Կայսերական յաղթերգութիւն

ԱՂԲԻՒՐԻ ԱՂՋԻԿՆԵՐԸ

Մեր աղբիւրներէն ամէն մէկը ունի իր աղջիկը, սերունդի մը մէջ ամէնէն աղուորը, որ իրիկուն–առտու, կոչնակի մը ճշդապահ երգին նման՝ սափորները կախ իր թեւերէն կը ճեղքէ մեր պզտիկ շուկան, աչքերը գետնի քարերուն, վարդէ մը աւելի կարմրած, մա՛նաւանդ լեցուն դարձին, կարծես իր այտերուն վրայ հաւաքելով կրակը բոլոր տղոց, որոնք սաքուներէն կը շակին, կը շարժին ու այդ լուսնկայի անցքին առջեւ գաղտուկ–գաղտուկ իրենց ներսէն կը սարսռան։

Երկու կամ երեք տարի տեւող այս հմայքը իր փառքի հարկը կ՚առնէ հարսնիքի քողէն, որուն տակէն աղուորին աչքերը նայելու ատեն դեղնող բոցի զանակներ կը դառնան ու լեցուող կուրծքին պարոյրը բռնկած՝ մանրիկ ալեակի մը պէս կը սիրէ ծալաւորիլ։ Այդ ատեն անիկա աղբիւրին գուռին մէջ կը վախնայ նայելու։ Աւանդութիւնը անուններ գիտէ այդ հարսներէն, որոնք իրենց խելքը տուին ջուրէն բարձրացող երկրորդ աղուորին, անո՛ր՝ որ մէկէն կը բխի աղբիւրին սիրտէն, հարսի նոյն քողովն ու ոսկիներովը եւ կ՚առնէ կը տանի մարդերուն իմաստութիւնը։

Չեմ փնտռեր թելը, որ մեր աւանդութիւնը կը կապէ հելլէն հեքիաթին։ Բայց անուշ հաճոյք է ինծի, աղբիւրին աղուորէն վերանալ աղբիւրի աղուորներուն, որոնց թիւը պառաւները չեն ճշդեր իւրաքանչիւր ջուրի համար եւ որոնք տարիին մէջ, իրենց ուզած օրերուն, գեղ կ՚իջնան գիշերը, գաղտուկ առնելու հարսներուն հալաւները, մեծ հարսանիքի մը համար, լերան խորունկ ձորերէն ներս, ուր ջուրերը չեն պղտորիր մարդերուն նայուածքէն։

* * *

Հեքիաթին աղջիկները, աղբիւրներուն ծոցը, կը հագնին անգոյն կերպասը, որ երազի մը նիւթին կը նմանի եւ լուսնկայ լուսով տեսակ մը դալուկ հիւսք է արծաթէ։ Նոր հարսները կը մեռնին, եթէ իրենց աչքին իյնայ թոյլ ծփանքը, որ կը հետեւի անոնց պարերուն։

Ու անոնք՝ չմեռնող աղջիկները, կը պարեն մեղմով, ու առանց ձայնի, լերան պզտիկ հարթութիւններուն վրայ, ուրկէ ջուրը չի փախիր ամառ ու ձմեռ, բարի ծառերուն շրջանակէն ներս։

Ինծի չտրուեցաւ այդ երանութիւնը, գիշերներուն մէջտեղանքը, երբ ձի կամ ջորի արածելու համար անտառ կը քաշուէի, գոնէ հեռուէն հանդիսատես ըլլալու եզական այդ պարին, ուր մեռնողները չմեռնող մատներուն մէջ կը հանգուցեն իրենց մարմինին անարգ կաւը, եւ լոյսէ միսերուն հետ թեւ թեւի կը քալե՜ն, մարդերը, որոնց կազմութեան ամէն մէկ կտորին մէջ ցեխն ու թարախը կը մտնեն անպայման։

Հեքիաթին աղջիկները բարի են ու տժգոյն, երկար մազեր ունին, որոնք պատանքի պէս կը հետեւին անոնց խաղերուն։ Անոնք տղոց հետ հաշիւ չունին եւ գեղի աղջիկներուն նման անոնց սրտին մէջ կրակ չեն նետեր։

Բայց անոնք դժնդակ ճակատագիրն ունին հարսներէն զատելու, ոչ շատ յաճախ, ամէնէն նուրբերը, անոնցմէ՝ որոնք տարերկրեայ ծաղկի մը նման դարուն մը կ՚ապրին ու կը թոռմին շատ շուտ՝ սպառելով իրենց գեղեցկութիւնը։

* * *

Չեմ տեսեր աղջիկը իմ աղբիւրիս։ Մեր գեղէն տեսած եմ զայն դարեր առաջ, երբ տուները տակաւին չէին սեւնար անտառէն ներս ու ջուրերուն գլուխը վրաններ կը նստէին չորս ոտքի վրայ։

Անիկա գիւղէն դուրս, ամբողջ բլուր մը բռնող, հսկայ ապառաժի մը ծալքին տակը պահուըտած՝ կ՚ապրի առանձին, մանուշակէ ջուրով մը։

Ես շատ անգամ հարցուցեր եմ անունը, որ իմ աղբիւրիս աղջիկը կը հագուեցընէ մարդերուն բառերովը։ Ապառաժը անտարբեր է մեր աղօթքին կամ՝ անէծքին։ Բայց անոր ճեղքերուն մէջ ապաստանած մանուշակի տերեւներէն ամէն անգամ թեթեւ փսփսուք մը դիմաւորած է զիս, երբ հարցը դրած եմ ջուրին։

Ինչ որ ալ ըլլալ բառէ շապիկը, իմ աղբիւրս իր ծոցին մէջ երբեք չէ առած արեւէն կամ լուսինէն քիչ մը սրմա ու անոր մշտապէս զով ալեակները չեն թրջած հաճոյքի մեծ երգեհոնները, որ աղջիկներուն միսէն, լեցուն, առատ ու բաբախուն միսէն կը շինուին։

Ու երազել եմ ես, անդրանիկ պատանութեան մը սեմէն, դալկահար ու նուրբ աղջկան մը հասակին, որուն ժպիտը տխրութեան հովով մը բաբախէր անոր մոմէ այտերուն վրայ։ Ու ան ելլար ջուրերուն ծոցէն աշուններուն միայն, մե՛ր աշուններուն, երբ բլուրները արիւնին մէջ կը խղդուին, ու իրիկունները, գալէ առաջ, խունկ ու պատանք կը տարտղնեն մեծ ու ցաւելիք մեռելի մը հոգուն։

Անիկա ըլլար բարի, ա՛յնքան՝ որ մեր հարսները չվախնային իրմէ, երբ օրին մէկը հրաշք մը մատչելի ընէր իր ճամբան տառապող կիներուն։ Ու խելք առնելու տեղ, ինչպէս կը յատկանշուին աղբիւրի մյուս աղջիկները, անիկա տար դարմաններուն դարմանը, ցաւերուն ամէնէն անողոքին, ցաւերուն ամէնէն բարակին, որ աղջիկը կը զգետնէ երբեմն խաբելով, թաղելով զանոնք վարդերու մէջ, երբեմն ալ շուշանէ մը աւելի տժգոյն ու հալած գերեզման տանելով անոնց ոսկորները միայն։

Չեմ գիտեր ինչու այսպէս եմ երազեր այդ օրերուն։

* * *

Գեղ դարձիս, իմ աղբիւրս իր ճամբան ունէր։ Դժնդակ, տառապագին կածան մը, որ հսկայ ապառաժէն կտոր–կտոր կերտեր էր իր ազազուն ու դալարուն իրանը։

Վա՜յ այն աղջիկներուն, որոնց գրուած էր այդ ճամբէն ելքը։ Անոնք աշունին կամ գարունին հողը կ՚առնէին ու կը պառկեին։

Նոյն քաշուած ջուրն էր, քարերուն սիրտը, նոյն մինակ ու անլեզու ջուրը, որ իր աչքին մէջ կը քնանայ, մանուշակի խորքի մը վրայ, նոր ծառեր կամ թուփեր չէին եկած քիչ մը կանաչ բանալու անոր արտաքին խստութեանը վրայ։ Նոյն վայրի վարդենին, իր ուղղաձիգ ու ճերմակ ճիւղերովը, նոյն մանուշակի տերեւներուն մակաղումը, մանրանկարչական ու սխրագին, քարերու ճեղքին, որոնք հաւատարիմ գգուանքի մը նման կը սպասէին անոր մերկութեանը վրայ։

Աւելցեր էր քուրջի կտորներուն խատուտիկ հանդէսը, որոնք կապող դալուկ մատները ով գիտէ ո՛ր հողքին տակը հիմա կը հանգչէին անվերադարձ։

Ու աղբիւրին աղջիկը հիմա իր տեղը ունէր գեղին միւս աղջիկներուն մօտ։ Անոր տուեր էին տրտում հոգի մը, բարի, մա՛նաւանդ անով, որ յոյսէն ինկածներուն համար կը տրամադրէր իր սրբութիւնը։ Անոր կը դիմէին հիւանդներէն աւելի, որոնք վերմակին տակէն ելլալիք չունէին, անոնց կողմէն վշտակոծ սիրտեր, ընդհանրապէս մայրեր ու սիրահար տղաք, որոնք տաժանքի այդ ելքը կը կատարէին սիրոյ վերջին հարկի մը նման, անո՛ր՝ որուն ոտներուն առջեւ զերեզմանը բացուեր էր շատոնց։

Ու հեքիաթին աղջիկը, իմ երեւակայածիս պէս, բարակ, դալկահար մատներով, կ՚ելլար, կ՚ըսէին, գիշերները շոյելու լաթին կտորը, զոր ուխտի մը ձեռքը նետեր էր վարդենիին փուլերուն։ Ու հակառակ իր կամքին, անոր փայփայանքը անկարող կ՚ըլլար թուլցնելու ցաւին անողորմ լարերը, որոնք հոդկէ, փուշերուն վրայէն, անտես սլացքով մը, հիւանդին սիրտը կ՚իջնային, պրկելով անիկա օր օրի աւելի ուժով, մինչեւ որ խղդուէր, իր դուռները գոցէր, ա՛լ չբանալու համար։

Գեղացին կը սիրէր այդ աղջիկը։ Ես հիմա կարելին կ՚ընէի անոր հանդիպելու երազանքի իմ ժամերուս, աղբիւրի կուշտին, երբ մեր աչքերը աստուածի մը մատը կը գոցէ, կ՚ըսեն։

* * *

Մեր սերունդին աղուորն էր ան։

Բարակ՝ դեղնած թուղթի մը տրտմութեամբը։ Ունէր աչքեր, որոնց քաղցրութիւնը ամբողջ դէմքին վրայ միւռոնի պէս կը ծաւալէր։

Ու կը նայէինք անոր կամաց, մեղքնալով։ Անոր ոսկիները դուրս չէին դառնար, չշեշտելու համար կտրուած գոյնի մը մարմրանքը, որ կոկորդին վրայէն կուրծքը իջած ատեն՝ զմայլելի կաթի երանգ մը կը դառնար։

Քալած ատենն անգամ՝, փարչերը թեւերէն կախուելէ աւելի՝ հոն թառելու հով մը ունէին, այնքան տարօրինակ էր անոնք տանելու իր ձեւը։

Ու մեր աղուորը, դալուկ ու քաղցր, քան բոլոր միւս աղբիւրներունը, մեր թաղին ամէնէն բարի ու վախկոտ ծաղիկն էր, որ մեզի նայելու ատեն կարմրելու տեղ կը դեղնէր։

Անոր սափորները կոյրերուն ու գուռին առջեւ իրենց մորթերուն վրայ, իրենց լոյծ անդամները նետած ծերերուն՝ կու տային օրհնութիւնը աղբիւրին, թափելով աղջնակին վրայ ծերերուն այնքան երկար մաղթանքները։

Հազուադէպ է ցեղերուն մէջ գեղեցկութեան այդ ձեւը։ Աւելի հազուադէպ է, որ անոնք յաջողութեամբ անցնին հարսներուն ճամբայէն։ Եւ մեր սերունդին աղուորը օր մը գնաց մեր թաղէն, պառաւները լացին անոր ետեւէն, շատեր իրական գովքով, որուն բառերը կիները կը գտնեն՝ աղջիկները դագաղին համար հարս ըրած՝ վայրկեանին։

* * *

Ու կը յիշեմ ես աշնան գրկուն մը, վճիտ բացառապէս, յստակ ամպերով վերջալոյսի մը տակ։

Պառաւ մը, իր թեւերը աղջկան կռնակին անցուցած, կը կռթնի իմ բազուկներուս։ Ու մեր երկուքին պաշտպանութեանը տակ մեր սերունդի աղուո՜րը իր ուխտի ելքը կ՚ընէ, քանի դեռ չէ գամուած անկողիններուն ամէնէն եղերականին, որ տաքցնելու տեղ՝ կը թրջէ, ու քուն բերելու տեղ՝ թարթիչներուն ծայրը կրակ կը վառէ մինչեւ առտու:

Ի՜նչ տժգոյն է ան։ Անոր քունքին վրայ, կապոյտ գիծ մը կը լայննայ ու կը նեղնայ արագ, տենդագին, ամէն վայրկեան պատռելու պատրաստ։ Ու անոր ճմլուած շրթներէն շունչի տեղ հեւք մը կու գայ ու կ՚երթայ, յաճախ ընդհատուած ողբագին հեծքէ մը, որ մահուան զանգակի մը պէս կը հնչէ այդ կուրծքէն։

Ու կը յիշեմ անոր թափանցիկ մատները, որոնք վարդենիին վրայ արծաթի սարսուռ մը կաթկթեցին, երբ աղբիւրին աղջկան կը յանձնէր իր ցաւը խորհրդանշող քուրջին կտորը։

* * *

Ինծի կու գայ, թէ աղբիւրին աղջիկն ալ մեզի պէս լացած ըլլալու է, երբ գիշերը իր մատները հանդիպեցան ցաւի այդ պաստառին։

Անիկա եկաւ մեր թաղը, գտաւ անոնց տունը, ամիսներ ետքը, երբ պատուհանին տակ բացուեցաւ չարագուշակ անկողինը ու չհատնող, բարի գիշերներուն չարչարանքը սիրեց խնայել մեր հիւանդին։

Բացառիկ շնորհ մըն էր անոր հանդարտ քունը, հատնումի ու լուծումի այդ շրջանին, երբ ուրիշ աչքերուն մէջ բուռ մը մոխիր կը նետեն չարերը։ Աղբիւրին աղջիկը ամէն գիշեր այցի եկաւ անոր, փակելով անոր արտեւանները ցաւին դէմ ու այսպէս մեղմելով անոր երկար, սրտառուչ հոգեվարքը։

* * *

Հիմա՛, մեր աղբիւրները չունեն իրենց աղուորները, ու չունին անոնց ակերն ալ միւս աղջիկները։ Ու կը խորհիմ, դառնութեամբ, գիշերներուն, որոնք երազէ մը չլուսցած, աղբիւրի աղջկան մը քաղցրութենէն չգինովցած, կը փախչին մեր գեղին վրայէն, արագ, հալածական, սարսափած ուրիշ ոգիներէն, որոնք՝ ճերմակ ու կարմիր՝ սպառազէն ու կատաղի, կը սպասեն հորիզոններուն, արիւնի ու մահուան մեծ դրօշակ մը վէտվէտուն, իրենց ետին, կարմի՜ր, աստղէ աչքով մը, որուն վրայ ճիւաղօրէն սպիտակ յօնք մը կը կորանայ։