Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Դ հատոր

Ա.  ՄԱՐԴԸ  ԵՒ  ԳՈՐԾԸ 

Ստիպուած եմ Մամուրեանը արժեւորած պահուս կանգ առնել անոր ստեղծագործական աշխատանքին վրայ: Իր կենսագիրները կը խօսին իր մէկ թատերախաղին վրայ, Իզմիրի մէջ ներկայացուած — Սէֆիլին Տունը — եւ տպուած առանձին, իբր  յաւելուած Արեւելեան Մամուլ ի, ուրկէ արտատպուած ալ է հատորի ձեւով։ Չեմ կարդացեր դատելու համար: Բայց կարդացի 1887ի Արեւելեան Մամուլ ին մէջ լոյս տեսած Տունէն Դուրս թատերախաղը (երիս արար)։ Տխուր է ըսել որ թատերական խաղի մասին Մամուրեանի հասկացողութիւնը ոչ միայն փարսախներով վար է մեր Ռոմանթիք թատերագիրներու զգայարանքէն (թատերական), այլեւ իր իսկ վիպական զգայարանքէն։ 

Ռոմանթիքները առնուազն արդարացումը ունէին սկիզբի։ Անոնցմէ մօտ քսան տարի վերջ թատրոն յօրինող Մամուրեան անճարակ է մնացած Պէշիկթաշլեանի, Դուրեանի թատերական լեզուն իսկ գրաւած պահել իր հասողութեան տակ։ Աւելորդ է ըսել թէ Ռոմանթիք վէպերէն իր թարգմանութիւններն են որ կը սնուցանեն այդ փառասիրութիւնները, մեղապարտ լըսուելու չափ տղայական։ 

Կուգամ երկրորդ մեծ ստեղծագործութեան որուն անունն է Սեւ Լերին Մարդը ։ Այս վէպը տպուած է 1879-80ին, Արեւելեան Մամուլ ին մէջ։ Տուի թուականը, վասնզի արեւմտահայ գրականութեան գրեթէ անդրանիկ վէպն է, եթէ նկատի չառնենք վաթսունական թուականներուն մէկ երկու փորձեր. Միսաքեանի Սօֆիա ն, Հայկունիի Էլիզա ն: Բայց եթէ Էլիզա ն լոյս տեսած է 1860ին, Սօֆիա ն մնացած է ձեռագիր։ Մայտա ՝ 1883ին, Անհետացած Սերունդ ` 1885ին, Վարժապետին Աղջիկը ` 1888ին, յիշելու համար  քանի մը խոշոր իրագործումներ արեւմտահայ վէպէն։ 

Ինքնագիր վէպերու սակաւութեան, ցանցառութեան հակառակ, թարգմանութիւններու շատ ընդարձակ stock մը միւս կողմէն թելադրիչ է բաւական, արեւմտահայ վէպին նիհարութիւնը, տկարութիւնը բացատրող։ Յետո՞յ: Եթէ Պոլիս օրաթերթին ծաւալումովը թերթը կը դառնայ քիչ առ քիչ իմացական սնունդը մեր ընթերցող հասարակութեան, Իզմիր, իր թարգմանութիւններով եւրոպական մեծ ռոմանթիք վէպերէն, գլուխն է վիպական մեծ շարժումին։ 1868ին հայերէնի թարգմանուած է Թշուառները (վէպին բնագիրը լույս է տեսած 1865ին, Չիլինկիրեանի կողմէ)։ Կը յիշեմ այս պարագան, ծանրանալու համար անհուն այն ախորժակին զոր մեր գրողները ինչպէս ընթերցող հասարակութիւնը ցոյց կուտան վէպին հանդէպ: Հիւկոյի բարդ այդ գործին անկազմ այդ աշխարհաբարով հայերէնի փոխադրուելուն մէջ ես կը տեսնեմ սերունդին եռանդը, յանդգնութիւնը, ինչպէս գրականութեան հանդէպ կեցուածքի միամտութիւն մը։ Մնաց որ Չիլինկիրեան դատական գործերով զբաղվող  արզուհալճի մըն է։ Մ . Մամուրեան վարժապետ, դիւանապետ, քարտուղար, տեսակ մը հանրային գործերով մասնագիտացած անձնաւորութիւն մըն է։ Բազմահատոր գործեր, բոլորն ալ թարգմանութիւն (Տիւմա, Էօժէն Սիւ, Ժիւլվեռն), անշուշտ անոր մէջ յարդարած պիտի ըլլային գետինը ինքնագիր վէպի մը։ Այս տեղեկութիւնները աւելորդ չեն Մ. Մամուրեանի մէջ վիպող մը տեսնել կարենալու համար: 

Ուրեմն, ֆրանսական ռոմանթիք վէպերուն լայն ազդեցութեանը տակ (ընթերցումէ ինչպէս թարգմանութենէ) Մատթէոս Մամուրեան տարուած է իր վէպը գրելու։ Ասոր մէջ ոչինչ կայ անբնական։ Բայց ահա տարօրինակը Մ. Մամուրեան յիմար մը չէր, ունէր գրական լայն զարգացում։ Տէրն էր ֆրանսերէնին, այսինքն անոր գրական աւանդութիւններուն լայնօրէն տեղեակ, քանի որ Լամառթինի իսկ ձեռքէն առած է Մուրատ-Ռաֆայէլեանէ շրջանաւարտութեան վկայականը ի Բարիզ։ Տենդագին հետաքրքրութիւններ ունէր ազգային բայց մանաւանդ գրական հարցերու շուրջ։ Յետոյ, գոյութիւն ունէր արեւելահայ վէպը, որուն իշխանը (Ռաֆֆի) գրեթէ ստեղծեր էր բացառիկ գեղեցկութեամբ, տարողութեամբ ու խորութեամբ իր գործը: Աւելին։ Հիացման առարկայ էր դարձած այդ ժամանակներու Աբովեանի գլուխ-գործոցը, Վէրք Հայաստանի ն։ Արեւելահայ հանդէսներու մէջ կը սիրուէին Պռօշեանցի վէպերը: Այս բոլորը կը յիշեմ՝ ցուցնելու համար իմ ապշանքս վէպը ըմբռնելու այն տղայական, չըսելու համար ծիծաղելի միամտութեանը վրայ որուն կոթողն է Սեւ Լերին Մարդը անուանուած անորակելի գործը: Արմէն Շիտանեան մը (թող ներուի այս մարդուն անունը հոս) իր յիմարաբանութիւններով, Սմբատ Բիւրատ մը (նոյն ներողութեան խնդրանքով) իր մասալ ապատումներով, նոյնիսկ անկարելի Քասիմը` իր մեծ վիպասանի եղերական տիտղոսով, եթէ կը յիշուին իր անունին մօտիկ, կրնան իրենց արդարացումը առնուազն պահանջել ինձմէ, քանի որ իրենց վէպերուն մէջ եղած են քիչ մը աւելի իմաստուն, քիչ մը աւելի լուրջ։ Սեւ Լերին Մարդը վիժուկ մըն է ։ Եթէ կը զբաղիմ՝ պատճառն այն է որ Մ. Մամուրեանի մեծ գրագէտի վարկը մենէ անկախաբար գոյութիւն ունեցեր է, սանկ քառասուն մը տարի: Իմ դատումը պիտի ըլլար թերեւս աւելի մեղմ, եթէ երբեք վէպին վրիպանքը մօտիկը կենար գրագէտին փառքին։ Այսպէս, մենք դժուար կը հանդուրժենք Ս. Պարթեւեանի Ձայնը Հնչեց վէպը, որ իր կարգին վիժուկ մըն է, բայց ստիպուած ենք մարսել այդ տագնապը,  վասնզի ունինք իրմէն շքեղ Քայքայում ը։ Հարցուցի ես ինծի, երբ պատանի՝ կարդացի այդ վէպը, թ է ինչո՞ւ գրուած է անիկա։ Ալեւոր մարդ, ըլլալու համար կարելի եղած չափով արդար, անոր յիշատակին հանդէպ, տկար աչքերս նորէն նետեցի 350 էջնոց այդ ձաբռտուքին վրայ եւ դժբախտութիւնը հոն է որ պատանիի վճիռը կը պահէր իր ամբողջ սաստկութիւնը, անդառնալի անգթութեամբ մը։ 

Այսօր ալ կը հարցնեմ, եւ ինչո՞ւ գրուած է այդ վէպը։ Ըսել թէ անիկա հասկնալի փառասիրութիւն մըն էր մեծ թարգմանիչէ մը, ասպարէզին վրայ անբաւարար կուգայ սա յանդգնութիւնը բացատրելու: Լեգէոն կը կազմեն անոնք որոնք թերթօն են թարգմաներ արեւմտահայ գրականութեան հարիւրաւոր թերթերուն մէջ։ Կարապետ Իւթիւճեան, Սիմէօն Չէօլէքճեան, Բիւզանդ Պօզանճեան (յիշելու համար քանի մը անուններ) մտքերնուն չանցուցին իրենց ստորագրութիւնը ենթարկել սա արկածախնդրութեան վտանգին: Ենթադրել թէ անոր մէջ առնուազն թերթօնագիր մը կար կծկտած, դարձեալ կուգայ անբաւական, քանի որ իր երկու Նամականի ները, բազմաթիւ յօդուածները կը խօսին ուրիշ կարելիութեանց մասին, բոլորն ալ վէպէն դուրս կալուածներէ։ Այն ատե՞ն։ Ո՞ր չար սատանան մղած է այս մարդը սա արկածախնդրութեան։ Տարտամ մը կ՚ուրուանայ մտքիս մէջ թատերագրի իր փառասիրութիւնը, ու կ՚անցնի։ Այս տողերէն յետոյ կը մնայ խօսիլ այդ վէպին փառքէն որ բաւական զբաղեցուցած է, հեղինակէն դուրս, արեւելահայ շրջանակները մանաւանդ։ 

Հասկնալի է այդ վէպին վարկը, քանի որ անոր տիրական միտք բանին յարձակում մըն է Ռուս բռնապետութեան ընդդէմ: Այս հաստատումը թերեւս միակ իրողութիւնն է որով պայմանաւոր ըլլայ Մ. Մամուրեանի խմբագրական խառնուածքը։ Օրինակելի հաստատամտութեամբ այս տեսութեան անիկա մնաց հաւատարիմ գրեթէ կէս դար, այսինքն ամբողջ իր գրական գործունէութեան ընթացքին։ Չեմ դատեր խելքին բաժինը այս կեցուածքին մէջ։ Մամուրեան չէ գոհացած. անհամար խմբագրականներով, յօդուածներով, նոյն այդ տեսութիւնը նորոգելէ ու հրապարակ մատուցանելէ։ Զայն ընդունիլ վիպական յօրինման մը յատուկ, եթէ գրական մեղք մը չէ, առնուազն խելքի քչիկ մը անսովոր նեղութեան փաստ։ Չունի՞նք իրաւունք արդեօք վէպին խմբագրման թուականը առնելու խոր նկատողութեան։ 1880ին, այսինքն կէս դար յետոյ ռուսական տիրապետութենէն, Արարատեան նահանգին մէջ մեր ժողովուրդը հարիւր տարուան գերազանցութիւն մը ձեռք ձգած է այն միւս զանգուածին վրայ որ կը բնակի Վասպուրականի կիրճերուն, Տարօնի դաշտին ու Կարնոյ բարձրաքանդակներուն վրայ։ Առնուազն թուրքին դանակը բեռցուած է մեր ժողովուրդին վիզէն: Անիկա չտեսնել եւ ծայրայեղութեան մէջ արժեւորել ջանալ մեր ժողովուրդին հոգեյատակին հասցուցած առաջին թունաւորումները` դէպի ապազգայնացում, կը նշանակէ լուն ուղտի վերածել, ինչպէս վագրը անուշիկ կատու մը ենթադրել։ Սա լուսաբանութիւնները անհրաժեշտ են հասկանալու համար այդ վէպին վարկը՝ արեւելահայ մտաւորականութեան մէկ մասնաւոր խաւին վրայ, որ դէմ էր ռուս բռնապետութեան, ձարիզմին, բայց երբեք ռուս հոգիին։ Ճիշդ է գործին գրական տկարութիւնը։ Անկանգնելի ռոմանթիզմը, ֆանթասթիք յօրինուածութիւնը, ծիծաղելի իրադարձութեանց հանդէսը, ահաւոր անբնականութիւնը, մանաւանդ անհանդուրժելի թերթօնականութիւնը չեն վրիպած արեւելահայ քիչ մը շատ կոյր քննադատութեան իսկ բիբէն։ Գիրքին վարկը սակայն, Սամուէլ էն ետքը, Իրապաշտ մեծ վարպետներու երեւման օրերուն (Շիրվանզադէ, Նար–Դոս, Մուրացան) քչիկ մը դժուար է հաշտեցնել թէ արեւելահայ գրական ընդհանուր զգայարանքին եւ թէ զայն զետեղել արեւմտահայ վէպին սկզբնական շրջանին։ Եթէ երբեք արժանիք մըն է սեռ մը սկսիլ գրականութեան մը մէջ, պարտք է սակայն սկիզբը առնուազն ընել ակօսի մը փառքովը եւ գեղեցկութեամբը։ Այդպէս ըրած է Քանաքեռի աւագերէցին տղան՝ Խաչատուր Աբովեան, որուն Վէրք Հայաստանի ն ոչ միայն սեռ մը կը սկսի, հապա գրականութիւն մը, լեզու մը (Քանաքեռի գեղջուկ բարբառն է այսօրուան շքեղ արեւելահայերէնին սկզբնական ակը)։ 

Այս տողերէն յետոյ կը հրաժարիմ վերլուծելէ վէպը, իբրեւ գործողութիւն, տիպարային իրագործում, իրադարձութեանց հանդէս, վիպական շարժումի մը համար անհրաժեշտ մթերք, ապրումներու, յոյզերու, դիտողութիւններու: Մ. Մամուրեան ամենէն ձախորդ վէպերուն թարգմանիչն է մեր մէջ։ Որ կը նշանակէ ըլլալ հեղինակը ամենէն գէշ մարսուած տպաւորութիւններով կանգուն վիպային յօրինման մը։ Ամէն ինչ սուտ է անոր մէջ, միշտ անբնական: Ոչ մէկ հայ, հակառակ անոր որ մարդերը ընտրուած են որոշ շրջանէ մը, որոշ գետնի մը վրայ գործելու դիտումով։ Ուշագրաւ է առնուազն որ չըլլայ յարգած տեղագրական պարկեշտ ճշդութիւն մը, այն չափով  գոնէ որքան ատիկա կը հաստատենք Ծերենցի վէպերուն համար։ Տօքթ. Շիշմանեան Գ. դարու Հայաստան մը աւելի իրաւ տեսած է, աւելի ճիշդ պատկերած է քան ԺԹ. դարու սենեկաբնակ թարգմանիչ-խմբագիրը` Մ. Մամուրեան, որ չէ իսկ բարեհաճած իր վէպին թատերավայրը գէթ քարտէսի վրայ խղճմտութեամբ ուսումնասիրելու: 

Uեւ Լերինն Մարդը չի պատկանիր գրականութեան: 

*  *  *

Այս հոգեբանութեամբ, մտայնութեամբ, արուեստի տեսակէտներով (եթէ կը ներուին այս բառերը հոս) Մ. Մամուրեան ձեռնարկած է իր երկրորդ, աւելի սխրալի արկածախնդրութեան։ Կ՚ակնարկեմ Անգլիական Նամականի ին։ 

Յառաջաբան ծանօթութեան մը մէջ Մամուրեան կը խօսի այդ նամակներու ծագման եւ զանոնք հրատարակելու մղող թելադրանքէն: Անշուշտ տեղն է հոս խօսիլ անգլիական մշակոյթէն իր ունեցած շփման մասին։ Կանխող դարու կէսերուն իր փառքին բոլոր շքեղութեանը մէջ ապրող մեծ անձնաւորութիւն մը, Ճէզայիրլեան ամիրա (որ չափազանց շահեկան, տռամաթիք անձնաորութիւն մըն է, մեծ վիպասանի մը գրիչին սպասող, արուեստի մեծ գործ մը ստեղծելու չափ ընդունակ, բազմերես եւ տարօրէն թելադրական), զինքը initierն ըրած է Լոնտոնի փառքերուն։ Անշուշտ երկարատեւ բնակութիւն չշնորհուեցաւ Մամուրեանի որպէսզի գէթ ամուր եւ խոշոր գիծեր ունեցած ըլլար իբր սեւեռում իր ներսը, գերազանցապէս աշխարհաքաղաք այդ Լոնտոնէն։ Տրուած ըլլալով որ նամականիներու սեռ մը (թող ներուի այս բացատրութիւնը) միշտ իր նախասիրութիւնը պիտի կազմէ, Մ. Մամուրեան պարտքի տակն էր նման գրուածքներու յատակ ծառայող երկարատեւ դիտողութիւններ զետեղելու իր նամակներուն յօրինման իբր նախանիւթ։ Չէ եղած այդ բարիքը, թերեւս անոր համար որ տիրական, անսրբագրելի լրագրող մը այս փորձառութիւնները միշտ փորձեց արժեւորել ի հաշիւ քանի մը թերթ լրագրական կայծկլտուն շեղումի։ Ան որ շատ յուզեալ շրջանի մը (մեր Սահմանադրութեան սկզբնական տռամաթիք եղելութիւնները, կառավարութեան ձգձգուն քաղաքականութիւնը, Սահմանադրութիւնը վաւերացնելու չվաւերացնելու, շնորհելու, յետս կոչելու խաղերուն մէջ, այս իրադարձութեանց քովն ի վեր՝ զօրաւոր կիրքերու եւ բուռն անձնաւորութեանց բախումները. կարճ` լայնօրէն խռովեալ շրջաններու յատուկ այլապէս բազմաթելադիր դրուագներու շահագործում) տագնապներէն շատ նախնական, չըսելու համար ձանձրացուցիչ մանրամասնութեանց մէջ մոլորուն, աննշան դարձող հանդէսէ մը միայն տեսած է փցուն իրողութիւններ: Նոյն այդ մարդը այդ ժամանակուան քաղաքակրթութեան գերագոյն կեդրոնէն մեզի — կրնամ ըսել — ոչ մէկ արժէքով անձնական դիտողութիւն չէ չնորհած, չորս հարիւրը անցնող իր վէպի էջերուն։ Միշտ նկատի ունեցէք որ անոր փառասիրութիւնն էր ամէն տեղ մտածել, որովհետեւ համալսարանական կրթութիւն ունէր։ Եւ քանի որ շատ ընկալուչ իմացականութիւն մը չէ շնորհուած իրեն, կը հետեւի թէ այդ մտածողութիւնը պիտի թափառի լրագրաքաղաքական, պատմատնտեսական, հասարակ տեղիքներու պողոտաներու վրայ (հոս տեղն է յիշել իր դասագիրքերը — Քաղաքական Տնտեսագիտութիւն եւ Ազգաց Պատմութիւն )։ Կը լրջանամ՝ իմ ցաւս յայտնելու պատեհութեան սա անդարմանելի կորուստէն։ Այս մարդը փոխանակ այդպէս գրքունակ իմաստութեան պատգամներու մէջ քրմանալու, եթէ երբեք իր զգացածները ու տեսածները խորհած ըլլար օրը օրին արձանագրելու, մենք այսօր կ՚ունենայինք շատ հետաքրքրական ու անգլիացւոց համար ալ շահեկան վաւերագրեր, այնքան սիրելի` մեր օրերու մարդոց, այնքան փնտռուած` պատմութեան հետամուտ, բարքերու խուզարկու իմացականութիւններէ։ Չէ ըրած արդ ամէնը եւ երեւակայած է ծիծաղելի որքան անպատմելի գործողութիւն մը, ուր, ամէն մեղքիս վրայ, վէպի մը կերպարանքը կուտայ այդ ծանծաղ վերլուծումներուն, անիմաստ բարբանջանքներուն: Չպատմեցի Uեւ Լերինն Մարդը, չեմ պատմեր Անգլիական Նամականի ն։ 

Հայկական Նամականի ին անցնելէ առաջ, հարկ է սակայն հաշուեյարդարի ենթարկել գրագէտ մը։ Ըսի իմ կարծիքս վիպական իր երկու ընդարձակ ձեռնարկներուն վրայ։ Անոնց այսօր չկարդացուիլը պարզ մեղքը չէ փոխուած ճաշակներու: Մամուրեանի մը գրիչէն այնքան անկարելի տղայամտութեանց դուրս գալն է պատճառը, որ կը փնտռեմ հասկացողութեան եզրեր ճարել ինծի՝ գործէ մը որուն հեղինակը մօտ կէս դար անվիճելի մեծ վարպետը, վարդապետը որակուեցաւ գրելու արարքին (յիշե՞լ որ հեղինակած ալ է շարադրութեան դաս մը, մեր բոլոր դպրոցներու մէջ լայնօրէն մուտք գործող)։ Այս տագնապին տեսակ  մը լուծում են իր երկու խաղերը որոնցմէ մէկուն մասին չի իմ մտածումը։ Տունէն Դուրս ը դառնութեամբ ինծի խորհիլ կու տայ ուրիշ մարդու մը, ան ալ վարժապետ, բայց գեղի դպրոցէն անդին աշխարհ չտեսած ու ինքն իրեն գրել սորված Թլկատինցիին։ Խարբերդցի վարժապետը խեղճ ու կրակ անձնական վարժարան մը ունէր կրքով, քէնով եւ յամառութեամբ ոտքի եւ ոչ թէ Յոնիականի դժոխային (Իզմիր) մեծատարած միջոցներով յղփացած Մեսրոպեան վարժարանին պէս, որ կը վայելէր մեր ամենէն հարուստ գաղութին ամբողջական շփացումը։ Դպրոցականներու միջոցաւ ներկայանալի խաղերու ճակատագիրը զիս չի կրնար ասկէ աւելի զբաղեցնել։ Մ. Մամուրեան աւելի խեղճ միջոցներով, աւելի դժբախտ արդիւնքներով ինծի կը յիշեցնէ Պէշիկթաշլեանը, եւ այդ գիծով՝ Մխիթարեան վարժարաններու ամավերջի հանդէսներու թշուառութիւնը։ Ու ահա տարօրինակը։ Թլկատինցիին թատերական գործին կէսին մօտը` կուգայ նոյն նպատակներէ, բայց կ՚անցնի հայ գրականութեան (ոչ միայն արեւմտեան) ընդհանուր պահեստին։ Այլեւս աւելորդ կը սեպեմ իր առիթով թատերագիրի մը հիմնական պայմաններուն մօտենալ։ Անոր երկու գործերն ալ դուրս են լրջութենէ եւ չունին ո՛չ Պէշիկթաշլեանի, ո՛չ Դուրեանի եւ ո՛չ ալ Մխիթարեան վարդապետներու արդարացումը իրենց հետ, վասնզի անոնք ոչ գիտէին «զինչ գործեն»։ Մ. Մամուրեան յիսունը անցած էր այդ խաղերը յօրինել փառասիրած ատեն: 

* * * 

Կուգանք Մ . Մամուրեանի տաղանդին կոթողը նկատուող Հայկական Նամականի հանրածանօթ գործին։ Արփիարեան գրեթէ ճիշդ դատած է զայն Բանբեր ի մէջ, 1905, երբ այդ սերունդին ընդհանուր արդիւնքները ճշդելու պահուն՝ արագ քանի մը տողերով կը փորձէ արդարութիւն ընել եօթանասնական թուականներու մեծահամբաւ այդ գործին։ Անցած ժամանակը բաւարար անջրպետ մըն է Արփիարեանի դատաստանը պաշտպանելու: 1922ին տպուած Դիմաստուերներ հատորին մէջ նոյն դպրոցէն ուրիշ մարդ մը` Հ. Ասատուր, չի վարանիր Հայկական Նամականի ն ընդունիլ արեւմտահայ գրականութեան գլուխ-գործոցներէն մէկը։ Հ.  Ասատուրի գրական հասկացողութիւնը դժբախտաբար այդ հատորին մէջ եւ անկէ դուրս ալ ինծի կ՚երեւի բաւական խնդրական,  նման վճիռի մը տարօրինակութիւնը թեթեւցնելու բախտով մը։ Ի վերջոյ Դիմաստուերներ ը, ինչպէս գրքին յառաջաբանին մէջ կը յայտնէ հեղինակը, հազիւ հազ կենսագրումէ անդին կը նայի, այնպէս որ Հայկական Նամականի ին վրայ նման վճիռի մը գոյութիւնը այդ էջերէն ներս, սերունդի մը դատաստանը չի ներկայացներ: Այս այսպէս ըլլալով՝ գիրքը կը մնայ մինակ, կէս դարու իր կեանքէն եւ փառքէն վերջ, այսինքն ստիպուած` ինքզինքը պաշտպանելու իր ներքին արժանիքներով։

Նախ պարունակութիւնը։ — Նամակներ՝ գրուած իբր թէ Պոլիսէն, օրուան ազգային կեանքի մեծ մղումները եւ կերպարանքները սեւեռելու, ի պահանջել հարկին` դատելու խանդավառ մտադրութեամբ մը։ Ասիկա իր իրաւունքն էր։ Մեր ալ իրաւունքը` այդ վաստակը վտարելու գրականութեան այգիէն իր ճիշդ տեղը, լրագրութեան, ազգային կեանքի անցուդարձերուն մակաղատեղին։ Ո՞վ ըսաւ թէ գրուած ամէն էջ, թէկուզ մեծ գրագէտի մը գրիչովը պաշտպանուած, իրաւունք կրնայ ունենալ պատկանելու գրականութեան։ Մ. Մամուրեանի Նամականի ին գրեթէ կէսը նուիրուած է այդ օրերու ամենէն հրատապ հարցին, Ազգային Սահմանադրութիւն որակուած տագնապին (պէտք է յիշել որ Սահմանադրութեան բնագիրը, կառավարութեան մատուցուած անգամ մը, անկէ վաւերացուելէ վերջ` ազգին վերադարձուած, յետոյ նորէն կառավարութեան դարձած, զանազան էնթրիկ ներու եւ ազդեցութիւններու պատճառով քանի մը տարի քնացած՝ պետական դիւաններուն մէջ, մղձաւանջ մըն է ազգին ընտրանիին համար)։ Բաժնուած են կարծիքները։ Սահմանադրութիւնը աւելորդ նկատողներու խումբ մը պահպանող ականներ, զայն անհրաժեշտ պալասանը նկատողներ, ուրիշ խումբ մը ազատականներ, իրարու գլուխ կը պատռտեն թուղթը վրայ, մեր ներքին վէճերուն դարաւոր խստութեամբ ու անասնութեամբը: Մ. Մամուրեան կը հասկցուի թէ ո՛ր բանակին մէջ դրօշակ կը կրէ։ Եթէ երբեք այդ վէճերուն առիթով Մ . Մամուրեան խելքն ունեցած ըլլար առնուազն մեզի իրաւ մարդեր տալու, պայքարին ամբողջ տենդովը ու կիրքին մեզի պարգեւած իրաւութեամբը, մենք կ՚ունենայինք 1860ի մարդերէն սանկ կենդանի, թերեւս անփոխարինելի ալ պատկերներ։ Ասոնք ըսողը մարդ մըն է որ տառապեր է իր ժողովուրդին դարաւոր գրականութեան մէջ իրաւ մարդոց ահաւոր պակասէն։ Ե. դարուն մենք կռուեր ենք կայսրութեան մը դէմ. ունեցել ենք բախտը այդ կռիւին գրեթէ մասնակից անձնաւորութիւններու բերնէն վկայութիւններ ժառանգելու … աստուածաբանական հարցերու վրայ, բայց զրկուած ենք եղեր իրաւ մարդոց պատկերէն։ Ու ասիկա` դարերն ի վար։ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ ալ նոյն դժբախտութիւնը։ Մ. Մամուրեան Սահմանադրութեան հաւանական օգուտները, անոր զանցուելէն ստոյգ աղէտները գրեթէ դիւցազներգած է, փոխանակ մեզի տալու առնուազն վարիչները այդ պայքարներուն: Այն աստիճան շինծու է ամէն բան իր մօտ, որ չէ մտածած իրողութիւնները իրենց մերկութեան մէջ մեզ մատուցանելու պարկեշտութեամբ, ինչպէս որ ըրած է Անգլիական Նամականի ին մէջ։ Երեւակայած է անտանելի, անկարելի էնթրիկ մը Պոլիս եկող Իզմիրցի մը եւ անոր սիրուհին շուրջ։ Վերջապէս այդ Պարոյրը Պոլիս պիտի գայ դիմակավոր պարահանդէսի մը ներկայ ըլլալու։ Էվրէքա: Ու պիտի գան այդ օրերու բոլոր ջոջերը, դիմակաւոր անշուշտ, որպէսզի իրենց առիթով Մ. Մ ամուրեան ըսէ երբեմն կէս էջնոց, երբեմն մէկ էջը անցնող ընդհանուր նկարագիրներու արտահանում մը։ Արդար ըլլալու համար, այդ նկարագիրները բաւական իրաւ, սուր, իրենց միակ մեղքը, դիմակին մեղքը եթէ երբեք չենք գներ, բայց կրնանք Մամուրեանի գրչէն մեզի հասած ամենէն հաստատ իրագործումները նկատել: Բայց ահա դժբախտութիւնը։ 1950ի մարդ մը երբ կը փորձէ Գր. Օտեանը, Նահապետ Ռուսինեանը, Մ. Պէշիկթաշլեանը (Նուրհան, Եանսինոր Թաշմանը) վերակազմել, պիտի դիմէ ոչ թէ Մ. Մամուրեանի, այլ աւելի խեղճ բայց ավելի կենդանի աղբիւրներու, վաւերական կենսագիրներու: Ի վերջոյ մէկ հատ մը անոնցմէ` Նուրհանը, օրինակի համար, ընդարձակ գործունէութիւն մըն է, հատորներու մէջ հազիւ նուաճելի: Մէկ ու կէս էջով Մ. Մամուրեան տապանագիր անգամ չի կրնար գրել: Այս մէկ հատիկ օրինակը բաւ է ցոյց տալու ձեզի եղանակին ահաւոր վրիպանքը (յիշել St. Simoneը)։ Անձերու շարանը, թէկուզ թափանցիկ դիմակներով, կը մնան անշահեկան, վասնզի միտքը կը վարանի ընդմէջ վէպին եւ իրականութեան։ Վէպի մը վրայ այդ մարդիկը մեզ պիտի չնեղէին։ Իրական պատմութեան մէջ անոնք մեզ պիտի չշահագրգռէին, տրուած ըլլալով ուրուային իրենց հանգամանքը։ Յետոյ, շինծու անձնաւորութեանց ալ ձեռքերնին բարդելով պտոյտը այդ գրքին մէջ (Պարոյրը, Շամիշը, Աշխէնը, եւ ուրիշ խել մը անուններ) կը ստեղծէ նեղութիւն մը որ բոլոր խառնուրդներուն ճնշումն է մեր մտքին վրայ: Միւս կողմէն՝ չմոռնալ որ խստադատ, յաւակնոտ, իր դերին վրայ ինքզինքը  ուռեցնող այս վարդապետը, դիւանապետը, խմբագրապետը ունի իր հաշիւները յարդարելիք։ Խնդրոյ նիւթ չեմ ըներ իր պարկեշտութիւնը, բայց կը ծանրանամ իր անհուն ինքնաբաւութեան, հրապարակի վրայ իր աքլորութեան, կանոնաւոր հայերէն մը գրելու իր շնորհը մեծ գրագէտի մը հովին բարձրացնելու իր միամտութեան, եւ այս ամէնուն արդիւնք` իր քէներուն վրայ: Հայկական Նամականի ն ամենէն յաջող անձնաւորութիւնը Նար-Պէյին ծաղրանկարն է: Գեղանի եպիսկոպոսը ոչ միայն ծաղրելի եղած է իր գրչին տակ, այլեւ զզուելի։ Անձնաւորութեանց սա ստուերային հանգամանքէն երբ մեր ուշադրութիւնը փոխադրենք Հայկական Նամականի ն լեցնող իմացական բարեխառնութեան, ինքզինքնիս կը զգանք խորունկ բեկումի մը մէջ։ Եթէ երբեք 1860ի մարդերը այդ աստիճան նանրամիտ էին մեր հասարակութեան գերագոյն հարցերը այդպէս ակադեմական վիճաբանութեանց աղկաղկ հանդէսի մը վերածելու, գրագէտը ստիպուած էր առնուազն վտանգին շրջանը ընելու, լռելով այդ ամէնը, եւ ոչ թէ հարիւրաւոր էջերու վրայ այդ չնչին, ճիղճ վէճերը փռելով՝ ծեծելու ու ծեծելու: Կարդացէք երեք հարիւր այդ էջերը, եւ խորունկ յուսահատութիւն մը կը համակէ ձեզ սա անլրջութենէն, ծանծաղամտութենէն, հիմնական հարցերը մանկամիտ դատողութեանց ենթարկելու եռանդէն։ Պէտք չէ ձեզ զարմացնէ սա խստութիւնը։ Մամուրեանի փառքին վրայէն կէս դար է անցած, եւ անոր անունը մօտիկն էր Ալիշանի փառքին: Վենետիկցի աբբայէն առնուազն պատկառելի մթերք կայ իր հում աշխատանքին։ Մ. Մամուրեանը արժեւորելու համար, արեւմտահայ գրականութիւնը կը մնայ շուարած։ Ուրկէ՞ կուգայ սա համբաւը: Տեսանք իր վէպը։ Ըսի իմ խօսքը իր թատրոնէն։ Ունինք կշիռը Անգլիական Նամականի ին։ Անոր փառքին վերջին կոթողը՝ Հայկական Նամականի ն գիրք մըն է որ անբաւարար կուգայ գրականութեան սիրահար ուսանողի մը, ինչպէս մեր պատմութեան շրջանները ճանչնալու հետամուտ հաւաքողին։ Ոչ մէկ էջ` ուր առնուազն ձեւական վայելչութիւն, վճռական գոյն, կեանքի նուաճում մը մեզի ընէին զինաթափ: Շատ աւելի խեղճ գրուածք մը այդ օրերէն բախտը կրնայ ունենալ միշտ մեզ շահագրգռելու, ամենէն քիչ վաւերագրական տարողութեամբ մը։ 1860ին, պարգեւաբաշխութեան հանդէսի նկարագրութիւն մը, Մասիս օրաթերթի մէջ, օրինակի համար, թերեւս ունի փշրանք մը բան որ օգտակար, օգտագործելի կրնայ ըլլալ այդ օրուան պատմական հասկացողութեան։ Նոյնիսկ  ամենախեղճ ոտանաւոր մը ճաշակի մը վկայութիւնն է։ Հայկական Նամականի ն, իր ահաւոր փառքին հակառակ, ոչ մէկ կարիք կը դիմաւորէ։ Գրականութիւնը, պատմութիւնը, մեր կեանքին յեղաշրջումի պայմանով։ 

Չէ՞ կարելի այս գրքին վրայ քանի մը բարի խօսք։— Անշուշտ։ Բայց այդ խօսքը իր հասցէն ունի ոչ թէ գրագէտը (որմով արտօնուած եմ միայն զբաղիլ), այլ մարդը, որ հակառակ մութ կողմերու, թեթեւ արատներու, մնացած է իր սերունդին ամենէն աշխատող, դժուար յոգնող, յարատեւութեամբ պսակաւոր, եւ իր ժողովուրդին օգուտը, լուսաւորութիւնը լայնօրէն հետապնդող մեծ իր սերունդին հաւատարիմ: Ինչպէս կը տեսնէք, այս վերագրումը աւելի պատմութեան վերագրում մըն է, քան թէ գրականութեան։ Կը հաւատամ թէեւ կը փափաքիմ որ օր մը գրուելիք մեր պատմութեան մէջ արեւմտահայ գրականութեան այս վաստակաւոր սերունդը գրաւէ իր փառքի բաժինը, վասնզի այդ մարդերն էին որ ստեղծեցին հայ ժողովուրդի վերջին կերպարանքը, արեւմտահայ յղացքին անդրանիկ գիծերը քաշեցին վճռական եւ արի մատներով։ Մ. Մամուրեան այդ galerieին մէջ շքեղ կենդանագիր մըն է։