ 97 Յունիս 2014 Հուլիսի

1861, Կալկաթա

ԱՌ ՄԵԾԱՐՈՒ ՊԱՐՈՆ ՊԱԼ

Մեծարու պարոն,

՚Ի գործոց յանձն եղելոց ինձ ՚ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր Նախիջեւանայ երեւի, թէ ՚ի Մադրաս յամի 1808, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան արարեալ զկտակ յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ Գրիգորիապօլ քաղաքաց թողեալ է մերձ իբր 250. 000 Մադրասայ ռուփիս, կարգելով ինքեան կտակակատար զերկուս անգլիացիս եւ զմի հայ պ. Կիրակոս Յարութիւնեան:

Սարգիս Ծատուրն վախճանեալ է յամի 1812: Յետ վախճանի նոր վախճանեալ են նոյնպէս երկու անգլիացի կտակակատարք նորա եւ բովանդակն մնացեալ է ի ձեռս պ. Կիրակոսի Յարութիւնեան:

Յամի 1824, վախճանեալ եւ սորա, թողեալ է զդրամս եւ զկտակ պ. Աղաւելեանի ՚ի կառավարութիւն որդւոյ իւրոյ պ. Յարութիւնի Կիրակոս Յարութիւնեան:

3250. 000 ռուփեաց կէսն, որ առնէ 125, 000 ռուփի, ըստ զօրութեան կտակին անկանի յօգուտ Նախիջեւանայ, որոյ կամս երեսփոխան եւ յորոյ մասին ունիմ զկարողութիւն հետամուտ լինել: Ուստի զայսմանէ ըստ պատուիրանի Ձերոյ տուեալ զայսչափ տեղեկութիւն, խնդրեմ խոնարհաբար ի սէր ազգին մերոյ չխնայել յաշխատութիւն Ձեր:

[Լուսանցքում`] Ի մասին կտակարարութեան Սարգիս Ծատուր Աղաելեանի

63. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ

Հունիսի 26/8 հուլիսի, 1861, Կալկաթա

ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ,

Ա[ՆԱՆԻԱ] ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ]

Մինչեւ այժմ չկարողացա քեզ վերստին նամակ գրել, որպեսզի պայմանիս համաձայն քեզանից նամակ ստանալու իրավունք ունենայի: Ինչ եւ իցե, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես ես քեզ: Երբ ավելի մոտենամ Ռուսիային, այսինքն երբ ոտք կոխեմ եվրոպյան ցամաքահողի վրա, այն ժամանակ կգրեմ քեզ դարձյալ եւ պատասխան եւս կպահանջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայն, որ դու իմանաս թե ես ողջամբ մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հունիսի եւ երեւում է որ դեռեւս կմնամ մի քանի ժամանակ: Սուեզից մինչեւ այստեղ 24 օր ծովի վերա էի. շատ մրրիկների եւս պատահեցի: Կարմիր ծովից դուրս գալու ժամանակ կանգնեցանք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ. սա հին Թատմորն է արաբական, որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը նյութ եղավ արաբական բանաստեղծներին. իհարկե, հիշում ես Անթարը:

Թատմորից գնացինք Ցեյլոն կղզին, ուր երբեմն ճիզվիտները գնացել էին, երբ այս դժոխային կարգը նոր էր հիմնվում: Ցեյլոնից Մադրաս, իսկ Մադրասից Կալկաթա:

Գործերս բավական լավ են գնում, բայց դեռ ավարտվելու աստղը ծագած չէ հորիզոնում. երեւում է թե ամիս եւ կես կամ երկու ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ: Բայց վերադարձիս ո՛ր ճանապարհով կդառնամ Ռուսիա՝ Պոլսի՞ վերայով թե Լոնդընի՞, այդ կախված է գործիս ընթացքից:

Առայժմ այստեղի ծայրագույն դատարանի մեջ (Սուպրիմ կորտ) երեք դատ ունիմ: Քո մարգարեությունը միշտ կատարվում է, թե ես պրոցեսից ազատվելու չեմ, բայց վերջը հաջող է եւ Նախիջեւանի մեջ մի հոյակապ դպրոց տեսանելու հույսը քաջալերում է ինձ եւ զորացնում է իմ ֆիզիկական թուլությունը՝ պատճառված դժոխային ջերմությունից։ Ռ[ոմյուրի] ջերմաչափը պատուհանիս վերա ցույց է տալիս միշտ 48+. ցնծա՛:

Խնդրեմ ինձնից նամակ ստացածդ մարդու չասես, ըստ որում այլոց չեմ գրած, կվիրավորվին. հույս ունիմ որ իմ դեպի քեզ այս բարեկամությունը առիթ չշինես ուրիշների հետ անախորժ դրության մեջ մտանելու:

Արդյոք ի՞նչ ես անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մեջ ես. մի չար հոգի ականջիս կարծես թե ասում է, որ հուսահատ վիճակի մեջ լինիս. համբերիր, եղբայր, եթե ստույգ է այս խավար գուշակությունը, համբերիր մինչեւ իմ գալը, անշուշտ մի գործ կգտնենք, քանի ընկեր [ենք] միասին մի կտոր հաց խաղաղությամբ վայելելու համար: Ամենեւին ձեռնհաս չեմ «Հյուսիսափայլի» համար աշխատելու. եղանակը, դատաստանական զբաղմունքը, պանդխտության դժնդակ ծանրությունը խլում են ինձնից իմ վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու: Ինչ եւ իցե այդ օրագիրը մեր թախըմի օռգանն է. հույս ունիմ, որ շուտով կկատարես խնդիրքս: Նազարյանցը կսրբագրե այն չնչին թերությունքը, որ պիտի լինին քո գրվածքում:

Ես հաջողությամբ կդառնամ, եթե ծովը եւս հաջողե:

Մնաս բարյավ, քաղցր տեսություն:

Միշտ քո Մ. Նալբանդյանց

64. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ

Պաշտօնական 27 Յուլիսի

1861, Կալկաթա 8 Օգոստոսի

ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ

Երեսփոխան նույն քաղաքի ՚ի մասին հնդկական

հրիտակացն Միքայել Նալբանդեանց

 

Պաշտօնական գրութեամբ ՚ի Կալկաթայէ ՚ի 12/24 Յունիսի այսր ամի համարաւ 88 յայտնեցի ձեզ զամենայն, որ ինչ յայնժամ գիտէի, այժմիկ առանց կրկնելոյ զոմանս ՚ի տեղեկութեանց բովանդակելոց ՚ի վեր ասաց գրութեան իմում առ որս վերաբերին ըստ մասին գրելիքս [122] յառաջ խաղամ ի պատմութեանս:

Առ ձեզ է գրութիւն իմ՝ նախկին ՚ի Կալկաթայէ, կալարուք զայն եւ ընթերցջիք, առ ՚ի բարւոք եւս ՚ի միտ առնուլ զոր ինչ գրեմս այժմիկ:

Առ պահանջողութիւն իմ յադմինիստրաթորէն Կալկաթեան Սուպրիմ Կորտի ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն օրէնսգէտ պ. Պալի, ի վերջէ՝ 14/26 երրորդէ աւուր ամսեանն Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, եթէ չկարէ ինքն այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս իմ եթէ ոչ ներկայացուցեալ զգործն յատեան դատաստանի հանեց առ նա զբացարձակ հրաման Սուպրիմ Կորտի առ ՚ի տալ ինձ զհրիտակն: Զայս պատասխանի նորա ընկալայ ՚ի 16/28 այնր Յունիսի:

Աւելի քան զամիս մի դեգերեալ առ օրէնսգէտս եւ առ փաստաբանս պարապեցայ պատրաստութեամբ թղթոց ըստ ճիշտ զօրութեան օրինացն Անգլիոյ:

Եւ մինչդեռ օրէնսգէտն եւ փաստաբանն պատրաստէին զթղթեանն, ես ներկայացեալ առ պ. Ադմինիստրատորն, պահանջեցի զհաշիւ գումարին գտանելոյ առ ինքն, յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն նորա ՚ի բողոք իմ: Յետ ընդերկար պատճառաբանութեանց եւ թանգարանաց ի վերջոյ հանեալ զընդհանրական մատեանն եցոյց ինձ թէ [123] յօրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին գումար բովանդակ գոյացեալ դրամոց հասանէ ց175. 000 ռուփիս, այն է 17, 500 ֆունդ ստերլինգ:

Յայսմ միջոցի տեղեկացայ նոյնպէս զի ոմն ի նախկին ադմինիստրատորաց Թերթըն անուն վատնեալ է զմեծ գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ բաժին ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս պահանջեմք:

Յայտ իսկ է ձեզ ՚ի կտակէ հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան եւ ի գրութենէ իմմէ, թէ նա հանգուցեալն թողեալ է զերկուս այլ եւս փոքրիկ տունս բաց ի տանէն եղելոյ կից եկեղեցւոյն հայոց, այլ ՚ի տեղեկութեանց, որք հասանին ինձ բերանացի յօրինսգիտաց եւ ի փաստաբանաց քաղի, թէ յիշեալ Թէրթըն անուն ադմինիստրատորն վաճառեալ է զայնոսիկ զերկուս տունս— մինն 6000 ռուփի գնով, իսկ երկրորդն 1600: Վաճառս այս է հակառակ օրինաց, քանզի հակառակ է կտակին:

Այլ որպէս զայսմանէ, նոյնպէս եւ զվատնեալ գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ ես այժմ բողոքել. այս ամենայն ոչ կարեն մտանել ՚ի ներկայ դատ իմ [124], քանզի ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, այդ դատ պարտի առանձին վարիլ, որպէս երկրորդական [125] առարկայ, որպէս ոչ ուղղակի վերաբերեալ առ ներկայ պահանջողութիւնս իմ:

Իսկ զկնի ստանալոյ [126] զգումարն, զտունն հանդերձ օրինաւոր հաշուագրովք եւ տեղեկութեամբք զվաճառմանէ երկուց տանցն ի վերոյ յիշելոց, մարթ է բանալ զդատ ՚ի մասին վատնեալ գումարացն եւ վաճառեալ տանց, այլ ես չկարեմ զայդ առնել վասն հետագայ պատճառաց.

ա) զի դատաստանն, ըստ օրինաց, չորեքամսեայ ժամանակաւ փակի, սկսեալ ՚ի ¹⁴ / ₂₆ Սեպտեմբերի մինչեւ ցաւարտ տօնից ծննդեան եւ մըկըրտութեան, այն է ցսկիզբն Յունվարի, ուստի եւ ես չկարեմ զայդքան ժամանակ մնալ աստէն անգործ, ակնկալեալ բացման ատենին եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառաջ քան զամիսս երիս կամ զչորս, յորոյ յապացուցութիւն ունիմք զներկայ զայս գործ ՚ի նոյն ատենի, որ սկսեալ ՚ի 1/13 Յունիսի, հազիւ ուրեմն աւարտեսցի ի Սեպտեմբերի: Զայսմ ամենայնէ քաղի զի թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի յայտ բերելոյ զկորուսեալսն, պարտ է ինձ մնալ մինչ ցվերջ կոյս Մայիսի առաջիկայ 1862 ամի:

բ) թանգութիւն բնակութեան ի քաղաքիս է ի սակե անհաւատալեաց, քանզի այր յիւրաքանչիւր գտանէ ի պանդոկի զմի եւ եթ սենեակ եւ զկերակուր (առանց իրիք ոգիաւոր ըմպելեաց) վճարեալ յաւուր զմի ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի պանդոկի աստ յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ բաց ի ծախուց բնակութեան եւ կերակրոյ, ծախք սայլի կամ կառաց նշանաւոր է նոյնպէս իւրով յիմար կարգադրութեամբ եւ անդր քան զչափն թանգութեամբ: Որգոն, հասարակ կառքն, արժէ յաւուրն 3 ռուփի, սկսեալ ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյեան եւ զմի եւ նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես ի նոյն իսկ յութերորդ ժամու երեկոյեան փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտու: Ըստ այսմ յամիսն արժէ ինձ կառքն 9 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ առանց կառաց անհնար է շրջիլ հետի, մի վասն սաստիկ յորդահոս անձրեւաց, երկրորդ վասն դժոխային ջերմութեան եւ երրորդ վասն տարածութեան քաղաքիս: Ըստ այսմ ծախք իմ աստէն, առանց վարձուց թափչի (լուացարարի) եւ առանց այլոց մանրամասնութեանց հասանէ մինչեւ 70 ֆունտ ստերլինգ, իսկ ի միասին ընդ յիշեալ մանրամասն ծախուց ց75 ֆունտ ստերլինգաց:

Ոչինչ է պիտոյ խօսիլ զթանգութենէ ծախուց վասն դատաստանի, զորպիսի չէ մեր տեսեալ ՚ի Ռուսսիա:

Ի սկսանել իմ զգործն, օրէնսգէտն պաշտօնական գրութեամբ պահանջեաց յինէն վասն ծախուց պատրաստութեան թղթոց եւ տպագրութեան բովանդակ գործոյն զ700 ռուփիս, այն է զ70 ֆունտ ստերլինգս, զոր անդէն առ նմին հատուցեալ, ընկալայ զպաշտօնական ստացագիր: ՚Ի գումարէ յայսմէնէ 400 ռուփին ի պէտս գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան, իսկ 300 ռուփին՝ Կատարինեայ Խօջամալեան [127]:

Բաց ՚ի գումարէն հատուցելոյ ինեւ, պարտ է վճարել զվարձ օրէնսգիտին, որ գուցէ թէ անցցէ անդր քան զ1000 ռուփիս, պարտ է վճարել փաստաբանին, որ վասն խօսելոյ յատենին, վասն միոյ աւուր կանխիկ ստանայ [128] 160 ռուփիս, այն է 16 ֆունտ ստերլինգ. կարգեալ նմա օրինօք այլեւ վճարել Սուպրիմ Կորտին, որ նախ քան զտեսանել եւ զլսել զդատն, պահանջէ զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ զերաշխաւոր վասն այդչափ գումարաց:

Զայս ամենայն առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս են, թէ [129] յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար արդեանց նորա եւ զպաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ գումարաց եւ վաճառեալ տանց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն տացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութեան վասն վերտողեալ դատից, այլ տալով ինձ զկատարեալ իշխանութիւն, կարգել ի Կալկաթա զհաւատարիմ եւ զարժանաւոր ոք ի փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի վարել զդատն: Գէթ այսպիսի եղանակաւ ազգն զերծանի ի ծախուց բնակութեան առաքելոյն ի Կալկաթա, առաքելով [130] փոխանորդ կարգելոյն զգումար դրամոց լոկ առ ՚ի պէտիս դատաստանական ծախուց եւ վարձոց օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից եւ այն, եթէ ստուգեսցի այժմէն, թէ կորուստ ազգին մերոյ բազմօք առաւել իցէ քան զծախս, զոր անհրաժեշտ պիտի առնել առ ի գիւտ կորուսելոցն: Այլ զայսմանէ գրեցից զկնի, եւ ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից եւ զօրինակ թղթոյ երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս իցէ արժան գրել զթուղթն:

Այլ ես եկից ի կարգ պատմութեանս. այնինչ օրէնսգէտն իմ յարդարեաց զթղթեանն, առաքեաց զայնոսիկ առ օրէնսգէտս պ. Հագին եւ Տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ, որպէս զի եթէ հաւան իցեն եւ նոքա, օրենսգէտն իմ տացէ տպել զայնս: Այլ օրէնսգէտն պ. Հագի ոչ կամեցաւ յօժարիլ ՚ի ստորագրել զպատմութիւն գործոյն եւ զբողոք իմ, պատճառելով, եթէ առաջին կտակն հանգուցեալ Բաբաջանեանին իցէ օրինաոր, ըստ որում ի նմա գտանի ստորագրութիւն երից վկայից, իսկ երկրորդն անվաւեր, որովհետեւ ստորագրեալ է յերկուց եւ եթ վկայից, այնինչ ըստ յայնժամեան օրինաց (այժմ հերիք են ստորագրութիւնք երկուց վկայից) կտակն ոչ կարէ վաւերանալ առանց երից վկայից:

Զայս եդեալ ի պատճառս, հետեւեցուցանէր, եթէ բողոք իմ պարտի յառաջանալ [131] ըստ զօրութեան կտակին, որով բովանդակ կայք շարժականք եւ անշարժք բաժանին ի վեշտասան մասունս, յորոց ութն անկանին Նախիջեւանայ, իսկ մնացեալն կիսի ի վերայ պանդուխտ հայոց եկելոց այսր եւ բանտարկելոցն ի փոքր ատենի, վասն պարտուց:

Անդէն առ նմին բացան աչք մեր եւ քննեալ [132] զօրինակս կտակաց տպագրելոց յԱզդասէր, յԱրշալոյս եւ ի Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ զօրինակս եղեալս առ իս, գտաք ստուգիւ, թէ յերկրորդ թղթի գտանի սսորագրութիւն միմիայն երկուց վկայից: Այլ ոչ կամեցեալ սովին եւս հերիքնալ, դիմեցաք ի Սուպրիմ Կօրտն առ ի տեսանել զբնագիր կտակին եւ երկրորդ թղթոյն, այլ եւ յայնմ գտաք զերկուս վկայս:

Իբրեւ այսպէս խուճապէաք, դիմեցի առ հիւպատոսս Ֆրանսիոյ եւ Բելգիոյ խորհուրդ հարցանել ի նոցանէ որպէս ի բարեկամաց, ընդ որս ծանօթացեալ էի այսր [133], բերելով յանուն առաջնոյն ի Փարիզէ զգիր յանձնարարութեան յԱրնօ անուն զօրապետէ:

Լուեալ հիւպատոսին Ֆրանսիոյ [134] ըստ ամենայն մանրամասնութեան զբովանդակութիւն գործոյն, խնդրեաց յինէն ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճիշտ զերկրորդ զթուղթն եւ իբրեւ ընթեռնուի զայն ի լեզու ֆրանսիական, ասաց ցիս, թէ մարթ է զթուղթդ զայդ հրատարակել իբրեւ զպարգեւագիր (дарственная запись) եւ ոչ իբրեւ զկտակ, եւ պարգեւագիրն վաւեր է եւ երկոքումբք վկայիւք ըստ յայնժամեան եւ արդի օրինաց Անգլիոյ: Ելեալ անտի գնացի առ օրէնսգէտն իմ եւ առանց յայտնելոյ նմա զխրատելն իմ հիւպատոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն սառնութեամբ հարցանեմ, թէ զի՞նչ արարեալ է նորա ՚ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի ետ, եթէ պատրաստ է զթուղթ ՚ի վերայ առաջնոյ կտակին, քանզի երկրորդն չէ վաւերական [135]:

Առ այս ասեմ ցնա— եւ ո՛վ ասաց ձեզ, թէ կտակ իցէ երկրորդն, այդ լոկ պարգեւագիր է, ի կենդանութեան Մասեհի Բաբաջանեանին արարեալ, յորում զտունն զայն ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ասէ, թէ յորչափ մնասցէ ինքն կենդանի, ունի կառավարել զայնս որպէս հաւատարիմ գործակալ Նախիջեւանայ:

ա) զի թէ կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ ակամայ թողլոց էր զայն ի կառավարութեան կտակակատարաց,

բ) զի թէ պարգեւագիր էր, ուրեմն զկնի մահու կտակողին պարտ էր տանն այնմիկ պատկանել Նախիջեւանայ եւ ոչ ի կենդանութիւն պարգեւողին, մինչ պարգեւողն ասէ, թէ բանի զայն տուն ի սեպհականութենէ իմմէ եւ կատարելապես վախմ արարի (отказать в пользу) եւ ետու Նախիջեւանայ դպրոցաց եւ այլն եւ այլն:

գ) զի թէ կտակագիր էր, ուրեմն ինքն անուանելոց էր զանձն ոչ գործակալ Նախիջեանայ, այլ կտակակատար իւր ի կենդանութեան իսկ իւրում:

Չկարեմ, յաւելի, ընդունել զպատճառաբանութիւն օրէնսգէտին Հագի, որով ճգնի նա ի վնաս ազգին, որոյ եմս երեսփոխան, գրել զթուղթն անուանելով զայն կտակ, այդ խօսք նորա [136] չէ վաւերական, ուստի բողոքեմ առաջի քո եւ հրատարակեմ զթուղթն զայն պարգեւագիր լոկ արարեալ ի կենդանութեան, որ, ըստ օրինաց Անգլիոյ, վաւեր է միշտ երկուք վկայիւք եւ զայս ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնքեալ ստորագրութեամբ իմով, պահանջեցի յառաջ վարել զդատն ըստ զօրութեան կտակին եւ պարգեւագրոյն, այն է պահանջել զկէս յարդեանց երկուց վաճառեալ տանց եւ զմեծ տունն բոլորովին հանդերձ այսքանամեայ գոյացեալ 175, 000 ռուփեաց գումարաւն արդեաց:

Ելեալ անտի, փութացայ առ փաստաբանն իմ եւ խնդրեցի բողոքել առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որպես զի սա ստիպեսցէ ըստ օրինաց զօրէնսգէտն պ. Հագին, համաձայնել ընդ բողոք իմ ըստ զօրութեան տակին եւ պարգեւագրոյն:

Գեներալ Պրօկուրօրն առ այս բողոք պատուիրեաց յիշեալ օրէնսգիտին թոյլ տալ բողոքանացն ելանել յանդիման դատաւորաց Սուպրիմ Կորտի, քանզի նոցա գործ է, ասէր, վճռել կտա՞կ իցէ թուղթն այն, թէ պարգեւագիր:

Ընդ այս յեղափոխութիւն գործոյն, որում ոչ բնաւ ակն ունէր օրէնսգէտն այն անշուշտ նեղսրտեալ, ցայս վայր պահէ առ ինքն զթուղթն, այլ ի վաղիւ հասանէ վերջին օրն, աւելի քան զոր չկարէ պահել [137] եւ ՚ի դարձուցանել նորա զայն ամենայն առ օրէնսգէտն իմ, գործն այն բովանդակ [138], այն է կտակն եւ պարգեւաթուղթն, թուղթն երեսփոխանութեան եւ բողոք իմ այլեւ դատողութիւնք օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից ունի տպագրել եւ երբ պատրաստ լիցի, յայնժամ ներկայանայ յատեան Սուպրիմ Կորտի ի վճռադատութիւն դատաւորաց:

Յուսամ, թէ ցվերջ այսր Օգոստոսի լուայց զվախճանական վճիռ Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ վերայ չիք ատեան ինչ այսր, որ կարիցէ ընդունել բողոք (аппеляция) եւ ընդ դէպս անիրաւութեան, գործն փոխադրի ի Լոնդոն ի վերազնութիւն [139] ի գերագոյն ատենի պետութեանն Անգլիոյ:

Ահա ներկայ վիճակ Բաբաջանեան գործոյն. եկից այժմ առ հրիտակն հանգուցեալ Տիկնոջ Կատարինեայ Խօջամալ:

՚Ի գրութեանս [140] ՚ի սկզբան թղթոյս յիշելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն, յաւելի եւ զպատճէն գրութեան իմոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան Էլիազ, առ որ գտանի գումարն:

Առ յիշեալ գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի գրեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ ինքն յետ վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի:

Իբրեւ ներկայացեալ առարկի զհրիտակէն, յայտնելով վերստին զերեսփոխանութենէս, Տիկինն պատասխանի արար ինձ, թէ «որովհետեւ զգումարդ զայդ պահանջէր Այվազովսքի վարդապետն որպէս տէր, եւ որովհետեւ այժմիկ դուք խնդրէք [141] զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ազգին, յայն սակս դժուարանամ կատարել զպահանջողութիւն ձեր, մինչեւ ոչ հրամայեսցէ ինձ Սուպրիմ Կորտն»: «Քանզի», յաւել Տիկինն, «չկարեմ կրկին վճարել զմի եւ զնոյն գումար եւ ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երեսփոխան կարգեալ ինքեան զառաջնորդն մեր, պահանջէր զգումարն, որ եւ գուցէ վերստին կրկնեսցէ զպահանջողութիւն իւր ընդ ձեռն դատաստանի»:

Առ այս ասացի ցտիկինն — եթէ Այվազովսքին գաղտագողի, զանխուլ զհասարակութենէ արարեալ է զայն եւ չունի զոչինչ իրաւունս:

—   «Դուք ասէք այդպէս, իսկ յերեսփոխանական գրութեան առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, ստորագրեալ են երեւելիք ի Նախիջեւանայ»:

— Ոչ այդպէս, — պատասխանեմ նմա, թէոդոսեցիք են ստորագրողք, գուցէ ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց, եւ Ատեանն Նախիջեւանայ չէ զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոսն: Եւ դուք հարկադրելով զիս մտանել ընդ ձեզ ՚ի դատաստան, ձգէք զազգն ի ծախս [142]:

Այլ ոչ իւիք կարողացայ համոզել զտիկինն, որ պարզապէս զլացաւ տալ զհրիտակն առանց հրամանի դատարանին, ըստ որում Այվազովսքին պահանջեալ էր յառաջագոյն:

Իբրեւ տեսի, եթէ ոչ յօժարի ի խաղաղութիւն, յայնժամ հարկեցան ըստ օրենի պատրաստել զթղթեանն ընդ ձեռն օրէնսգիտի իմոյ եւ փաստաբանի, վճարելով առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի պէտս թղթոց եւ տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցի, եւ զգործն այն ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ յանդիման լիցի Ատենին, որում առաջի առնեմ եւ զթարգմանութիւն պատճէնի եզրակացութեան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, որով բողոքէ նա զանկանոն ներգործութենէ Այվազովսքւոյ:

Անշուշտ ի պէտս գործոյս մնայ ինձ ծախել աւելի քան զերկուս հազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի ինձ եւ ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ [143] թողցէ զգործն ի քննութեան, մինչեւ պետութիւնն Անգլիոյ ստուգեսցէ եւ այլն եւ այլն, յայնժամ ստանալիք մեր, այսինքն ամբողջ հրիտակն, ոչ բաւեսցէ առ ի ծախս [144]:

Զայս ամենայն դնեմ ի տեսութիւն ազգին եւ, որպէս երեսփոխան նորա եւ որպէս անդամ ազգի Հայոց, իրաւունս համարիմ ինձ բարձրաբարբառ բողոքել [145], թէ Այվազովսքին, թէեւ չի կարողացեալ ճանկել զգումարն, այլ ի վերայ այսր ամենայնի պարտական է ծախուցն, զոր ի գործ դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ թէ յայսմ գտայց անյաջող, յայնժամ պարտական է Այվազովսքին բովանդակ վնասուցն, որ առաւել է, քան զերկու հազար ֆունտ ստերլինգաց:

Թող փառավորեսցին այժմ երկդիմի կուսակիցք Այվազովսքւոյ, դրական թշնամիք ազգի մերոյ եւ յառաջադիմութեան, որ ըստ բռնեալ ի նոսա հակառակասիրութեան եւ նախանձու պահանջէին անխղճօրէն, զի Այվազովսքին լիցի տէր հրիտանացս, թերեւս ի պայծառութիւն դպրոցին հիմնելոյ եկեղեցական գումարօք ի պարապետէ իւրեանց ի պ. Խալիբեանէ յանուն իւր [146]:

Այլ մեք զայս ամենայն յիւրում ժամանակի ի գիր անցուցեալ, աւանդեսցուք ապագայիցն մերոց, դրոշմեալ ի ճակատ ողորմելի հակառակորդացն [147] զկնիք յաւիտենական խայտառակութեան:

Բազում են այժմ գրաւոր տեղեկութիւնք հասեալք առ իս ի մասին հրիտակացս, յորոց երեւի, թէ փախստական Կարապետն Շահնազարեանց, հայրապատիւ ընկեր Յովհաննու վարդապետի Բեկնազարեանց... գործակցութեամբ պ. Յակոբայ Կրճիկեանց հոգեկից բարեկամին Այվազովսքւոյ, որ յայնմ ժամանակի գտանիւր ՚ի Փարիզ ՚ի պաշտօնի ՚ի Հիւպատոսարանի օսմանեան պետութեան, բազմիցս հետամուտ են եղեալ ի ձեռս բերել զգումարն դրամոց Մ. Բաբաջանեանին, առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ զդպրոց:

Երեւի դարձեալ, թէ հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսն կարգեալ է ՚ի մասին գործոյս յիւր ՚ի կատարեալ երեսփոխանութիւն զիշխանն Մ. Ս. Վորոնցով զյայնժամեանն փոխարքայն Կովկասում, եւ սա թղթակցեալ ընդ ձեռն նախարարութեանց եւ պետութեանց ՚ի Հնդկաստան եւ այլն եւ այլն:

Մի՞թե չիցէ զարմանալի ձգտողութիւնք հոգեւորացս առ ՚ի ձեռս բերել զսեպհականութիւն ազգի մերոյ եւ այն կանխուլ ի նմանէ, գաղտագողի, առանց համաձայնութեան նորա, առանց գէթ յայտնելոյ նմա ինչ եւ կատարելապէս հակառակ կամաց կտակողացն, այո՛, զարմանալի է, բայց անդր քան զայս արժանի զարմանաց անյաջողութիւն նոցա:

Որ ինչ զհրիտակէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեանի, աւելորդ է այլեւս խօսիլ, քանզի տեղեկութիւնք հասեալք [148] առ իս վկայել վկայեն, թէ անդարձ կորուսեալ է այն [149]. անհոգութիւն նախկին քաղաքագլխոց ժողովեսցէ [150] ի գլուխ գլխոցն զլրիւ չափ արհամարհանս ապագայից:

Առ այժմ զայսչափ եւ եթ հասուցեալ ձեզ զտեղեկութիւնս, ի կատարած գործոյն յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ եւ զերբն ելանելոյ իմ աստի, զորոց չկարեմ այժմիկ գուշակել:

Մեծարու հայրենակցիդ

կատարեալ յարգութեամբ

խոնարհ ծառայ

Մ. Նալբանդեանց

65. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆԻՆ

17/29 Օգոստ.

1861 Կալկաթա

№ 126

ԱՌ ԱՐԳՈՅ ԵԿԵՂԵՑՊԱՆ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏ Յ. ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆՑ

Արգոյ պարոն, հանգուցեալ Մասեհն Բաբաջանեան կամ հասարակ կոչմամբ Աբդըլմսեհ Մարտիրոս վախճանեալ յամի տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ վայրի իցէ թաղեալ, զայդմանէ մեծապէս կարօտիմ տեղեկութեան:

Ուստի շնորհ ունիմ դիմել գրութեամբս առ Ձեզ, որպէս առ եկեղեցպան տեղւոյս եւ հաւաստի առնել զՁեզ, արգոյ պարոն, թէ ՚ի շնորհս [151] համարեցայց, եթէ հաճեսջիք տալ ինձ զխնդրեալն տեղեկութիւն:

Ընկալարուք, աղաչեմ, զհաւաստիս անկեղծ յարգութեանս, որով ցանկամ մնալ արգոյ պարոնիդ խ. ծ.

Մ. Նալբ.

66. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ ԵՒ ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆԸ

1861, սեպտեմբերի 21,

ԱՌ ՄԵԾԱՐԻ ՀԱՅԿԱԶՆ ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ ԱԲԳԱՐ ԵՒ ԱՌ ՊԱՏՈՒԵԼԻ ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս

Յետ մեծի կարեկցութեան, զոր ցուցիք ինձ ՚ի կատարել իմ զառաքելութիւնս, ի մասին ազգային հրիտակաց թողելոց ի բարեպաշտ հայկազանց [152] յանձն առնուլ Ձեր կատարել զմնացուածս այսր գործոյ, արդարեւ անցանել զանցանէ ըստ չափ մարդասիրութեան:

Ձերով կամակար հաճութեամբ համարձակեցայ տալ [153] Ձեզ զվաւերագիր թուղթ լիակատար երեսփոխանութեան յերրորդէ թուականէ [154] այսր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի վերոյ յիշելոյ, յորում ամենայն մանրամասնութեամբ գրեալ կան հանգամանք, թերեւս ոչինչ անծանօթք Ձեզ, սակայն ըստ բերանացի պատուիրանի Ձերում գրեմ ՚ի սմա ՚ի լեզու բնիկ մեզ, եթէ յազգասիրութիւն Ձեր ապաստան առնեմ տեսանել զհաշիւ հրիտակին ընդ պ. Հագի (ընդհանրական կառավարիչ): Վճռաւ գերագոյն ատենի տեղւոյս, ինձ անկ էր (որպես երեսփոխանի ազգին մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան) ստանալ զկէս դրամոցն գումարելոց յարդեանց տանց թողելոց ՚ի հանգուցեալ Մասեհէ Բաբաջանեան, այլ որովհետեւ ընդհանուր հաշուարարութեամբ հրիտակին [155] տւելոց է զաւուրս ինչ եւ ես չկարեմ այլեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ ժամս ՚ի հաշիւ կիսոյ բաժնին ստացայ ՚ի պ. Հագէ զվաթսուն հազար (60000) կումպանու ռուփիս, զորմէ ետու նմա զանդորրագիր իմով ձեռնագրով եւ վկայութեամբ պ. Ս. Յ. Աբգար եւ պ. Պ. Յ. Պալ, յայտնելով առ ժամն պարոնին այնմիկ եթէ զՁեր յարգութիւն կարգեմ լիակատար երեսփոխան առ ՚ի վերջաւորել ընդ նմա զհաշիւսն, ստանալ [156] զմնացուածս գումարին եւ հասուցանել առ իս զոր նա ընկալաւ կամակար:

Այժմիկ աղաչանք իմ այս կան. յետ տեսանելոյ զհաշիւսն եւ ստանալոյ զմնացորդ [157] գումարին ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն դրամանոցին Բենգալու անցուցանել զայն յանուն իմ ՚ի Լոնդոն եւ զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս յաղագս ստանալոյ զգումարն ՚ի Բէնկէն Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն: ՚Ի փոխանակագիրսն զանուն իմ գրեալ այսպէս «Michel Nalbandoff»:

՚Ի միասին ընդ փոխանակագրացն առաքել առ իս զհաշուագրութիւնս պ. Հագի եւ օրէնսգէտ պ. Պալի, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն կառավարութեան հայոց ի Նոր Նախիջեւան:

Զվարձս պ. Գէորգ Աւետի եւ պ. Յովհաննու Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւր չորս (204) եւ երկրորդին ութսուն (80) կումպանու ռուփիս հատուցեալ կամ չորսն պ. Պալին ընդ ձեռն արժանայարգ պ. Ս. Յ. Աբգար, գումար երկուցն առնէ երկու հարիւր ութսուն չորս (284) կումպանու ռուփիս, զորմէ խնդրեալ եմ ՚ի պ. Պալէ մուծանել զայն ՚ի ցուցակ ծախսուցն եւ ՚ի միասին ընդ իւրոցն ստացեալ ՚ի կառավարիչ Հագէն, յանձնել պ. Յ. Ս. Աբգար, յաղագս միաւորելոյ զայն ընդ գումարին զորս ստասջիք [158] ի պարոն Հագէ:

Զփոխանակագիրսն եւ զհաշիւսն առաքել առ իս ՚ի Լոնդոն այսպիսի հասցէիւ Michei Nalbandoff Cheshom hous Cheshom place-ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Լոնդոն:

№ 1. Գրութիւն պ. Յ. Գ. Աբգար ՚ի 15/27 հունիսի, որով առաքէ զգրութիւն տիկնոջն Վառվառայ Յովհանջան Էլիազ, որով վերջինս նշանակէ ինձ զտեսութիւն յ3 առաջիկայ Հուլիսի: (Ըստ նոր տոմարի):

2. Գրութիւն Վառվառ տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ ՚ի նոյն թուականէ եւ ՚ի նոյն միտս:

3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ]ին Բայլ ի 15/27 թուականէ ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր պատասխանի գլխաւոր Ադմինիստրաթորին — Հագ, ՚ի մասին կայիցն Բաբաջանեանի:

4. Գրութիւն գլխաւոր Ադմինիստրադորին Հագ ՚ի 14/26 է ամսոյն յունիսի համարաւ 977, որով ծանուցանէ, թէ զամենայն զթուղթսն ստացեալս ՚ի պարոն Բայլէ ՚ի մասին գործոյն Բաբաջանեանի առաքեալ է առ փաստաբան իւր խնդրելով զնորա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ եւ թէ յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վերստին գրել առ պարոն Բայլն:

5. Գրութիւն տէր Յովհաննես Ա. քահանայի Խալիբեան ՚ի 17/29էն յունիսի, որով ծանուցանէ թե չունի զոչինչ տեղեկութիւնս ի մասին հրիտակաց Եղիայի Յակոբեան եւ Սարգսի Ծատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առաքէ զպատճէն գրութեան իւրոյ առ Թադթէոս եպիսկոպոսն Բեկնազարեան ՚ի մասին հրիտակին տիկնոջն Խօջամալեան:

6. Վերոգրեալ պատճէն նամակի յիշեալ քահանային եւ պ. Յարութիւնի Աբգար ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 ամի առ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց:

7. Գրութիւն օրէնսգէտ Պայլին [159] ՚ի 1էն Օգոստոսի (ըստ նոր տումարի) որով կոչէ զիս ՚ի վաղիւ յատեան եւ պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 վասն գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան իսկ զերիս հարիւրս վասն հրիտակին Եկատարինեայ Խօջամալեան: Այս ամենայն գումար պարտ ՚ի ծախիլ ի պէտս պատրաստութիւն թղթոց օրէնսգիտաց յորոց պահանջեմ ես զգումարսն եւ ի պէտս տպագրութիւն յայտարարութեանց:

8. Ստացագիր պարոն օրէնսգէտ Պայլի, յ2էն Օգոստ. (ըստ նոր տոմարի) համարաւ 96, յաղագս ստանալոյ յինէն զ700 ռուփիս վասն գործոցն Մասեհ Բաբաջանեանի եւ վասն գործոյն Եկատարինայ Խօջամալեան 300 ռուփի:

9. Գրութիւն պ. Պայլի [160] յ3էն Օգոստ., որով կոչէ զիս յատեան:

10. Գրութիւն պ. Պայլի ի 16էն Օգոստ., որով առաքէ զսպեալ օրինակ գործոյն եւ բողոքանաց ի մասին Բաբաջանեան հրիտակին:

11. Տպեալ օրինակ Բաբաջանեան բողոքաց:

12. Տպեալ օրինակ Կատարինէ Խօջամալեան բողոքոյ եւ գործոյն:

13. Գրութիւն օրէնսգէտ Պալի ի 1628էն Օգոստ. 1861, որով պահանջէ զ350 ռուփիս վասն երկուց փաստաբանաց ի մասին գործոյն Կատարինեայ Խօջամալեան:

14. Ստացագիր պ. օրէնսգէտ Պալիի 17/29էն Օգոստ. համարաւ 104, վասն ստանալոյ յինէն զ350 ռուփիս ի պէտս երկուց փաստաբանաց յաղագս գործոյն Խօջամալեան հրիտակի:

67. ՍԵԹ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ

27 սեպտեմբ. 1861, Կալկաթա

ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ Պ. ՍԵԹ

Խնդրում եմ Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծերունի եւ աղքատ Ռեթեոսին (Ավետ) 50 ռուփի ՚ի վարձ բազմօրյա աշխատությանն:

Ընդունեցեք, խնդրեմ, իմ անկեղծ հարգության հավաստիքը, որով մնամ

Մեծարու պարոնիդ

պատրաստական խ. ծ.

Մ. Նալբանդյանց