Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Դ հատոր

Ա.

Զարթօնքի սերունդին մէջ գրական յղացքը տարօրէն անբաւական կը գտնենք առհասարակ: Այդ սերունդին մտահոգութեանց կեդրոնը ընկերային եթէ ոչ քաղաքական խոշոր փառասիրութիւն մըն է, չըսելու համար պարտականութեան զգացում մը։ Ոչ ոքի համար գաղտնիք է թէ զայն կազմող բոլոր դէմքերը միջինէն վեր, նոյնիսկ բարձրագոյն (համալսարանական) կրթութեամբ մը օժտուած կը ներկայանան: Եւ ինչպէս որ կը դիտուի նման պարագաներուն, շրջանին, միջավայրին պահանջներն են որ ամենէն աւելի կ՚եղանակաւորեն գործունէութիւնը,  թափ կուտան իմացական հետաքրքրութեանց ամենէն աւելի անհրաժեշտին ակօսովը։ 1860ին մեզի պէտք եղածը գրականութեան յղացք մըն է, բայց ատկէ առաջ՝ այդ յղացքը կարելի ընծայող ուրիշ մտահոգութիւն, ասիկա հայ հասարակութեան արդիացումն է: 

Չեմ կրկնել այս աշխատանքի մուտքին ընդհանրութիւններ տիտղոսին տակ կատարուած ճշդումները: Դերին վրայ այն երիտասարդութեան որ կանխող դարու կէսին կ՚իջնէր հրապարակ արեւմտահայ ժողովուրդը օժտելու մեր ժամանակներու յատուկ ընկերութեան մը հանգամանքներով։ Աւագ, միջակ, նոյն իսկ խոնարհ դասերէ խանդագին հաւաքուած, արեւմուտք փոխադրուած այդ տղաքը գիտենք թէ ո՛ր չափով արդարացուցին իրենց հետ կապուած ակնկալութիւնները եւ Ֆրանսիա, Իտալիա անշուշտ այլապէս դեր մը ունեցան այդ սերունդին ընդհանուր միջինը կազմաւորելու աշխատանքին մէջ։ Բայց Օտեան մը Պոլիսէն առանց բաժնուելու, ըսել կ՚ուզեմ՝ առանց եւրոպական ջնարակի, հզօր հմայք մըն է սերունդին յատկանշական գիծերը իր մէջ համադրող։ Չեմ վարանիր այդ անունին հետ յիշել Տիկին Տիւսաբը որուն անդրանիկ պատանութիւնը եւ երիտասարդութիւնը կ՚իյնան ճառագայթման ճիշդ կեդրոնին այդ սերունդին անդրանիկ գործունէութեան։ Օրիորդ Վահանեան ալ Եւրոպա մը չունի իր ուսանողութեան կերպարանքը որոշադրող։ 

Անիկա գինն է այդ թուականներուն մեր ընչեղ դասակարգին մէջ գոյութիւն ունեցող եթէ ոչ փառասիրութեան մը, գէթ արեւմուտքին դարձող խոր ախորժակներու որոնք լեզուի, տարազի, ընդհանուր զարգացման, նոյնիսկ գրական հետաքրքրութեանց ձեւերով, ամիրաներ են փոխանցուած, նոր բացուող՝ պետական պաշտօններու դիւրաւէտ պայմաններուն իբր հետեւանք խանդավառած են ընտանեկան տրամադրութիւններ։ 1910ին նման երեւոյթ մը ես դիտեցի Ծոփաց աշխարհի երիտասարդութեան ալ վրայ, որ գունդ առ գունդ կը վազէր Ամերիկա ի խնդիր միւսին։ Տիկին Տիւսաբի դաստիարակութեան առաջին գործաւորը կը հանդիսանայ իր մայրը, որ անոր վաղահաս որբութիւնը կը ջանայ պատսպարել ոչ միայն իր անձին կամաւոր զոհաբերումովը իր երկու զաւկըներուն (Օր. Վահանեանի եղբայրը արժէքաւոր ոյժ մը պիտի ըլլայ աւելի վերջ) գլխուն, այլ կ՚իրագործէ այդ որբութիւնը հիմնովին մոռցնելու ընդունակ աշխատանք մը, իր աղջկանը համար ըլլալով ճշմարիտ ուսուցիչ` զգաստ իմաստութեան եւ հանրանուէր խանդավառութեան,  նոյն ատեն անոր հայթայթելով իմացական անկախութեան զօրաւոր գործիք մը — օտար լեզու — որուն Տիկին Տիւսաբ մայրենի լեզուէն աւելի խորունկ թափանցումով մը պիտի տիրապետէր։ Ունինք Մայտա յին ֆրանսերէն բնագիրը։ Կայ իր օրագիրը, դարձեալ նոյն լեզուով բռնուած։ Պոլսոյ դեսպանական շրջանակներու մէջ անիկա կը խօսէր առանց levantin շեշտի: Բարիզ, ուր պիտի երթայ իր հիւանդութիւնը դարմանելու, կ՚ընէ զօրաւոր տպաւորութիւն իմացական շրջանակներու մէջ, ընդհանուր հմտութեամբ, մանաւանդ ֆրանսերէն խօսելու իր շնորհովը։ Եթէ այս անկշիռ նկատուած մանրամասնութիւնները կը յիշուին հոս, պատճառն այն է որ Տիւսաբի համար իր գրական գործէն հանելիք չունիմ առատ նիւթեղէն։ Ըսի թէ անոր գործը չէր անցներ հայ գրականութեան փառքի rayonներուն։ Կ՚ուզեմ ըսել որ անոր անձը ներդաշնակ եւ գեղեցիկ իրագործում մըն է, թերեւս այս ժողովուրդին կարգ մը ընդունակութիւններուն մէկ յայտարարն ալ։ Զուր տեղը չէ որ այդ թուականներուն ու աւելի վերջը մերինները խօսած ու գրած ըլլան Պոլսոյ մէջ պետական լեզուն, անգերազանցելի հաւատարմութեամբ մը տիրող ցեղին ընդհանուր բնազդներուն (լեզու մը արեան ձայնն է): Օրիորդ Վահանեան հազիւ կը կարդայ եւ կը խօսի իր մօրը լեզուն։ Օրիորդ Վահանեան ծեքծեքուն արհամարհանք մը ունի մեր պապերուն լեզուին դէմ։ Այս թիփը վաթսունական թուականներուն քիչիկ մը ընդհանուր է մեր բարձր դասակարգի շրջանակներուն համար։ Ամիրայութիւնը իր վերջին օրերը կ՚ապրի, իր անձնական մեղքերուն սեռին տակ կործանելով ցեղային բարիքը որ արեան նուէրն էր ընտրեալ իր զաւկըներուն, այս ժողովուրդին հեռաւոր դարերէն։ Մեր նախարարութիւնները, Մեր կայսրերը, մեր կարաւանները, մեր ամիրաները արտայայտութիւնն են այս խորունկ եւ հզօր ձայնին։ 1860ին անոնցմէ մէկ քանիներ (կը յիշեմ Պալեանները) եղանակ մը գտան հայ տեսնելու իրենց տեղը եւ նոր ժամանակները։ Օտեաններուն հայրը, առանց ամիրայական արիւնէ գալու, կը կրկնէ տրեխաւոր մանուկներու պատմութիւնը որոնք օր մը ծիրանաւոր պիտի մեռնին (Կայսրերը, Բիւզանդիոն)։ Դրամով, պաշտօնով, խելքով հարստացածներու, կրօնական պաշտպանութեամբ փառքի հասնողներու սերունդին կը պատկանի հոգիով Օր. Վահանեան։ Հակառակ զմայլելի իր մօրը շքեղ պատկերին, որուն հիացման մէջ մեծցող իր աղջիկը շատ աւելի վերջ, մայր ըլլալէ վերջ միայն պիտի զգայ թէ որքան քիչ հասկցած է զայն իր պարմանութեան կապոյտ օրերուն: Տիկին Սրբուհի Ելիցեանց կը պատմէ թէ այս գեղանի, թեթեւ, պուպրիկ աղջիկը ինչ խոր հեշտանքով կ՚արհամարհէր սալօններու մէջ հայոց լեզուն, ուղղական ին ղ գիրը խորանարդելով, սեռականին ռ ն աճեցնելով անասելի չափերու վրայ շեշտի, ռռռռռռ, կառաշարի մը աղմուկը կապկելով շնորհալի իր շրթներուն վրայ։ Այսպէս էր հոգին այդ սերունդի աւագանիին։ Վայելք, պտոյտ, Պոլսոյ հեշտութիւնները, պարահանդեսներ, նուագ (խորունկ հակում ցոյց տուած է դաշնակի, որ զինքը տարաւ մինչեւ իսկ օտարազգի ամուսնութեան մը փոքրութեան, իրեն ամուսին ընտրել տալով դաշնակի ուսուցիչ մը), ջուրերը, դեսպանատուները, Պոլիսը՝ արեւելեան իր pittoresquenվ, եւ շփացուած աղջկայ մը քմայքները դժուար չէ ընդարձակել` վերածելու համար մտայնութեանց ընդհանուր հանդէսի մը։ Օր. Վահանեան այսպէս է ապրած իր այն տարիներուն՝ որ մեր մէջ արուեստագէտը կը յօրինուի։ Ամէն բան թեթեւ է իր վրայ, իր մէջը եւ իր շուրջը։ Հեռու է մանաւանդ իր ժողովուրդին լայն միջինէն։ Մի՛ մոռնաք ասիկա, քանի որ Տիւսաբի երեք վէպերը դատ, թէզ (these) կը պաշտպանեն, իր ժողովուրդի կիներուն ազատագրութեան սրտառուչ բայց օդային հարցը։ Թերեւս հոս է պատճառը այն ահաւոր վրիպանքին որ Տիւսաբի կիներն են այնքան սուտ, այնքան անկարելի, չը պատկանող ոչ մէկ ժողովուրդի, ինչպէս ինքը, անոնց հեղինակուհին դժբախտ էր ոչ մէկ ժողովուրդի պատկանելու դժբախտութեամբը։ Թերեւս հոս է դարձեալ այն միւս գաղտնիքը որով իր վէպերը կ՚ըլլան այնքան անկարելի, սուտ, քանի որ անոր այր հերոսները եւ անոնց կապուած արարքները կը թուին, Եւրոպայէն բռնի փոխադրուած ըլլալ դէպի արեւելք։ Մնաց որ ամէն վէպի մէջ առնուազն քանի մը անգամ Եւրոպան կը միջամտէ: Մայտա յի գործողութեան մէկ կարեւոր մասը կ՚անցնի… Քօրֆու եւ Բարիզ: Ձեզի կը ձգեմ օդափոխութեամբ ճանչցուած այդ տեղերուն վրայ տռամա քալեցնելու միամտութեան մեղքը դատել իր պատշաճ խստութեամբ: Օրիորդ Սրբուհի Վահանեան թերեւս ընդմիշտ կորսուէր մեր գրականութեան համար եթէ երբեք իր թեթեւուկ հետաքրքրութիւնները, ազնուապետական քմայքները զինքը չըլլային առաջնորդած այդ օրերու մեր իսկապէս ազնուական շրջանակներէն ներս։ Զէյթունի ապստամբութեան օրերն էին (1863)։ Պոլիսը դղրդած է ափ մը լեռնականներու քաջագործութեամբ։ Բանակներ կը պարտուէին գիւղացիներու գրոհին դիմադրելու անկարող։ Եւրոպական միջամտութիւն (Նաբոլէոն Գ. ի անձնական դիմումը ի նպաստ Զէյթունի ըմբոստներուն)։ Ազգային խանդի զօրաւոր պոռթկում, հայրենասիրական ներկայացումներ: Կրակուած մթնոլորտ: Երգեր՝ որոնք այդ պէտքերու ուղղակի շուքին տակ ծնունդ կ՚առնեն Պէշիկթաշլեանի մը սրտէն, « Դու զո՞վ խնդրես մայր իմ անուշ », զոր ամբողջ Պոլիսը կ՚եղանակէ արցունքի, հպարտութեան հզօր տագնապումներով։ Այս ամէնը խորապէս կ՚ապրին մեր բարձրագոյն շրջանակները, լուսաւորչական ինչպէս կաթոլիկ, բոլորն ալ ազգային գերագոյն երազին ծալքերուն մէջ իրենք զիրենք թռիչքի հանած։ Դեռ քսանըհինգ չմտնող երիտասարդուհի մը, Օր. Սրբուհի Վահանեան, հրաշքի մը գինովը չէր որ պիտի կակուղնար իր արհամարհանքին ծեքծեքումին մէջ եւ իր սիրտը բանար իր պապերուն արեան ձայնին։ Չմոռնալ հիմնականը. Օր. Վահանեան ռոմանթիք մըն է մտքով, հոգիով, պատրաստութեամբ, կեանքով։ Կա՞յ աւելի սրտառուչ հմայք քան արկածախնդրութիւնը լեռնականներուն որոնք մահուան վրայ կը յարձակին ահաւոր գեղեցկութեամբ։ Կա՞յ, աւելի յուզիչ քաղցրութիւն քան դարաւոր գերութեան մը մէջ կործանած ժողովուրդի մը հաւատքը իր ազատութեան, իր նոր կեանքին խորհրդանիշ։ Չեմ չարունակեր այս վերլուծումը։ Կը բաւէ յիշել որ վերը տրուած երգին սրտագրաւ, տրտում եւ մահայնօրէն գեղեցիկ հեղինակը՝ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը շքեղ, ոսկրուտ, լայն իր ճակտին գրաւչութեամբը, սեւ իր աչուըներուն շօշափելի հուրքովը, կենդանի հրկիզեալ մորենիի մը նման բռնկած իր անձնաւորութեամբը ռոմանթիք ասպետ մըն է, շատ նմանը անոնց որոնք Շաթոպրիանի, Լամառթինի, Հիւկոյի, Միւսէի վէպերուն եւ քերթուածներուն մէջ արդէն կախարդած էին այդ աղջկան կոյս երեւակայութիւնը։ Պէշիկթաշլեանի ազդեցութեան տակ՝ Օր. Վահանեան կը դառնայ՝ հայ լեզուին եւ գրականութեան։ Ասկէ անդին հասկնալի` խեղճ ողբերգութիւնը: 

Ուսուցչին եւ աշակերտուհիին յարաբերութիւնները սրտառուչ տռամա մը կը կազմեն, որեւէ թատերագիր փորձի ենթարկող։ Յաճախուած եմ նիւթին հմայքէն։ Կը յանձնարարեմ աւելի երիտասարդներուն` օգտագործել այդ տռաման։ 

Օր. Վահանեանի կեանքին մէջ թուական մըն է անշուշտ իր ամուսնութիւնը (1871)։ Ինք քանի մը տեղ կը գովէ իր ամուսինը որ պալատին նուագածուներու պետը իբրեւ կը պատուուի փաշա տիտղոսով։ Ատկէ առաջ` ընդմէջ Պէշիկթաշլեանի եւ Տիւսաբի, անոր նշանտուքը բժիշկի մը հետ եւ խզում։ Մինչեւ երեսուն,  իր աղջկայ ազատութիւնը պահելու հոգածու այս կինը հաւատարիմ կերպով կ՚անդրադարձէ իր պարմանութեան օրերը եւ ոգին զոր ծծեց իր շրջանակէն։ Մինչ իր մայրը ազգային ամէն ձեռնարկներու մէջ (իմացական, կրթական, բարեսիրական, կազմակերպչական) հեղինակաւոր եւ վարիչ միտք մըն է, աղջիկը՝ նոյն այդ ձեռնարկներու շուքին մէջ իր սեթեւեթները պտտցնելէ կամ առնող պչրուհի մը գրեթէ։ Իր ամուսնութենէն յետոյ, անիկա դադրած է իր վրայ խօսեցնելէ ազգային շրջանակները։ 1880ին կը հրատարակէ տետրակ մը, լեզուապայքարին իր մասնակցութիւնը բերելով, աւելի իր անունին շուրջ ը հետաքրքրութիւն ստեղծելու հետամուտ քան թէ լեզուական հարցին վրայ իր ըսելիքներուն ետեւը կեցող իմացականութիւն մը։ Ճիշդ է որ այդ տետրակին մէջ անցած է աշխարհաբարեաններուն կողմը։ 1870ի գրաբար քերթուածի շողշողուն եւ ուռուցիկ լեզուէն սա իր նահանջը անշուշտ ի նպաստ իր մտքին համեստ վկայութիւն մը կը կազմէ, բայց չի պաշտպաներ իրաւ գրագէտի մը ո՛չ կոչումը եւ ո՛չ ալ ուղեղը: Չեմ զբաղիր հոն յայտնած կարծիքներուն տարողութեամբը։ Տիկին Տիւսաբ չէ կրցած նմանիլ Տիկին Սիպիլին, որ իրեն պէս գրաբարի կախարդութեամբը սնած, անոր խորհուրդին դարպասած, բայց կրցած է ինքզինքը ազատագրել հիմնովին պարմանութեան օրերում այդ մեղքէն, եւ ո՛չ միայն գրած է մաքուր աշխարհաբար մը, այլեւ ամուսնոյն հետ (Հրանդ Ասատուր) այդ աշխարհաբարին քերականութիւն մը օրինադրելու չափ խանդավառ աշխատանք յատկացնելով։ Տիւսաբի աշխարհաբարը 1880-1890 շրջանի յատկանիշները հաւատարմօրէն կ՚անդրադարձէ ոչ միայն ձեւաբանական (morphologie) այլեւ համաձայնական մասնայատկութեանց մէջ։ Մարդ կը տառապի ուղղակի երբ որ Պոլսեցիները կը խօսին, Գրիգոր Օտեանի աշխարհաբարովը, իր վէպերուն մէջ։

1883ին, Մայտա ն, առաջին իր վէպը, խոշոր երեւոյթ մըն է։ Կնոջ կողմէ գրուած առաջին գրական լուրջ երկն էր անիկա։ Իր ստեղծած հետաքրքրութիւնը անկախ է վէպին արժանիքներէն. բայց այդ մասին՝ աւելի ուշ (այս վէպին ֆրանսերեն բնագիրը գտնուած է իր ձեռագիրներուն մէջ)։ 1884ին Սիրանոյշը ուր վիպական գործողութիւնը գէթ քանի մը գլուխի մէջ կը գտնէ որոշ յուզում, բայց անբաւական է գրագէտի դէմք մը ազատագրելու: Երեք տարի յետոյ՝ վերջին վէպը, Արաքսիա կամ Վարժուհին: Բնական կեանքով մը իրարու յաջորդող այս հատորներու մէջ իր ժամանակը գտնել կարծեց գրագէտի ազնուական  դէմքը: Իրականութեան մէջ սխալ չըլլար զանոնք նկատել աղջնակութեան օրերուն պչրանքին մէկ փոխատնկուած արտայայտութիւնը։ Հակառակ անոր որ տարիքը, հասունութիւնը, փորձառութիւնը եւ կեանքին հետզհետէ իրեն համար բերած նորանոր ապրումները ի վիճակի էին այդ պուպրիկէն առնուազն իրաւ կին մը երեւան բերելու, իրականութիւնը հերքեց այս արդար սպասումը։ Տիկին Տիւսաբի վէպերը մտքի խաղարկութիւններ են քան թէ իրաւ արուեստի մը, զգայնութեան մը պատկերներ: Ամէն անոնք որ պիտի զարմանաք սա անակնկալ իրողութեան, պէտք չէ շատ խորացնեն իրենց յուսաբեկութիւնը։ Գրականութեանց պատմութիւնը ունի նման զառածումներ, շրջումներ, երբեմն ամբողջական շիջումներ իսկ: Անվարագոյր կենսագրութիւն մը, Տիկինին ամուսնական կեանքին ներքին ծալքերը երեւան բերող, կրնար այս առեղծուածին լուծում մը բերել: Չունինք ատիկա։ Միւս կողմէ ունինք իր ամուսնին լայնախոհութիւնը, արուեստագէտի արժանաւորութիւնը վկայող խոստովանութիւններ որոնք սակայն անհատական են օժտուած կնոջ մը վրիպանքը հասկնալի ընելու: Իրողութիւն է որ մինչեւ իր աղջկան մահը (1891) այս կինը ապրեցաւ գերաճուն (hypertrophié) զգացում մը որ հիւանդութեան մը պէս տիրապետեց իր քիչ մը ամէն մասերուն։ Այս զգացումը մայրենի զգացումն էր։ Ոչինչ գիտենք իր մանչ զաւկէն։ Բայց շատ լաւ գիտենք թէ ինչ կ՚արժէր իրեն համար Տorինը որուն վրայ սպառեց թեւրեւս իր յուզումներուն, կորովին, սիրոյն ամբողջ մթերքը։ Աշխարհիկ կին մըն էր, լայն յարաբերութեանց ախորժակով։ Մեզի անծանօթ են այդ աշխարհէն իր զգացական փորձարկութիւնները (Տիկին Եսայեան իր վիպակներուն մէջ, այս մասին, իր վերլուծումները իր կեանքովը յաւակնեցաւ պաշտպանել եւ արդարացուց իր խառնուածքը։ Աղջկան մը Սիրտը վէպը Տիկին Սիպիլի հոգիին երկու բաժանումները համադրող խոստովանութիւն մըն է եւ կը բաւէ իր առաջին մասին մեղքը՝ երկրորդին սրտառուչ հարազատութեամբը։ Տիկին Տիւսաբի վէպերը ոչ մէկ փաստ կը բերեն անոր զգայնութենէն), բայց գիտենք որ իր աղջիկը իր հոգիին կեդրոն էր, իր «ապաստանը», ինչպէս կ՚ըսեն կիները երբ մեծ յուսախաբութիւններ կ՚աշխատին դիմաւորել։ Ո՛չ ենթադրութիւն, ո'չ ալ մթին հետաքրքրութիւն։ Վերլուծման սա նրբացումները կը հետապնդեն Արիէն լարը երեւան բերել, բացատրելու համար թէ ինչու մեր ամենէն մտացի, զարգացած, գրելու ընդունակ կինը միջակ, չըսելու համար ողորմելի  վէպերու հեղինակ մը մնար երբ բոլոր կարելիութիւնները գոյ էին առնուազն ազնուական, պալատական, դեսպանական, դի ւանագիտական շրջանակներու ապրումները նուաճելու, որոնք բոլորն ալ վստահ եմ դղրդած էին իր ջիղերուն սարուածը: 

Որ կենսագիրները կը խօսին 1890ի ջղային սպառման մը վրայ զոր դարմանելու համար անիկա կ՚անցնի Եւրոպա։ Կը գտնէ ինքզինքը այդ հիւանդութենէն։ Կ՚ապրի Բարիզը, արուեստի բարձր մթնոլորտը եւ քով ի վեր մեծցող նոյնքան շնորհալի իր աղջկան արշալոյսովը խանդավառ` կ՚ունենայ ամէն մօր ներելի երազանքին փառասիրութիւնն ալ: Տիկին Տիւսաբ երջանիկ էր, մայր ու աղջիկ Բարիզի սալօններուն մէջ իրենց զարգացումին եւ գեղեցկութեան արժանաւոր յարգանք եւ հիացում կը գտնեն. նոյնիսկ աղջիկը կը պատրաստուի Բարիզի բարձրագոյն ընկերութեանց մէջ դաշնակի իր ճարտարութիւնը հրապարակ բերելու: Անոր ուսուցիչները խանդավառ են պարման այդ աղջկան ընդունակութիւններով։ Բայց բախտը ուրիշ կերպ կ՚ուզէ։

Կողատապ մը (bronchite) վտանգաւոր կերպով կը հարուած է Տիւսաբի առողջութիւնը։ Աղջիկը գիշերը ցերեկին խառնած չի բաժնուիր հիւանդին մահիճէն։ Մայրը կ՚առողջանայ։ Աղջիկը, իր կարգին, նոյն հիւանդութեամբ կը մտնէ անկողինը։ Կողատապը կը վերածուի թոքախտի։ Բժշկապետներու յանձնարարութեամբ՝ մայր ու աղջիկ կը դառնան Պոլիս։ Մատաղը կ՚երթայ իր հողքին։ Երէցը ողջ գերեզմանը կ՚ըլլայ անոր յիշատակին։ 

Այդ օրէն ասդին Տիկին Տիւսաբ կը դադրէր իր ժողովուրդին ինչպէս ինքզինքին պատկանելէ։