Անկումն Արշակունի հարստութեան

ԱՐԱՐՈՒԱԾ Ե
       Գիշեր. — Գերեզմանատուն մը. — Տեսարանին առջեւ, փառաւոր շիրիմ մը. — Քովը սօսիի ծառ մը. — Տեսարանը բացուած ատեն Բաբէլ խորը շիրմի մը վրայ ընկողմացած է. — Երաժշտութիւն։
       Տեսիլ Ա
       ԲԱԲԷԼ (առանձին)
       Լսեցէք ինձ, աղջամուղջք եւ աստեղք բնութեան, հոս աղջիկս կը նիրհէ, այս քարին տակ, որ յաւիտենականութեան անողոք ձեռքն է... Որչա՜փ երջանիկ էի, մինչ երբեմն արիւնոտ ճակատս պատերազմի դաշտին վրայ մահուան դէմ կը խնդար... Ծերութիւնը ցաւերու եւ յուսահատութեան հասակ մ՚է... Ո՜հ, աղջիկս մեռաւ, հայրենիքս կը մեռնի, եւ դեռ ես կը շնչեմ... Եւ դու ինչո՞ւ կը դեղնիս, Հայաստան, երբ Բաբէլի մազերը ճերմկցան եւ ցաւոց սեմին վրայ դողդոջեց... Ո՞ւր բանամ աչերս... Շահանդուխտ, կնճռոտ ճակտիս հովիկը, արթնցի՛ր, դու ինձ չես լսեր, եւ ես ալ քեզ չեմ լսեր, որ երկնքէն զիս կը կանչես... Դեռ կեցի՛ր, վրէժ պիտի առնեմ... Վրէ՜ժ, վրէժ, որ հիւծեալ աչերուս կայծակներ ժայթքեց... Ըսէ քեզի շունչ տուող Աստծուն, որ դեռ կթոտ բազկացս զօրութիւն ազդէ... Դեռ զինուորութեան պարտքը կը ճանչեմ, պիտի զարնեմ եւ պիտի մեռնիմ... Ա՜հ, Շահանդուխտ, աղջիկս, մի՛ կթոտեր զիս. դու ալ ոյժ տուր ինձ, որ զարնեմ (գերեզմանին վրայ կ՚իյնայ)։
       Տեսիլ Բ
       ՆՈՅՆ, ՍՈՒՐՄԱԿ եւ ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Միթէ այս սօսիին տակ ժամադիր չեղա՞նք, իշխան։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Այո՛, աղջկանս գերեզմանին քով, ինչպէս որ երէկ իրենց իմացուցինք... Անշուշտ դեռ պիտի գան։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Կը զարմանամ, թէ ի՞նչպէս կը հանդուրժեն սրտերն այսպիսի արդար վրէժ մը ժամ յառաջ լուծելու... Արդէն Հայաստանը մոլի թագաւորի մը եւ ապիկար կաթուղիկոսի մը ձեռքէն պիտի ազատենք, ինչպէս որ դուք, Հայոց իշխանքդ խոստացաք, զիս կաթուղիկոսութեան անձնուէր աթոռը բարձրացնել... Եւ ես ալ պիտի ջանամ Արտաշիրը եւ Սահակն իրենց անարժան գահերէն վար տապալելու յաջողիլ... Ուր որ արդար հարուած մը կայ՝ հոն կայ նաեւ Աստուծոյ մատը։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Բայց ես կ՚ուզեմ Արտաշիրէն վրէժ առնել եւ ո՛չ թէ Հայէն, միթէ պիտի չստիպուի՞նք Արշակունի թագաւորութիւնը ծախել Պարսկին՝ Արտաշիրէն վրէժ առնելու համար... Ապագայն արիւն պիտի ժայթքէ մեր գերեզմանաց... Երբ մանուկը հօրը գիրկը եղած ատեն Պարսիկ իշխող մը տեսնէ, պիտի հարցնէ իր հօրը, թէ ինչո՞ւ օտարը կ՚իշխէ Հայուն... Հայրն անշուշտ անիծելով պիտի ընէ պատմութիւնը... Երբ պատանին հայրենիք եւ ազատութիւն թոթովէ՝ Պարսկին սուրը պիտի շողայ կրակոտ ճակտին վրայ... Կը խնդա՞ս։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Ի՞նչպէս չը խնդամ, քաջ իշխան... Դու կը մոռնաս աղջկանդ գերեզմանը, որ գիշերային լռութեան մէջ արիւն կը հծծէ եւ արդար ու կարմիր վրէժխնդրութիւնն իբր ամօթ կը նշմարես... Դեռ թողո՞ւնք, որ Հայաստանը վատթարանայ, ես չեմ ուզեր որ թագաւորին համազօր Սիւնեաց իշխանը վրէժխնդրութեան առջեւ վատանայ... Խե՜ղճ դիակ, ի՞նչ կը զգաս արդեօք, երբ հայրդ գերեզմանիդ քով կը վարանի։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Ա՜հ, կեցիր... Դեռ ողջ եմ... Հանդարտէ՛ գերեզմանիդ մէջ, Հերանոյշ... Եթէ հակառակորդէդ արիւն չառնեմ՝ իմ արիւնս առ... Երբ թագն իյնայ՝ մեռած է նա... ներէ, տէր հայր, եթէ ապագային ձայները վայրկեան մը զիս շփոթեցին... Կը զգամ որ մեր սուրն անբիծ է... Երբ յիշենք նախնի Արշակունի գոռոզները, որոնք Հայաստանի ճակտին մէկ մէկ մշտադալար դափնիներ կապեցին, աւելի լաւ է որ պատմութիւնը Պարսկին անհարազատ իշխանութիւնը լայ, քան թէ Արշակունի ճետի մը վատթարութիւնը... Նախատինք է Հայուն Հայէ մը նուաստանալը եւ Պարսիկը փաստ մը պիտի ըլլայ պատմութեան մէջ այս նուաստութեան, ուրեմն դեռ հանդուրժե՜նք։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Ո՛չ, պէտք է որ թագը նախատինքին զոհենք։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Եւ դեռ ե՞րբ։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Քիչ մը ետքը այս գերեզմանին վրայ հաւատարմութեան երդում պիտի ընենք եւ վաղը Վռամի գահին տակ պիտի ժողվուինք Արտաշիրը կործանելու։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Բայց դեռ կ՚ուշանան... Սակայն ի՞նչ ձայն է այս։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Անշուշտ անոնք են, որ կու գան։
       ԲԱԲԷԼ. — ( որ մինչեւ այն ատեն գերեզմանին վրայ ընկողմանած էր, կը կանգնի, ապշած մտիկ կ՚ընէ) Միթէ վրէժխնդրութեան ոգինե՞ր են ասոնք։
       (Դուրսէն նախարարները հետեւեալ երգը կ՚երգեն)
       Երդնումք յԱստուած ի Հայ երկին,
Կործանել գահ, իշխել ազատ.
Վրէ՜ժ, անկումն խոնարհի բախտ,
Խորտակենք թագն ու թշնամին։
       Խաւք գիշերի դարան մըթին,
Եւ գերեզմանք լոկ արձագանք
Մեր խորհրդոց արիւնազանգ,
Խորտակենք թագն ու թշնամին։
       Տեսիլ Գ
       ՆՈՅՆՔ, ՎԱՉԷ, ՀՄԱՅԵԱԿ եւ ՆԱԽԱՐԱՐՔ
       ՎԱՉԷ. — (իրեններուն) Սուր ի պատեան, քաջ իշխանք... Գերեզմաններէ վրէժ առնելու չենք։
       ՀՄԱՅԵԱԿ. — Այլ լուսոյ մէջ պիտի կռուինք։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Շնորհակալ եմ, քաջազուն ընկերք, որ ձեր խոստումը գործադրելու համար փութացիք այս վեհավայրը։
       ՎԱՉԷ. — Խոստումէն ետքը երդում մ՚ալ ունինք, իշխանդ Սիւնեաց։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Զոր հիմա այս գերեզմանին վրայ պիտի ընենք։
       ԲԱԲԷԼ. — (մեկուսի) Հոս կը դաւադրեն։
       ՀՄԱՅԵԱԿ. — Այսպիսի հանդիսաւոր երդում մը վատ Արտաշիրի յարգը կը բարձրացնէ։
       ԲԱԲԷԼ. — (մեկուսի) Արտաշի՜ր։
       ՍՈՒՐՄԱԿ . — Ճշմարիտ է, իշխան, բայց պէտք է երդնունք, թէպէտեւ չեմ յուսար, որ արդար դաւադրութեան մատնիչ մը գտնուի մեր մէջ... Եւ ես անդրանիկն ըլլալ ուզելով այսպիսի նշանաւոր ձեռնարկի մը (գերեզմանին մօտենալով) կ՚երդնում այս անբիծ գերեզմանին վրայ, որ խաչը տապար եւ լեզուս թոյն պիտի ընեմ եւ ինչուան որ Արտաշիրէն վրէժ չառնեմ, երկինք չը պիտի նայիմ... Իշխանդ Սիւնեաց, կարգը քուկդ է։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — (նոյնպէս) Կ՚երդնում աղջկանս անմեղ ոսկորներուն վրայ, որ ինչուան որ Արտաշիրը գահէն չը ձգեմ՝ սուրս իր պատեանէն երբեք չի պիտի հանեմ։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Քաջազուն իշխանք, օ՛ն ուրեմն, կարգը ձեզի եկաւ... Դուք ալ ձեր երդումը կ՚ընէ՞ք։
       ԱՄԷՆՔԸ. — Կ՚երդնունք մենք ալ մեր Աստծոյն եւ սրոյն վրայ։
       ԲԱԲԷԼ. — Դաւաճա՛նք Արտաշրի, ես ալ ձեր երդումը կէտ առ կէտ կը կրկնեմ ահա Աստծոյս, սրոյս եւ աղջկանս գերեզմանին վրայ։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Ո՞վ ես դու։
       ԲԱԲԷԼ. — Ձեր վրէժխնդրութեան զինուորը, չէ՞ք ընդունիր։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Ծերունի զօրականը։
       ՎԱՉԷ. — Չենք ճանչեր զքեզ։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Ես կը ճանչեմ (Բաբէլի). աղջիկդ մեռա՞ւ։
       ԲԱԲԷԼ. — Արտաշիր մեռած տուաւ զայն ինծի։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Այն անմեղ աղջիկն առեւանգե՞ց։
       ԲԱԲԷԼ. — Չեմ գիտեր... Մեռաւ... Չէ՞ք ուզեր սուրս... Մի՛ վախնաք, թէպէտեւ ծերունի եմ, բայց կրնամ զարնել։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Դու ալ մեզնէ ես, ծերունի... Վաղը, ինչպէս որ ըսի, Վռամի գահոյիցը տակ պիտի արձանանանք... (երթալու կ՚ըլլան):
       Տեսիլ Դ
       ՆՈՅՆՔ եւ ՍԱՀԱԿ
       ՍԱՀԱԿ. — Կեցի՛ք... Ո՞ւր կը դիմէք։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Մէկդի... Խաղաղութեան գիրկը։
       ՍԱՀԱԿ. — Դողա՜ այն խաչէն, որ գլխուդ կը կրես... Պարսկին արիւնռուշտ աչերէն խաղաղութի՞ւն կ՚ակնկալէք... Ձեր մոլար քայլերուն խոչընդոտ հսկայ Մասիսն անցաք, բայց զիս կոխկռտելով չի պիտի անցնիք։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Ի՞նչ ըսել կ՚ուզես ուրեմն։
       ՍԱՀԱԿ. — Ահա կուրծքս եւ խաչս, կրնա՞ք կոխել ու անցնիլ։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Ես ալ խաչ ունիմ, միթէ իմ խաչս ձախակողմեան աւազակի՞նն է... Մէկդի, որ անցնինք... Տես այս գերեզմանը։
       ՍԱՀԱԿ. — Ես ալ կը սիրեմ այն բարեպաշտ ոգին, բայց Հայաստանն աւելի կը սիրեմ... Ես ալ կ՚ատեմ Արտաշիրը, բայց Պարսիկն աւելի կ՚ատեմ... Դու որ կղեր ես, Քրիստոսի «ներեցէք միմեանցը» փոխանակ պաշտպանելու՝ ազգադաւ վրէժխնդրութեան մը դրօ՞շը կը ծածանես... Այո՛, Արտաշիր յանցաւոր է, բայց թող Արշակունին չըլլայ յանցաւոր... Թագաւորը կը զղջայ իր պժգալի անցելոյն վրայ եւ խաղաղութեան գիրկը կը նետուի. եթէ նա Հայ եւ դուք ալ Հայ էք, ուրեմն ներեցէք իրարու։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Նա շատ անգամներ զղջաց եւ մենք մինչեւ ցե՞րբ ներենք։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Սրբազան հայր, մեռնողն իմ աղջիկս է եւ դու շատ դիւրաւ կը յորջորջես «ներեցէք» բառը։
       ՍԱՀԱԿ. — Եթէ այդպէս է, զիս զարկէք եւ թո՛ղ ապրի Հայաստանը։
       ՎԱՉԷ. — Ո՛չ մեր քայլին խոչընդոտ ըլլալ յանդգնէ եւ ո՛չ ալ զարնուէ։
       ՍԱՀԱԿ. — Ուրեմն, անգութներ, դեռ ի՞նչ ընեմ, որ Հայաստան ապրի. ես էի որ մինչեւ հիմա երկրէ երկիր թափառեցայ Հայաստանի ջահ տալու եւ դուք կը մարէք զայն, ես վայրկեանի մը մէջ հազիւ խոնջեալ կեանքով մը Հայաստանի փոքր ինչ շունչ տուի, եւ դուք զայն բոլորովին կը խաբէք, եւ որո՞ւ կ՚առաջնորդէք. Պարսկի՞ն, Պարսկի՞ն, որ մեր տաճարները, պալատները, դամբանները եւ յիշատակարանները մոխրով եւ սրբապղծութեամբ պիտի ծածկէ, եւ այն ատեն դարերու բարդ ի բարդ մոխրոյն տակ ո՞վ պիտի կրնայ նշմարել Հայուն դամբանը, այն Հայը, որ երբեմն ազատութեան առաջին ախոյեանը հանդիսացաւ. այն գահը, որու վրայ տիեզերասաստ հսկաներ որոտացին ու անշնչացան, այն գահը դուք Պարսկին կը ծախէք եւ ի՞նչ իրաւամբ։ Դուք Հայ չէ՛ք, ազգ չունիք, դուք մարդ չէ՛ք, ճիւաղ էք... Ա՜հ, ի՛նչ իրաւունք է այս. մէկ Հայ մը անխոնջ աշխատի հայրենիքը լուսաւորելու, եւ շատ մը Հայեր միաբանին զայն անդունդը ձգելու։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Հայաստանը ո՛չ թէ անդունդը, այլ խաղաղութեան ձորը կը ձգենք, մեր մէջ մատնիչ չկայ, այլ ազգութեան պատւոյն վրէժխնդիր, վատ է այն, որ պատմութեան էջերուն մէջ կ՚արձանագրէ, թէ Սուրմակ մատնութեան սեւ դրօշը պարզեց։
       ՍԱՀԱԿ. — Ե՛ս, ե՛ս պիտի արձանագրեմ, եթէ հայրենեաց ցաւոց փոսերուն մէջ շնչասպառ չիյնամ ժամանակէն առաջ եւ ազգերու առջեւ ո՛չ թէ վատ, այլ արդարադատ պիտի ըլլամ... Բայց միթէ ետ չի՞ պիտի դառնաք։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Եթէ այս աղջիկն իր գերեզմանին քարը թաւալելով ետ դառնայ՝ մենք ալ մեր վրէժխնդրութեան ամեհի յորձանքը պատռելով ետ կը դառնանք, եւ քանի որ չկայ աղջիկս, թող Հայուն գլուխը թագ չըլլայ։
       ՆԱԽԱՐԱՐՔ. — Կործանի՛ թագաւորը։
       ՍԱՀԱԿ. — Եւ ո՞վ պիտի կանգնի։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Մեր վրէժխնդրութիւնը։
       ՍԱՀԱԿ. — Խնայեցէք, հայրենեաց իշխաններ, հոգ չէ որ նա առանց թագի ըլլայ, այլ չըսեն թէ Հայն իր հայրենիքը օտարին մատնեց. չէ՞ք մտածեր, գերի եւ հէգ Հայեր կը պատրաստէք ապագային համար, որոնք իրենց շղթաներուն մէջէն գերութիւն եւ օտարութիւն թոթովել եւ անիծել պիտի սովրին. ձեր գերեզմանները պիտի փնտռեն աւերակաց կոյտերուն տակ, որ ձեր ոսկրները այրեն, այն ատեն ապագայ սերնդեան ստրուկ Հայերն օտարութեան սառնապատ խորերէն իզուր «Հայաստան» պիտի գոչեն, եւ միայն կործանեալ յիշատակարաններ այն ձայնը խուլ մռնչմամբ մը իրենց մէջ պիտի խեղդեն եւ այն հայրենակարօտ հառաչները ձեր դժոխոց բոցերուն հետ պիտի խառնուին, եւ այն ատենի ի՞նչ պիտի ընէք, ի՞նչպէս Հայուն պիտի տաք Հայաստանը։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Մեր Սրբազան կաթուղիկոսը Ս. Գրոց մարգարէութիւնները շատ կարդալով կը շփոթի... Օ՛ն, իշխանք, ա՛լ բաւական մտիկ ըրինք, շաղակրատութիւնները Հայաստանը չեն ազատեր, հիմա չը խօսինք, վասնզի վաղը շատ պիտի խօսինք։
       ՍԱՀԱԿ. — Վերջապէս հայրենեաց անկումը վճռեցի՞ք։
       ՓԱՌՆԵՐՍԵՀ. — Արտաշիրի անկումը։
       ՆԱԽԱՐԱՐՔ. — Կործանի՜ թագաւորը։
       ՍԱՀԱԿ. — Ուրեմն վերջապէս, գոռոզդ Մասիս, վեր առ ամպերուն մէջէն տժգոյն ճակատդ եւ բոլոր տիեզերաց առջեւ որոտագոչ ձայնէ, թէ Հայերն իրենց հայրենիքը կը մատնեն։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Հայաստանը կը խաղաղի։
       ՍԱՀԱԿ. — Վերջապէս կ՚երթաք, մատնիչք հայրենեաց, դուք Հայ էք եւ Հայէն վրէժ կ՚առնէք։
       ՍՈՒՐՄԱԿ. — Հայաստանն ազատելու։
       ՍԱՀԱԿ. — Ուրեմն Հայաստանէն առաջ ինձնէ անիծեալ ըլլաք (ամէնքը կ՚երթան, բացի Բաբէլէն)։
       ԲԱԲԷԼ. — (Սահակի մօտենալով) Ես հոս եմ, Սրբազան հայր, զիս մի՛ անիծեր։
       ՍԱՀԱԿ. — Բայց անոնք գացին։
       ԲԱԲԷԼ. — Աղջկանս վրէժը լուծելու համար հայրենիքս մատնել ուզեցի... Երդում ըրի եւ հոս եմ... Թող մէկը երեսիս վատ չը գոչէ ( դաշոյնը կուրծը կը մխէ)։
       ՍԱՀԱԿ. — Ի՞նչ ըրիր, ծերունի։
       ԲԱԲԷԼ. — Աղօթէ ինծի համար, Սրբազան հայր, որ աղջկանս հոն գտնեմ (կ՚իյնայ)։
       ՍԱՀԱԿ. — Ա՜հ, բոլորտիքս միշտ մահ եւ անկում ( վարագոյրը կ՚իջնէ)։
       <(ՎԵՐՋ Ե ԱՐԱՐՈՒԱԾԻՆ)>