ԻԹ
Ընթերցողին
յայտնի
է,
թէ
ո՞րչափ
շտապաւ
կը
թռչի
գրիչս՝
առանց
ուշադրութիւն
ընելու
վերոյիշածս
եւ
չյիշածս
լերանց,
դարեւանդաց,
բլրոց
եւ
ամենայն
վայրաց
նկարագիրն
ու
վէպերն
ներկայացընելու։
Ես
նպատակ
ունիմ
յառաջ
վազելու։
Եւ
որովհետեւ
այս
իմ
գրական
գործս
իբրեւ
յուշարար
եւ
ծրագիր
կ՚ուզեմ
ներկայացընել,
բաւականէն
աւելին
չեմ
ուզեր
երկարել։
Որքան
ձեռնհաս
եղեր
ու
հաւաքեր
եմ
եւ
որքան
եւս
պատեհութիւն
ունենամ
հաւաքելու,
զանոնք
ալ
զատ
գործ
կ՚ընեմ,
կամ
այլոց
քան
զիս
հմտագունից
եւ
աշխատասիրաց
կ՚առաջարկեմ։
Ես
չյիշեցի
այն
կողմերը
գտնուած
հանքային
ջրերը,
որոց
մէջ
նշանաւորն
է
ի
Վարդօ
Լալուզարոյ
ջերմուկները։
Ես
չյիշեցի
Ճապաղջուրի
մէջ
եղած
զռնեխի
ու
զաճի
հանքեր
եւ
այն
երկրի
ստորագրութիւնը
եւ
աւանդական
խօսքերը։
Ես
չյիշեցի
Կինճ
լերանց
եւ
անոր
բերդերուն
ու
ձորերուն
անունները,
անոնց
բնակչաց
նախկին
եւ
արդի
անկախ,
բայց
վայրենական
ապրուստը.
ուր
քրդերու
բազմաթիւ
ամիրաները
կը
բնակին։
Ես
չյիշեցի
Սասնոյ
եւ
Խոյթայ
հին
ու
ներկայիս
բնակիչները.
եւ
թէ
անոնց
ծոցերու
մէջ
ի՞նչ
գեղեր,
ի՞նչ
կտրիճներ
կը
գտնուին
հայոց
եւ
քրդաց,
որոց
կանայքն
անգամ
զինեալ
են,
եւ
իրենց
զէնքն
ու
վառօդն
իրենք
կը
շինեն։
Թէ՝
ի՞նչ
սքանչելի
բան
կը
լինէր
այս
ամէնուն
կենցաղավարութեանը
նկարագրին
հետ
եւ
իրենց
զգեստուց
ձեւն
ու
կեանքի
զբաղմունքը
ստորագրուէր,
կամ
անոնց
պատկերները
լուսանկարով
հանուէր։
Թէ՝
Մշոյ
լերանց
շղթային
վրայ
քանի՛
քանի՛
բերդեր
կային‚
անոնցմէ
քանիսը
Մուշեղի
անունով
են.
եւ
մնացեալները
որո՞ց
անուն
կը
կրեն։
Թէ
ո՞րն
է
Ոսպան
բլուրն։
Թէ
քանի՞
գեղեր
կան
այդ
լերանց
ստորոտները
եւ
դաշտի
մէջը՝
հնագոյն,
որոց
անունները
կ՚ստուգաբանուին,
եւ
ամէն
մէկ
անունը
մէկ-մէկ
պատմութեան
մատեան
են
անցելոյն։
Ես
չյիշեցի
Սլկունեանց
ցեղի
տիրապետութիւնը
Տարօնոյ
երկրին,
թէ
որքա՜ն
հին
եւ
քաջ
եղած
են
Մամիկոնեանց
հոն
գալէն
յառաջ,
թէ
ի՞նչ
զրոյցներ
կան
անոնց
վրայ
եւ
թէ
ի՞նչպէս
դեռ
կայ
գեղ
մի
հայոց
Սալքան
կամ
Սալկուն
անունով։
Ես
չյիշեցի
այդ
երկիրներու
մէջ
եւ
սարերու
վրայ
բնակող
քրդերու
թիւն
ու
ցեղերը,
եւ
թէ
ի՞նչ
են
այդ
ցեղերու
անունները
եւ
ի՞նչ
գիտելիք
անոնց
ծագման
ու
կեանքին
վրայ։
Զորօրինակ‚
Հասնանցիք,
որ
Մըմըկանի
ալ
կ՚ըսուին.
«Մամիկոնեան
տունն
ենք
մենք»,
-
կ՚ըսեն։
Պըչըգցիք,
որ
ծեք
հայերէն
կը
խօսին,
նոյնպէս.
«Հայ
եմք
եղեր‚
կ՚ըսեն,
-
ու
մեր
ազատութեան
համար
զէնքը
չձգեցինք,
հաւատքը
փոխեցինք»։
Թէ
ուստի՞
են
եւ
որքա՞ն
Զազայ
Քրդերն
եւ
ի՞նչ
անոնց
կեանքը։
Ես
չյիշեցի
այն
ամէն
շէյիդ
ըսուած
գերեզմանները,
զորս
Քրդերը
կը
պատուեն,
եւ
շատ
տեղ
Հայն
ալ
Քրդին
հետ
ուխտի
կ՚երթայ
հոն։
Բայց
ո՞վ
են
այդ
գերեզմաններու
ննջեցեալները,
որք
առհասարակ
ծառերու
պրակներով
շրջապատուած
կը
լինին
եւ
դարերու
վրայ
բարձրադիր։
Ասոնք
կա՛մ
հայոցմէ
պատուուած
ճգնաւորի
մը,
կա՛մ
նահատակի
մը
շիրիմ
են,
կա՛մ
կռուի
մը
մէջ
ինկած
քաջի
մը.
թշնամեաց
գնդէն,
կամ
հայրենեաց
ու
կրօնի
պաշտպաններէն,
ինչպէս
է
այն
շէյիդը՝
Գլակայ
վանքի
եւ
Կըվարսայ
մէջտեղ,
ուր
ըստ
պատմութեան
Զենոբայ՝
կա՛մ
Արձան
Քրմապետն
է,
որ
արձանացաւ
Արծրունի
նախարարին
զարկէն,
կամ
Գեթռեհոնն
է,
որ
թաւալեցաւ
Տրդատի
բազուկէն։
Տեսած
եմ
հին
Նախիջեւանու
գերեզմանատան
մէջ
մի
ցած
կամարով
ծածկուած
շատ
հին
գերեզման,
զոր
Հայք
եւ
Պարսիկք
Նոյի
գերեզման
կ՚անուանեն։
Նոյն
օրինակ
մի
գերեզման
եւս
Մարանդ
քաղաքի
մէջ
կայ,
ուր
բնակիչք
բոլորովին
Պարսիկ
են,
բայց
ճրագալուսով
կը
պատուեն
այն
շիրիմը
եւ
կը
պատմեն,
թէ
Նոյայ
կնոջ
գերեզմանն
է,
ինչպէս
որ
մեր
հնագէտքն
ալ
Մարանդ
անունը
կ՚ըստուգաբանեն
ՄԱՅՐ
ԱՆԴ։
Ես
չյիշեցի
այնքան
աւեր
եւ
շէն
եկեղեցիները,
վանքերը,
մատուռները
եւ
անոնց
վերաբերեալ
պատմական
հրաշքները
եւ
աւանդական
խօսքերը։
