ՄԱ՜ՅՐ ՍՈՒՐԲ

Յստակ է, այսօրուան պէս, ամէն բա՛ն, միտքիս առջեւ։

– Մեր հրաշալի ժամը, անոր ամէնէն հեռու պատկերը, իմ յուշերս ի վար։

Անոր գովեստը, մամայիս բերնէն, բանուորի մեր հիւղակներուն ներսը, մեծ քաղաքի աշխատանոցներէն մէկուն մէջ, պարծանքն է մերոնց. գեղջուկ լամուկներ, հացին համար՝ ձգած մեր ծովը, դաշտը, լեռները ու ինկած այդ գերութեան։ Բայց հպարտ ենք մենք։ Ու քաղքենի պտլիկ աղջիկները, մանչուկները պարտաւոր են հիանալ մեր ժամուն վրայ։ Մեր ժամը մեծ է, քան ամէնէն մեծ մանարանները այդ քաղաքին։ Անիկա մեծ է թագաւորին ալ պալատէն: Անոր երեք խորանները մինակնին աւելի հարուստ են, քան քաղքի ժամուն բոլոր զարդերը միասին։ Անոնցմէ մեծը իր նմանը չունի աշխարհի երեսին։

Սա տողերը գրած պահուս, մեր ժամուն խորանը, Ծնունդի գիշերով, անշէջ նկար մըն է, որուն հետ չեմ փոխեր մեծ արուեստագէտներուն բոլոր նման գործերը։ Զայն նկարագրել, հիմա, բառերով խաղալ է ինծի համար։ Անոր կիսաղեղ աստիճաններուն բարձրացումը։ Մոմերուն սիւները, կարգ մտած նորատունկ թթենիներու նման։ Ոսկին, որ խաչ է ու կերպաս, սկիհ ու վահան։ Տապանակ ու անօթ ծաղիկի։ Արծա՛թը, որ աշտանակ է ու պատուանդան, խնկաման ու աւետարան։ Կանթեղներու շարոցները, հարիւրով, հազարով։ Կամարի գիծին բազմած մարգարէներուն մօրուքները, որոնք կը դողան իրենց առաջին պլպլուն բոցերէն։

– Տէրտէրները, ոսկի ու արծաթ իրենց շուրջառներուն մէջ։ Այն ատեն՝ տարօրէն աղուոր, անմարդկային գրեթէ, նման սուրբերուն, որոնք մեր հեքիաթներուն մէջ կը քալեն երկրէն երկինք։ Ոմանց կզակէն երկու թիզ խաս, գզուած, ձիւնի պէս մաքուր մօրուք, ուրիշներու սեւին, դեղինին դիմաց։

– Տիրացունե՛րը։ Որոնք երկու դասերը լեցնելէն զատ, յորդեր, ետեւն են անցեր։ Թո՛ւխ, կարմրուկ, անուշիկ տղաք։ Որոնց շապիկները սրբեր են գեղացին ու հաներ ցոյցի անոնց աչքերը, ճակատները միայն։

– Ու ժողովուրդը։ Որ գլուխներու շարք մըն է, միակտուր։ Ուսէ ուս բացուածքն իսկ հեռանկարին մէջ կը հալի այդ հսկայական արտին։ « Ասեղը ձգես, չիյնար գետին »։

Այսպէս կը գովենք մեր ժամը, անոր տօնը, քաղքենի տղոց։

Մենք բանուորներ ենք։ Ու ամէն Կաղանդի կը ձգենք քաղաքը, գործի պակասէն ու կը դառնանք գեղ, օրով մը հեռու։

* * *

Մամայիս գրկէն, մանուկի իմ աչքերը չեն գիտեր ուր պետք է կենան.

– Ոսկիի՞ն, որ խորաններուն կռնակները, սիւներու խուրձերը, կիսակամարներէն փրթած սլաքները, նկարներուն շրջագիծ հաստ շեղբերը, վարագոյրներուն ամփոփ փորերը կը վառէ, կը փշրէ, բայց չի կործաներ։

– Աւագ խորանի նկարի՞ն, ուր մազերը ոսկի համայելի մը մահիկին մէջ լաչակած, մեր հարսներուն չափ մատղշուկ կնիկ մը նոր ծնած պիլիկ մը «կը խանծրէ», ինչպէս գիտեմ, թէ կ՚ընեն երկինքէն բերուած բոլոր տղոց մայրերը, ու ինչպէս կը պոռայ արդէն, ժամէն դուրս «աւետիսը».

 

«Խանձըրեցին, պլլեցուցին, աւետի՜ս»,
«Մսուրքին մէջ պառկեցուցին, աւետիս»…
«Աստուած աս տունը շէն պահէ, աւետի՜ս»
«Շէն պահողին Աստուած պահէ աւետիս»…

 

դռնէ դուռ, հաւաքելու համար աղքատներուն բաշխուելիք նուէր, հաց, ձէթ, ձաւար, պանիր…։ … Շուն մը, ոչ մեծ, ոչ պզտիկ, դունչին անուշիկ, մանուկի ժպիտ։ Իշուկ մը, ցռուկը թաղուած մսուրքի յարդին։ Տգեղ մեծ փորով կովեր։ Հարսնուկը, մէկ աչքը տղուն, մերկ, իրաւ պէպէք մը, հասակովը հարուստի տունէն իմ տեսած պէպէքներուն։ Ձիգ, ամուր միսով։ Միւս աչքը մարդու մը, գեղացի պապա, քիչիկ մը տրտում՝, ան ալ ծունկի՝ մսուրքի եզրին։ Ու պոչով աստղը, ձեռքի չափ խոշոր, մութին ծոցէն կախ, որ լոյսին մէջը իր սլաքներուն կը շարժի կարծես։

Մամայիս գիրկէն, կը նայիմ այս ամէնուն ու չեմ կշտանար։ Քաղաքը, ճամբան։ Ձիւնը։ Դուրսը թքնես՝ կը սառի։ Հոս արքայութիւն։

– Մա՜յր սուրբ…

Կը ցնցուիմ, պզտիկ իմ թաթիկները պրկելու իսկ վախնալով։

Ըսես, հալած կրակ է այդ ձայնը, որ կը քալէ իմ միսերուն վրայէն, ու կը զարմանամ որ չ՚այրիր։

Ըսես, արդար եղն է հարուստին սեղաններուն, ուրկէ կը փոխոի, կը փոխադրուի անոնց հացերուն։

Իմ բոլոր մարմինովս կը մտնեմ այդ ձայնին մէջ, դողալէն, մսելէն, այրելէն, բայց գինովի պէս երջանիկ։

– Ի՞նչ ունիս։

Մայրս է, հաւանաբար զգալով իր վիզին վրայ դողը իմ բազուկներուն։

Չեմ պատասխաներ, քանի որ չեմ գիտեր, թե ինչ ունիմ։

Բայց իմ նայուածքը փակած, պաղած է մարդոց խումբին, «օսկի» շապիկներուն մէջ, մեծ խորանին առջեւ, կռնակին բաց գիրքի մը դիմաց։ Կիսաբոլոր։ Կը պոռան ու գլուխ կը թօթուեն։ Մէկը, որուն բերանը ինծի է դարձած, կը բանայ եղանակը։ Ուրիշներ կը հասնին ետեւէն։

– Ինչո՞ւ կը պոռան, մամա։ Ի՞նչ կընեն այդ մարդերը։

– Կը կարդան, տղաս։ Դուն ալ մեծնաս, կարդացուկ ըլլաս, մամադ գայ մտիկ ընէ։

Բառերը չեն հասնիր ինծի։

– Մա՜յր սուրբ…

Շատ ամուր բռնած եմ «Մայր սուրբ»ը, որ կու գայ, կը թօթուէ զիս, կ՚անցնի, մեծ ալիքի մը նման ու նորէն կու գայ։ Կրակէ՜ օրօր։ Ամէն անգամուն, քիչ մը աւելի սեղմ, բազուկներս կը փաթթեմ վիզը մամայիս։

Կրակ է, արդար եղ է, մաս պատարագ, այդ եղանակը։

– Մա՜յր սուրբ..

Տիրացուները։ Կուճուկ Թորոսը, որուն երեսին կէսը բերան է լման։ Ետիս՝ բոլոր գլուխները։ Կը գոռան ամէնը։

Դողը կը սաստկանայ, գտնելով ակռաներս։ Պիտի լամ, բայց կը վախնամ։ Կը մտիմ կրակին մէջ։

– Մամա։

– Ըսէ, ձագուկս։

– Ո՞վ է մայր սուրբը։

Կը փսփսամ, քան թէ կը խօսիմ, անոր ականջին, բառերը հազիւ բերելով քով քովի։

– Աստուած պապային մայրն է, տղաս։

Չեմ հասկցած։ Ու նորէն ծռելով, հեռքի պէս։

– Ո՞ւր է։

Խնդալէն, ծոցին աւելի ուժով սեղմելէն, գլուխս կը շտկէ դէպի խորանը։ Նկա՛րը։ Մսուրքի առջին կնիկը ցոյց տալով.

– Պիլիկը կը փաթթէ, տեսա՞ր։

– Տեսայ։

– Ան է Աստուած պապային մաման։

– Ատ պտլի՞կը։

– Սուրբ է, տղաս։

– Սուրբը ի՞նչ է։

Մայրս կը համբուրէ բերանս։

– Ինչո՞ւ կու լայ։

– Ո՞վ։

– Աստուած պապային մաման։

– Քեզի անանկ կու գայ, տղաս։

Բայց ձայնը կ՚ողողէ հիմա։ Կանթեղներուն լեզուներն ալ բաժին կ՚առնեն այդ ամէնուն մէջ, քանի որ կը շարժին։ Ու հեռուի պատուհանի մը վրայ ձիւնը հազար գոյներով կերպաս մը կը հիւսէ։

Ու բազմութիւնը, որ կը կրկնէ .

– Մայր սուրբ, բարեխօսեա…

Ի՞նչ քաղցր էր իմ մամային ձայնը այդ ամէնուն մէջ։

– Դուն ալ ըսէ, ձագուկս։

– Ի՛նչ ըսեմ։

– Մայր սուրբ, բարեխօսեա…

– Ինչո՞ւ։

– Որ քեզի պապուկ լաթ բերէ, ոտից բերէ, շաքար բերէ…։

Կը կղպեմ շրթներս՝ յանկարծական տրտմութեամբ մը վիրաւոր: Իմ չունեցածներուս, իմ զրկանքներուս ցաւը, ասեղ–ասեղ, կը զգամ՝, որ կ՚անցնի աչքերիս անդին, գլուխիս տոլ ին։ Իմ հոգին կ՚այրի զայրոյթովը մանուկին, որ այդքան բրտութեամբ կը բացուի մէկէն հասկանալու, թե ինչու քաղքի աղջիկները իրենց հասակէն մեծ պէպէք կ՚ունենան, տղաքը՝ երկու ձիով կառք, բերուած իրենց Կաղանդ պապայէն…։ Գե՞ղն ալ։ Ուրիշներուն կռնակը՝ տաքուկ չուխա, գրպանները՝ շաքար ու չամիչ։ Ի՞նչ ըրած է իմ խեղճ մամաս, որ ասանկ պարապ գրպանով ժամ բերէ ինծի, առանց ոտիցի, առանց չուխայի։

Ու կու գայ արցունքը, շատ, ծանր, գրեթէ հեկեկանք։

Ինչ գիտնար իմ դժբախտ մայրը, որ այդ րոպէին իմ աչքերէս իր սրբածը տղու արցունք մը չէր, թէ մօրը ծոցէն իսկ մարդիկ երբեմն կը սկսին հասկնալ բանը, որ անուն չունի…։ Ու անիկա կը համբուրէ իմ աչքերը, երկար, խանդով, քիչիկ մը տրտում։ Ու կը ծածկէ իր ծոցին իմ «մենծ գլուխը», ինչպէս կը կանչեն զիս դրացիները, տարեկիցներս, հին խաթունները, երբ սափորը կը դնեն իմ ձեռքը. «աղբիւր թռելու» ջուր բերելու, հաւանաբար չհասկնալով ցից ու գոնչէն կրծուած այդ բարձունքը, նիհար ուսերուս վրան այնքան անտեղի եւ օտարոտի։

Ամբողջ այդ երգի ընթացքին, կրակը չի դադրիր իմ մէջ։ Կոտրած է իմ հոգին։ Այս տարի ալ կռնակս պիտի չմտնէ նոր լաթ, ոտքերուս՝ կօշիկ, քանի որ բերան չկրցայ բանալ, ամէնուն նման։

Մի հարցնէք, ձմեռ գիշերուան այդ արարողութեան մնացեալ մասէն։ Հաւանաբար ըրի միւս տղոց նման, որոնք կը քնանան, իրենց մօր գրկին։

Բայց, ներեցէք ինծի, որ այդ օրէն կէս դար յետոյ հարցնեմ .

– Ինչո՞ւ այդ «Մայր սուրբը», այսքան կանուխէն ինծի արժէր իմ առաջին արցունքը, հոգիի գիծէն։

* * *

– Նորէն մեր ժամը։ Տարիներ ետքը։

Տաղաւար։ Բայց սե՜ւ։

Խաղող չենք օրհնած, «գեղէն դուրս չելլալ» արգելքին համար։ Մեր այգիները կը նային թուրքերու գեղերուն, ուր «արիւն» կը պատրաստեն։

Աստուածածնի իրիկուան ժամերգութիւն։ Ուրիշ տարիներ, պարզուկ բան էր ան, ծեր կնիկներով, ծանօթ կոյրերով, ժամուն հաւատարիմ՝ քանի մը կոյս–աղջիկներով։ Այդ օրը՝ ծո՜վ էր բազմութիւնը։

Մեծ տղայ մըն եմ։

Գիտեմ, որ մեզի շատ մօտիկ Ստամպոլին մէջ իմ եղբայրներուն ու հայրերուն արիւնը կը վազէ ջուրի պէս, « վասն ծովացեալ մեղաց մերոց », ինչպէս սորվեր է պատկերել մեր տէրտէրը, հաւանաբար մեր հին պատմիչներուն պէս, ուր ես ալ կարդացեր եմ այդ բառերը։ Բայց չեմ ալ հասկցած աղէկ մը։ Ո՞րն աւելի մեղք էր։ Մորթե՞լը, թէ մորթուիլը։ Տղո՜ւ հարցում, որուն պատասխանը չեն տար տակաւին հիմա, իմ ճերմակ մազերը։

Գիտեմ, թէ մեր այգիներուն վարօքը, թուրքերու գեղերուն մէջ, մարդիկ, ապահովաբար արդարնե՜ր, դանակ, տապար, կացին կը սրցնեն մզկիթներու հրապարակին ու մատաղ ձիթենիներու վրայ, փորձը կ՚ընեն թեւեր թռցնելու, գլուխ կտրելու, փորեր ճեղքելու։

Գիտեմ, թէ մեր գեղը հանող ճամբաներուն վրայ, սեւազգեստ մարդոց խումբեր կ՚երթան ու կու գան։ Ու բլուրէ բլուր փողերուն կարմիր, արիւնոտ ձայնը, ծիրանի գօտիի մը պէս, կամար կը կապէ։

Ու գիտենք, որ անոնց ետեւէն, անոնց վրայէ՜ն՝ մեր բարի, արդար, օրը հինգ աղօթքը երբեք զանց չըրած դրացիները, մութին թեւերով ճամբայ կը բանան, գեղ բարձրանալու, մարդ կըտըրտելու ։

Աստուածածնի Չորեքշաբթի գիշերն է, որ կը սկսի։

Մեր ժա՛մը, « աւուրանց դատաստանի »։

Նաւը՝ ահագին ժամուն, զոյգ պահարանները, բակերը, պարտէզները, երկու դպրոցները լեցուեր, յորդեր էին շատոնց։ Բոլորն ալ կիներ, հարսներ, մանուկներ։ Այրերը, մեծերը, երիտասարդները տուներուն ներսը, իրենց կացիններուն, բահերուն գլխուն։

Ու միտքս կու գայ Ծնունդի տօնին ոսկի գիշերը, ինչպէս պատմեցի։ Պակաս է մամաս, քաղաքը, գործին։ Իր եռացող ջուրի գուռին վրայ, ցերեկը, անիկա տեսա՞ւ իր ձագուկը, հեռու գեղին մէջ, որ կը պատրաստուի « Մա՜յր սուրբ » երգելու։

Ամառնային շոգ է իրիկունը։ Բայց անշնչելի՝ նոր բանով մը, զարմանալի՝ որքան ահաւոր։ Չարաշուք, չարագուշակ հոտ մըն է ատիկա, գեղին մէջ, իր պատճառած մահերովը մեծ սարսափի տէր։ Տարին քանի հատ պզտիկ կը թաղենք, ածխացած անկէ, անզգոյշ մօր մը սխալին համար։

Ու հոտը կը պտըտի, կը սաւառնի մեր վրայ։ Կը զգանք, իրարու, փակած միսերուն վրայ, քրտինքի մը պէս, որ կսկիծ կու տայ։ Բոլոր հարսները, անխտիր, տրտմութեամբ մը՝ զոր այսօր միայն կը հասկնամ, կը մտնեն պահարան։ Շարքով՝ թիթեղները « վազող ջուրին », ինչպէս կ՚ըսեն թուրքերը, կը սպասեն մեզի։ Հանուած են ժամուն բոլոր ըմպանակները, սկիհները, կոնքերը։ Շատեր մէյ–մէկ բաժակ, զգուշութեամբ, կը տանին իրենց հետ։ Ու ժամուն գաւթին բացուած են բերանները ձեթի մեծ գուբերուն, որոնց մէջ իյնող մը կը խեղդուի։

Կիները իրենց մազերը, զգեստները, կուրծքերը կը շփեն քարիւղով, ինչպէս ձէթով։ Ո՛չ ոք՝ որ դժկամակի։

Տղաքս, մաքրուած, հաղորդուած, կը հսկենք պզտիկներուն։ Խորաններու առջին ութ քահանայ, կէսօրէն ի վեր, կը հաղորդեն բոլոր ժողովուրդը։ Ամէն հասուկ աղջիկ, ամէն նոր հարս իրաւունք ունի կծիկ մը բամպակի եւ գաւաթ մը քարիւղի»՝

Վա՞խ։

Հիմա չեմ կրնար ճշդել, թէ ինչ կը զգայի այդ ահաւոր իրիկունը, երբ քարիղին բարակ այրուցքը, քրտինքիս ու արցունքիս մէջէն կը գտնէր իմ երեսները։ Ինծի այնպէս կու գար, որ «կրակին շապիկը» հագած, արդէն ճամբայ ենք, այս բոլորը միասին, դէպի Աստուծոյ արքայութիւնը։ Երկինքի ճամբո՜վ։ Ի՛նչ գիտնայի, այդ օրերուն, թէ պիտի դրուէր այդ ճամբան, իմ առջեւ, աւելի իրա՜ւ։

Տէրտէրները աւարտած են իրենց պաշտոնը։ Զուսպ, դաժան, ծանր լռութիւն։ Ծծկեր մանուկներէն զատ ոչ ոք որ բերանը բանայ։

– Հա՜յր մեր որ յերկինս ես…։

Քանի մը հազարը անցնող այդ բազմութիւնը քար կը կտրի։ Ու «խոնարհեցո» մեղեդին։

Արեւը մեռած է արեւմուտքէն ալ անդին։ Պատուհանները սեւ պատանքի պէս։ Երկու կանթեղ, մէկը՝ գաւիթին, միւսը՝ աւագ խորանէն։ Ու զոյգ մոմերը, որոնք ժամագիրքին երկու քովերը կը հսկեն։

......................................................

– Մա՜յր սուրբ, սքանչելի լուսոյն…

Հիմա ջուրն պէս գոց գիտեմ քարոզը։

Ու կը թաւալի սրբազան աղօթքը, նորէն բերանովը ամբողջ ժողովուրդին։ Քարիւղին հոտը տակաւ կը թանձրանայ, կը փակչի մեր շնչած օդին ու կ՚այրէ մեր քիթը, աչքերը, ձայնը։ Կիները կը պարպեն իրենց մազերուն՝ պահեստի բաժակները։ Բամպակին կծիկները կը պտըտին պզտիկներուն մէջ, ձեռքէ ձեռք։ Պահ ընդ պահ, մեզի կը թուի լսել շեփորներուն արձագանգը, փշրուող սուրի մը շեղբերուն նման։

Բայց աղօթքը, խոր, տարբեր, իրաւ, պահէն ալ վեր, մեզմէ ալ վեր, որ կը յորդի, կը փրփրի։ Որ մեր մարմինէն փրթած, բայց անկէ ազատ, անկէ մաքուր, անկէ թեթեւ պոռթկում մըն է դէպի վեր։ Մեծերը ու պզտիկները առնուած են այդ «ալիքին» մէջ։

 

– Զի լռեսցին պատերազմունք,
Դադարեսցին յարձակմունք թշնամեաց,
Տնկեսցի սէր եւ արդարութիւն ի յերկրի …
Աղաչեմք …

 

Ու չկար մէկը, այդ կնիկներուն մէջ, որ չհասկնար սա բառերով ուզուածը, ինքը իրեն, առանց մէկու մը միջնորդութեան ու առանց այրը ճանչնալու մեր գիրերէն։

Շեփո՜րը, իր երկաթին մէջէն, իբր արձագանգ այս պաղատանքին։ Հեռուներէ՜ն։

Այն ատեն հարցուցի ես ինծի,

– Ի՞նչ է մեղքը սա կնիկներուն, սա պզտիկներուն։

Ո՛չ ոք, այդ պահուն, որ պատասխան տար։

Ժամուն գանձատունը թաղուելու գացած մեր հին պատմիչները ներկայացան միտքիս, երբ կը փռէին մեր մեղքերը, մեր առջին, բացատրելու համար անհուն շինաստանին սպառսպուռ կործանումը, արարքներուն իբր քաւութիւն մեր իշխաններուն, թագաւորներուն։ Հո՞ս։ Իմ առջեւս էր իմ ժողովուրդը։ Որ օտարին յարդի շիւղին իսկ աչքը չունէր, մորթուելու արժան դառնալու համար։ Ես կը ճանչնամ՝ բոլորը, հօրով ու մօրով։ Այդ մարդերը իրենց արտին ու պարտէզին, օրուան հացին ու զաւակներուն հոգէն անդին ուրիշ մտածում, ախորժակ չունեցան։ Անոնք աս աշխարհէն մէկ բան միայն հասկցան, – աշխատանքն էր ատիկա։ Ու չունեցան պարտք՝ իրենց հոգիէն անդին։ Բանեցան։ Դատեցան, որպէսզի տան թագաւորին, բռնաւորին, վաշխառուին։ Տուին անոր, որ ուզեց։ Ու տուին իրենց չունեցածէն։ Անոնցմէ շատերուն տունը շաբաթներով հացը պակսեցաւ։ Բայց սեղան չեկաւ անարդար, ամբարիշտ վաստակը, որ քրտինքի ճամբով չհասնէր իրենց։

Ու կը հարցնեմ.

– Ի՞նչ ենք ըրած, այսպէս այրուելու համար ողջ–ողջ։

Ու պատասխանը կու տայ աղօթքը.

– « Ընդունիլ յարքայութիւն երկնից », – որ բառ մը չէ, երբ կը սաւառնի իբր ձայնի շղարշ մը մեր վերեւ։ Մեզի կը թուի տեսնել այդ պատռուիլը երկինքներուն, կաս–կապուտ ապարանքի մը պատերուն նման, երկուքի։ Աստուծոյ մա՜յրը, ու զաւակը գիրկին։ Մէկը կ՚ըսէ։ Ուրիշներ կը կրկնեն։ Կան՝ որ կը տեսնեն։ Ուրիշներ՝ որ չեն տեսած։ Բայց բոլորին համար ալ՝ իրակա՜ն այդ երկինքը։ Մեր պատմութիւնն էր, որ կու տար մեզ այդ վստահութիւնը։

Քարոզը աւարտած է։

Լռութիւնը կրկին, որ քար կը դառնայ, մեր հոգիներուն պէս։

Չեմ պատմեր հիմա, թէ ինչպէս լուսցուցինք այդ գիշերը։

* * *

Առտու կանուխ, արեւէն առաջ, կիները, իւղով թաթխուած՝ կ՚ուղղուին տուն։ Ամէն մարդ գլուխն է իր ընտանիքին։ Ես մէկը չունիմ։

Կը մտնեմ թեւը կոյր աղջկան, որ տեսեր էր Աստուծոյ մայրը, տուն առաջնորդելու։ Դրացիներ ենք։ «Ծաղիկ»էն առաջ, լոյսի պէս աղուոր էին անոր աչքերը։ Կը հարցնեմ.

– Պտլի՞կ էր։

– Ո՞վ։

– Մայր սուրբը։

Ձեռքը դէմ բերաւ։

Չեմ կասկածիր ատոր։ Ես ալ պոռացեր էի անոր:

– « Աղաչեա վասն մեր զառ ի քէն զմարմնացեալն Աստուած …»

Բայց կը կրկնեմ.

– «Կը խանձրէ՞ր…»

Չի պատասխաներ։

Կը յանձնեմ զայն անդամալոյծ իր մեծ մօրը ու գլուխս առած կը քաշուիմ այգիները։

Հարսնութիւնն է անոնց։ Չեմ խօսիր, թէ ինչ զգացումներ կը պտըտին իմ մարմինին ամէն մէկ մասին։

Նայուածքիս առջեւն է վայրանկարը, արքայութեան չափ աղուոր. գո՛րծը՝ իմ պապերուս։ Որոնք շիներ են սա ձիթաuտանները, թթաստանները, այգեստանները, ճամբաները, նետեր՝ մեծ լերան ոտքին, տուներուն ժամ տեւող կամարը ու ծաղկեցուցեր սա ամայքները։

Անշուշտ, այդ ամէնքը զօրաւոր մեղքե՜ր, որպէսզի մորթուէին հեղինակները։

Աստուծոյ մայրը, այդ տարին միջամտող, ինչո՞ւ մատը չշարժեց քսան տարի վերջ, երբ նոյն այդ օրերուն, իր տօնին մօտիկ, այդ ժամը նորէն լեցուեցաւ նոյն պայմաններուն մէջ, նոյն բազմութիւնով։ Հաւանաբար նորէն ուզեցին իր «բարեխօսութիւնը» ու սպասեցին։

Յուսահատ, անոնք պիտի ձգէին ամմէն բան, իյնալու համար անապատներու ընդերքը մինչեւ։

* * *

Ես գրեմ՝ քառսուն։

Դուք դրէք՝ յիսուն։

Տարիներ վերջը, վերը պատմուած Ծնունդ գիշերէն ու Աստուածածինէն ։

Հիմա՝

Մեր գեղին ոսկի ժամուն տեղ, տաղաւար է վրաս գոհար տուփի պէս գողտրիկ, անուշիկ տաճարը Սրբոց Յակոբեանց դարաւոր Գահուն։ Ու անոր կամարներուն տակ միամիտ ցաւը, ահաւոր տագնապը իմ մանկութեան, պատանութեան՝ փոխարինուեր են ուրիշ բաներով։

« Մայր սուրբ »ը հոս ալ բառերու հրդեհ, տակն իմ ուղեղին, որուն պարիսպները դեռ կը թնդան հարուածին ներքեւը ճակատագրին։

Երգը հնոցէ մը փրթող գալար մը ամպ է իմ աչքերուն համար։ Անհուն մէկ ալի՜ք՝ որ կտրէր իմ աչքերը, ձգէր զիս առջին, դէպի հեռաւոր արքայութիւն մը։

Հազիւ ուժ, ատեն՝ սակայն, սկսող այլայլումին առջեւ, ինքզինքս պահարան նետելու։ Ետեւէս հրուած աղօթքին սիւնովը, որ ո՛չ վախ է, ոչ ալ զրկանք։ Զայն կը զգամք իբր կարմիր պողոտայ դէպի արձակութիւններ, իրարանցիկ անտուններ, որոնք մօտ էին այնքան, ու այնքան հեռու։ Ատոնց վրայ մտածումն իսկ սարսուռ է հիմա ի թոյլ մարմինին. « Մայր սուրբ »ը նման է դուռին, որ բացուեցաւ իմ առջեւս, ամիu կայ, եղերական հանդէսի մը մէջ (զոր պատմեր եմ՝ ուրիշ տեղ մը) դէպի արշաւ մը, տարօրինակ Նաւորդի մը հետ, խեղճ խեցիին վրայ իմ մարմինին, սեւ դրօշ մը առագաստ ըրած, անհուններ կարելով իրարմէ արագ։

* * *

Ու ահա, Հովն է, կ՚անցնի։

Պահարանը կը մսի անոր շունչին մէջ։ Իմ շունչն ալ նեղուած։ Հինցած ամանէ մը թափուող գինիին նման։ Ժամէն պահարան՝ անհուն է ճամբան իմ անիրաւ ոտքերուն համար։ Զգայութիւններու այլայլումը տակաւ կ՚ամրանայ, ըլլալու համար ստուերայնութիւն։ Նորէն թեթեւ, սառ քրտինքը, որ ամիս առաջ, տագնապին ատեն մահուան ընդելոյզ շապիկն էր ըսես։ Նոյն կախարդ մատներուն տակ, ան ինքզինքը կը հիւսէ բիւրեղ առ բիւրեղ ու կը փաթթէ զիս։ Պտո՜յտ։ Որ կը դառնայ իմ մէջ ու ինձմէ դուրս։ Մութը գոյն–գոյն իր ալիքները կը թաւալէ։ Ու ասոնց ամէն մէկ քուլան ձեւ մը կու տայ շրջանակին, – նկար, կանթեղ, սաղաւարտ։ Ու տեղը, ուր նետեր եմ ինքզինքս, կը թուի կակուղ, քիչիկ մը գոգաւոր, կարծես խոյս տալու պատրաստ իմ տակէն։

Այս ամէնը այնքան եղաւ, որքան « Մայր սուրբ »ը, որ առանձին յաղթանակ է ինծի համար։

Նոր տագնա՞պ մը։

– Ո՜վ գիտէ։

Տեղ, օը, ժամանակ չունի Ա՛ն՝ որուն գերագոյն պարտքն է յանձնուած ջնջել Տեղն ու ժամանակը, գիրքերուն Միջոցն ու Տեւողութիւնը։

Գլխուս մէջ ծղրիթին նուագը, յաւիտեանի մը համար յարդարուած։ Բզզիւնը՝ պրկուած լարին, որ կը տառապի ինքզինքը խորտակել չկրնալուն։

Ու միջոցը կ՚օրօրուի անհուն զանգակի մը նման։

Հո՞վը։

Կը պակսի Նաւորդը։

Կը սպասեմ։

Որքան, չեմ յիշեր։ Ինծի կու գայ, թէ կար այդ սպասումը կէս յաւիտեան մը գոնէ։

Ոչ ոք։

* * *

Վարդապե՜տ մը։

Տարիքէն նուաճուած, գզուած, հալումաշ վարդապետ մը։

Կը տեսնեմ՝, կը լսեմ ամէնուն նման եւ ինծի նման։ .

Դէմս է վարդապետը։ Մկրտութեան աւազանի սաքուին նստեր է անիկա։ Բաց, ուրիշ ճամբայ այդ աւազանն ալ, ուրկէ կը ծնին մեր տղաքը սա սուտ, փուտ աշխարհին։ Ան ալ հիւանդ է, անունն անյայտ ցաւէն, որ գոյութիւն չունի բժիշկի տետրին մէջ, բայց հիւանդին մէջ իրաւ է ու խոր։ Որ յիսունէն վերջ, խուլ որոտում է մեր ականջն ի վար, Անդիին ճամբան կարծես պեղելով։ Երբեմն՝ հանդէս պղտոր կտաւի, տարտամ աստղերու, ճերմակ ճանճերու մեր աչքի դաշտին։ Սակայն բեռ՝ անորոշ, մեր կողերն ի վար, մեր կողերն ի վեր։ Կուրծքի պատնէշին։ Ու սրտի տունին։ Յիսունէն յետոյ։

– Ինչո՞ւ դեղնեցար։

Հարցնողն է մեղրամոմ վարդապետը, որուն աչքին ճերմակը դեղնուցի է փոխուեր։

Չեմ պատասխաներ, ձայնէս վախնալուս։

Պահարանին մէկ հատիկ պատուհանէն տմոյն լոյսը չի կրնար բանալ, նեարդաւորել անոր մօրուքը, կրակէն խանձած բուրդի գալարքներով, տոտոզուած, արմատ նետած անոր երեսներուն ակօսներն ի վար։ Քիչիկ մը ուռած կոպերուն ներքեւ արիւնէն պարպուած անոր աչքերը չեն ուզեր նայուածք ըլլալ, շատ շուտ յոգնելնուն։ Գիտեմ ատիկա անձիս վրայով։ Կու գայ օրը, ուր կը դողանք կաթիլին իսկ վրայ մեր ուժերուն ու չենք նայիր ուրիշի, քանի մը րոպէ աւելի կենալ կրնալու համար սիրելի գիծերու դիմաց, երբ գիտենք ձեռքը, որ լարը կարձակէ Մեծ Վարագոյրին։

– Մա՛յր սուրբ…

Խունկի գոյն ու համ ունին բառերը վարդապետին։ Ինչո՞ւ, քիչ մը նահանջով, անիկա կը կրկնէ դուրսի աղօթքը։

* * *

Ես չըսի ձեզի, թէ Հարուածէն ասդին առջի ելլելս է տունէն։

....................................................

Հո՛վը։ Մեծ, ամբողջ։

Դէմի պզտիկ կանթեղին տակ, պատին մէջ հիւսուած նկարէ մը մարդ մը կ՚անջատուի։ Սեւ, խոր, իրա աչուըներով, որոնք Ս. Յակոբայ նկարներուն մէջ նայուածքի ոճ մը կըլլան։

Սկսա՞ծ է։

… Ուրիշ պատի մը երեսին շապիկները տղոց կ՚ուռենան. առանց գլուխի։

Անոնց վերեւի մեծադիր նկարէն Քրիստոսը փակած է իր բազուկները։ Չեմ զարմանար, որ արիւն չի կաթիր գամերուն փոսէն։ Ու խաչի ոտքին, դա՛նկը, որ կը բարձրանայ, բայց չ՚ըլլար մարմին ու կը նայի առանց աչքերու։ Մէջս ոչ մէկ վախ։ Հանդարտ ու համակերպուն։ Նոյնիսկ կը մտածեմ՝ անոնց, որոնց գլուխները զատուեցան իրենց վիզերէն, չգործուած մեղքերու իբրեւ հատուցում։ Գանկին նայուածքը օտար չէ ինծի։ Օրեր ունիմ ետիս, ուր ինծի տրուեցաւ կենալ իրենց իրանները փնտռող գլուխներու դիմաց:

Ոտքի, կնիկները։ Գլխիկոր ու զարհուրած։ Նման այն հազար հազարներուն, կը մտածեմ՝ ես, որոնց ծունկերուն դրին փրցուած գլուխները իրենց սիրականներուն, էրիկ, զաւակ, եղբայր…։ Ու ակամայ, կը հարցնեմ ես ինծի,

– Կը տեսնէ՞ ասոնք այդ խեղճ կնիկը,

որ, պատկերին մէջ իր երեսնամենի Միածին Որդին գիտէ իր գլխուն վերեւ, բազուկները պինդ փայտ իր պատանքին։

Ու անոր կապուտիկ վտաւատը փոխուեր է ճերմակի, մետաքսի հովով։ Ու թարմացեր, բացուեր է անոր դէմքը, մեր պարտէզներու շուշանին նման։ Երկու ձեռքերը իրարու հիւսած ձիթենիի ճիւղի մը ցօղունին։ Ու ան նման է այն աղջնակին, զոր յիսուն տարի առաջ, ցոյց կու տայինք իրարու « Քրիստոնէական » անունով գիրքի մը մէջէն, ու կ՚ըսէինք, զմայլուն, խռոված, մենք ալ չգիտնալով ինչուն.

– Ինչ պըտըլիկ մայր…

նայելով մեզմէ մէկուն, խոպոպներուն՝ մանտրտիկ ոսկի, մազի աջ խաղին՝ արծաթ համայիլ։ Բարա՜կ։ Մատղշուկ։ Ան տարին մեր թաղը բերուած հարսներուն նման, որոնց քողքը, հարսանեկան զարդերը բան մը ունէին գիրքէն վերցուած։ Մեզմէ ամէնէն մեծն իսկ չէր կրնար քակել գիրերը, հասկնալու համար լման ։ Այբուբենը մեր գեղը կ՚անուանուէր երկաթէ լէպլէպի: Զայն ծամելու համար մեր ծնօտները պողպատ դառնալու էին, ժամանակի սալին վրայ։ Մեզմէ մէկը, աղջիկ մը, կարկուտի պէս արցունք կը թափէր։ Մենք գիտէինք ու չէինք գիտեր, թէ ինչու կու լար պտըլիկ աղջիկը։

Հարուածէն ասդին, տեւողութիւնը իմ մէջ ենթակայ է այս քայքայումներուն։

Կը սպասեմ, որ բացուի երկինքը։ Իջնէ ճառագայթին առագաստովը Աւետումին անուշիկ հրեշտակը, ա՜ն՝ որ սուր չունի Գաբրիելին նման, այլ՝ ծաղիկ մը մենծ, երկնի դաշտերէն քաղուած անպատճառ։ Ու ըսէ այդ աղջընակին ինչ որ մեծերէն սորված մեր մանուկ բերանները կը պատմէին իրարու,

– Զաւակ մը պիտի ծնիս,

առանց հասկնալու։ Ամէն տարի, նոր հարսներուն հետ, երկինքէն մեզի պիլիկներ կու դային, բայց չէինք տեսած մէկ հատիկ հրեշտակ։

Կը սպասեմ, մտովի կրկնելով հրեշտակին բառերը։ Ու տարօրինակը ան է, որ իմ ճերմակ մազերուն տակ ինչ որ փռուած է հիմա, ուրիշ պատկեր է, ուրիշ աշխարհ մը, իրաւ, ծանր, արիւնոտ։ Նոյն ատեն ես մարդն եմ այդ երկու աշխարհներուն, հաւասար հաւատարմութեամբ։ Կէս դա՛ր, երկու եզրերուն մէջտեղը։ Ու անհուն բեկումով գիտեմ, որ օրերու այդ անհուն շեղջէն ես չըրի հանդիպումը այն մէկ հատիկին, որ պատկերէն դամուած մնացեր էր իմ մանուկի ուղեղիս ետին։ Անխորտակելի, անայլայլելի։ Օ՜րը, որ բերէր խաղաղութիւն սա մեր ապրած աշխարհին վրայ։ Չգտայ օրը։ Ու պարտաւոր եմ մեկնիլ այս աշխարհէն, կարօտը սրտիս շատ մը բաներու, ամէնէն աւելի՝ խաղաղ այդ օրուան, ուր իմ ժողովուրդը իր հողին վրայ ինքզինքը օտար չկարծէր, իր հացին համար վախը չունենար, իր զաւկըներուն արեւին անդար, առանց սարսափի…։

Պատկերին վրայ, կապոյտ վտաւատով աղջիկը կը քալէր, բայց ուր է՝ հոն է։ Ձեռքի ճիւղը փոխուեր է անտառի, մեր գեղը քողքով ձիթենիներուն։ Ու արե՛ւ, երկինքին գուբէն յորդած հին գինի։ Ու ձի՜ւն, աղքատին ամբարները լեցնող ալիւր։ Մեր հեքիաթները այսպէս կը պատկերեն այդ առատ նուէրները երկինքին, ու բան մը կ՚ըսեն հարկաւ, բոլոր անոնց, որոնք սանկ քիչէն տասնըհինգ տարի, ամէն ձմեռի ձիւն կոխկռտեցին՝ կօշիկ չունենալնուն. շաբաթը երեք գիշեր անօթի անկողին մտան…։ Իմ մանկութիւնն է, ձիւնին վրայէն, կաս-կապուտ եղած, երբեմն արիւնած իմ տոտիկներով, գեղէն դէպի վար, դէպի հասկաքաղ ։ Գեղը կը նստի ձիթապտուղի հսկայ տակառներուն վրայ։ Ու մեր բունին մէջ հատիկ մը չկայ։ Ես ստիպուած եմ ձիթենիի պարտէզներուն մէջ օրը լման թափառիլ, հալածել թռչունը, անոր բերնէն խլելու համար մոռցուած հատիկ մը։ Ձեթի այդ անտառները, ձմրան մէջ տաքուկ, քանի որ ձիւնը կը մեռնի հոն իջնալուն պէս։ Ձէթի այդ անտառները, ուր, աւելի ետքը իմ պատանութիւնը, երիտասարդութիւնը հասկցեր էր խորունկ գեղեցկութիւններ, – ծառերուն ձայնը, հծծիւնն ու սէրը, ծաղիկներուն անուշութիւնն ու դիւրաբեկ երջանկութիւնը, այդպէս ենթակայ հազար փորձանքի, բայց միշտ աննահանջ, իմ ժողովուրդին պէս։ Հողին ալ ձայնը, որ աղօթք էր խոր, բանուորին շրթներէն, երբ բերնի պատառը վստահած այդ ամայքներուն, խաչը հանելով, բրիչը ուսին կը դառնար իր տունը։ Օրհնէնք ու անէծք։ Ու մահ ու արիւն։ Չեմ կրնար մոռնալ, որ այդ ծառերու բունին՝ իրենց պորտերէն գամուած մնացին, լման շաբաթ մը, որպէսզի մեռնին, իմ ծանօթներէն քանի մը տղայ, իրենց անունին մեղքը քաւելու համար։

.....................................................

Խոր, ծանր յոգնութիւն։

Կը սպասեմ, որ սա պահարանին յատակը ելլէ վեր, կամարը իջնէ վար, որպէսզի ամբողջանայ պատկերը ամիս առաջուան, արաբական գիւղի մը հիւանդանոցին մէջ, երբ ողջ գիշեր մը կախուած մնացի երկու աշխարհներու սահմանին գիծին, պլլուած մահճակալի երկաթներուն՝ չհոսելու համար պարապին ծոցը, որ բառ մը չէ հոս։ Գիտցողը միայն գիտէ։

Թարթիչի երազ մը կարէ այս տեսիլքներուն ամբողջ կտաւը։

Երգը կը պոռա՛յ։

– Մա՜յր սուրբ…

ըլլար ժամը ամբողջ։

– Մա՛յր սուրբ։

Կ՚անդրաձայնէ գեղին վարդապետը, միշտ նահանջի գիծէն։,

Կուղպ են իմ շրթները։

Բայց իմ հոգին գիտեմ երգին մէջ։ Ջերմ, իրաւ, պայծառ։ Կը նրբանամ նոյնիսկ՝ հաստատելու համար, որ երբեմն երգ մը իր մասերուն մէջ աւելի ամբողջ է։ Բառ մը, եղանակի դարձուածք մը, պրկածին նետուած շեշտ մը աւելի բան կ՚ըսեն։ Ու լման եկեղեցին, միակտուր, կը թրթռայ իմաստին առջեւ երգին բառերով ուզուած բարիքին, չարիքին գրուած ու անոր գերի իմ ժողովուրդի կեանքին մէջ այնքան հազուադէպ։ Երգը երբեմն կամք, ուժ մըն է, դեղին, հող հոտող վարդապետին, աղուամազի իսկ չհասած տիրացու տղուն, որքան ուրիշ ամպի մը մէջ մռայլամած պատրիարքին։ Բոլորը կը գորովին, կը խառնուին ձայնին պատգամին։

Ընկրկած է իմ մէջ հիւանդը։ Կախարդ ձեռք մը կ՚առնէ ուսերէս իմ բոլոր բեռները, միտքէն ու սրտէն, իմ տագնապներուս անբաւ կարաւանը ու զիս կ՚ընէ հաշտ։ Երգին ցնծութի՞ւնը, խաղաղութեան պատրա՞նքը։ Ինչ գիտնամ։ Աչքերս գտած են իրենց կշիռը։ Պահարանին բոլոր իրերը դարձած իրենց օրինաւոր գիծերուն։ Քրիստոսը նորէն կախեր է ինքզինք, իր խաչին, հաւանաբար ատկէ լաւ տեղ մը չունենալուն իր աստուածութեան, սա մեր աշխարհին վրայ։ Կիները՝ ծունկի։ Գանկը կը նայի խաչին յատակին։ Ձիթենիով աղջիկը մա՜յրն է, որուն զաւակն է գլխուն վերեւ, խաչի թեւերուն լարուած պատարագ։

........................................

Օրն է Աւետում։

Եկեր եմ, վտանգի գնով – բժիշկները արգիլած էին ինծի դուրս ելլել – հեղ մըն ալ տեսնելու բաներ, որոնք հիւանդի մահիճիս շուրջը այնքան յուզեցին։ Երկինքին ու երկրին մէջտեղ։ Այդ ժամերուն, ինծի դարձուեցան մեծ-մեծ կտորներ իմ մանկութենէն, պատանութենէն։ Դուք չեք գիտեր, թէ ես «դարձող» մըն եմ, ինչպէս կ՚ըսէին գեղին հին կնիկները, երբ հոգեվարքի մը վրայ իրենց վճիռը աչքով, պռկունքով, քիթով արձակելէ վերջ, գրեթէ անվերաքննելի, կը հերքուէին ալ երբեմն… պառկողէն, որ օր մը – երկուք վերջը՝ գերեզմանին տեղ կը շտկէր այգին, բրիչը ուսին։ Ու դուք չեք գիտեր, որ այդ օրէն ասդին, ամիu կայ ու աւելի կայ, հաստատ աշխարհի տեղ ես կ՚ապրիմ լոյծ մակարդակի վրայ. իրենց օրէնքներուն մէջ խախտած, անկարելի ձեւերու ետին. խորը հեծքերու, ծոցը ձայները, որոնք որոշ աղբիւրը չունին իրենց մեկնումին, բայց ջերմ են, իրաւ ու պայծառ, դուրսէն գմբէթուող Մայր սուրբ ին նման։ Ու խլեակ, կ՚ապրիմ շարժումներու հետ, որոնք ալիքներ են անծանօթ ծովէն ու զիս կ՚ընեն հաշտ, ընտանի, Անդենին իմաստին։ Զգայութիւն, զգացում, մտածում պարուրուած են այդ երկնայնութեամբ, տեսակ մը մշուշ, որ միտք մը ունենար։ Ու ամէն ինչ ցաւ է ինծի, բարակ, անուշ, լուսնաղօտ, լուսապսակ, – խօսիլը, նայիլը, մտածելը, ուզելը։ Ու դոնդող բանին մէջ, որ իմ մարմինն է, իմ սիրտը նման է քերթողին սարդին, որ ինքզինքը կ՚ուտէ, գերեզման չիջած։ Երէկ, առջի օր, անցած շաբթուն։ Այսպէս դէպի ետ, մինչեւ հարուածին րոպէն։

Հիմա սրբուած է ինձմէ այդ մարդը։

Աւելի՞ մօտ երկինքին։

– Չեմ գիտեր։

Կեանքի՞ն։

– Չեմ մտածած, թէ կայ ատանկ բան մը, քանի որ րոպէն է ամէնէն իրական բանը մեր գիտցածներէն։

Պահարանին անգայտ մութին մէջ, մահուան որդեգիր վարդապետին նման է, որ երգին մէջէն իր աւերածը կ՚ոսկեզօծէ, կը թարմանայ, երդին թեւերովը ես կը տեղաւորուիմ իմ աշխարհիս մէջ, հաստատ ու ամուր, աշխարհը թուղթերուն։

Հոդ նստողը, ինձմէ, այդ րոպեին, դատողն է, ամբարիշտ, դաժան, քերթուածի մը դէմ։

* * *

Հիմա չեմ տառապիր կիզանուտ եղանակէն, որով չշարշուած այդ աղօթքին բառերը, պատմեցի ձեզի, մատուցուեցան իմ մանկութեան։ Շատոնց սորված եմ, որ տղու զրկանքները – կօշիկի, լաթի, հացի, արդար եղի կարօտ – ընդհանուր են սա Աստուծոյ բարի արեւին տակ։

Հիմա, աղօթքին բառերէն կը նետեմ մէկդի շատ ու շատ փաթաթներ, ետքէն միտք բերուած իմաստներ, ուժեր։ – Եղանակը ու իր կրակը։ Լեզուական զարդարանքն ու հնչական շնորհները։ Հիմա այդ աղօթքէն կ՚ուզեմ ուրիշ բան։ Կ՚ուզեմ աւելին։ Հիմա պահանջս՝ այդ ամէնուն տակը պտըտող հոգին ։ Ան հոգի՛ն, որ թերեւս հազար մը տարի առաջ, դէմս պուտ–պուտ մեռնող սա վարդապետին նման խնկացած շրթներուն ճամբովը ինքզինքը տուած էր սա մեր աշխարհին։

Կը լրջանամ։

Սա դժոխքին մէջ, զիս այսքան խռովելու կարող այդ աղօթքը պարտի ըլլալ աւելի բան մը, քան բերանի ընթացիկ վկայութիւն։ Անիկա, կը հաւատամ, մէկ պահն է իմ ժողովուրդին։ Ու արուեստը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ բիւրեղացած պահ մը ժամանակին ու միջոցէն։

Որքան պիտի ուզէի, որ այդ աղօթքին հեղինակը չըլլար մեր եկեղեցիին մեծ աստիճանաւորներէն, կաթողիկոս, եպիսկոպոս, սանկ «եռամեծ» քերթող, փիղոսոփոս, ինչպէս կը զարդարեն մեր հին մատենագրութեան էջերը, իրենց սա վերադիրներով պատմուճանուած մեր գրող հայրապետները։ Այլ ըլլար պարզուկ վերծանող, կենաց բանին անվճար քարոզ, մարդոց ոգիին ինքնամատոյց վարդապետ, պակաս՝ Աթէնքէն, Պոլսէն, Աղեքսանդրիայէն ու գիրքերու ծանր ալ պարապէն։ Ըլլար մարդ, ամէն բանէ առաջ, ազա՛տ, Աթոռէն ու իր մշուշէն։ Ըլլար բանաստեղծ, գեղջուկ ու բարի։ Նայէր երկնքին, ինչպէս պարտքն է ընել մեր ամէնուն, որոշ տարիքէ մը վերջ։ Բայց նայիլ նաեւ երկրին, զոր կ՚ընենք կեանքի առջի իսկ շրջանէն սկսած։ Այդ բանաստեղծը զգար, եօթը կամարներէն անդին գեղեցկութիւնը մեծ, անշէջ կեանքին, բայց չհալածէր ատոր կարօտէն այն պուտ շնորհները, որոնք արտի գորգ մը, ջուրի հայլի մը, տնակի մը բուխերիկը, ծառերու մէջ կախ օրրան մը, գառնուկներու դաս մը ունեն իրենց յայտարար, մեր լեռներէն ներս։ Որուն մարմինին մէջ թրթռային, արձագանգէին, շարպաթ դառնային ձայները մեր հողերուն, մատաղութիւնը մեր աղբիւրներուն, խարտեաշ կրակը մեր հնձաններուն, եւ ոսկի, ամուր, քաղցր, ստեղծագործ ուժերը մեր ցորեններուն։ … Չըլլար խիստ դէմքը, սաղմոսասացը, թանն իսկ քամոցող, հատանող անապատականը, մորթէն կռնծած, աչքերը արին, մազէ իր զգեստը պտըտցնելով իբրեւ ծիրանի…։ Աւելի՜։ Ըլլար անուշիկ երիտասարդ, թարմ, մատաղատունկ։ Միտքով ալ աղուոր։ Ասոր գիծովը վեր՝ իր ժողովուրդէն. բայց սիրտովը՝ մօտիկ, հաւասար անոր։ Կ՚ուզէի տակաւին, ըլլար քիչիկ մը զուարթ։ Եղանակ զարնող, վին, բամբիռ ածող։ Ու…

- Կա՞յ, այս տիպարը մեր հին մատենագրութեան մէջ։

– Չեմ կասկածիր։ Թէեւ թուղթերը չորցուցած են այդ ամէնէն կարելի արձագանգները, ու չըլլայ անուն մը՝ տէ՛ր Մայր տուր, քարոզին։

* * *

Ի՞նչ կ՚ըսէ իր պարզուած ձեւին մէջ, մեր եկեղեցիին այդ անուշիկ, սրտառուչ, տեսակին մէջ գրեթէ առանձին գանձը։

Անոր եղանակին լայնքը, տաքութիւնը, համակող մարդկայնութիւնը, տրտում, բայց թեւաւոր, զուարթ բարեխառնութիւնը, թեւը, շօշափելի ըսուելու չափ թանձր ալիքը, մտածեր եմ յաճախ, թերեւս կու գան հեռու այն օրերին, երբ մեր աստուածները աւելի մօտ կ՚ապրէին մեզի, ու մեր ժողովուրդը դեռ չէր կորսնցուցած իր հողերուն զգայութիւնները։ « Ջրօրհնէք »ները, « Անդաստան »ը կարգ մը « Մեծացուսցէ »ներ, « Հանգստեան կարգ »ը, մեծ մասին մէջ, զգայութեանց սա վառ գոլովը իրարու կը կապուին ու կը յիշեցնեն, թերեւս դարերը, երբ այդ ամէնը, ջուրը, արտը, կինը, մահը անոր հոգիին մէջ մէկ էին իբր զգացում։

Բայց բառե՛րը։

 

«Մայր սուրբ ըսքանչելի լուսոյն,
Որ զԱստուածն ամենայն յաւիտեանց
Յորովայնի քում կրեցիր …»

 

Չեմ գիտեր, պէտք կա՞յ, անհրաժեշտ շեշտը դնելու՝ երեւան բերելու համար ընդարձակութիւնը, գեղեցկութիւնը, մարդկայնութիւնն ու աստուածայնութիւնը սա իրապէս սխրալի պատկերին, որով ժողովուրդի աղջիկ մը կը կանչուի աղբիւրը դառնալու անպատում՝ Լոյսին։ Արեւներու Արեւին, Տիեզերքը ստեղծող Ուժին։ Բայց ատկէ առաջ, թերեւս աւելորդ չէ իջեցնել տեսութիւնը, որուն համեմատ մեր սրբազան քերթողութեան մէջ՝ աշխարհիկ տարրը ինքզինքը կը փոխակերպէ, բացատրելու համար զգացումներէն՝ մահուան չափ ուժովը այսպէս երկնահանդերձ, անգայտագին ու անշրջագիծ։ Մարդկային պարունակէ ուրիշ քանի մը հզօր խռովքներ – մահը, երկինքը, դժոխքը – տալու համար մեր բանաստեղծութիւնը կ՚ախորժի Որդին ու Ս. Հոգին ունենալ իրեն ներշնչարան ու ապաստան։ Խելքի, կամքի խորհրդանշաննե՛րը։ Բայց այն վիճակներուն համար, որոնք հանդէս են սիրոյ, գութի, քաղցրութեան, մարդկային անխուսափելի տկարութեանց եւ ասոնց ջնջումին, մեր բանաստեղծութիւնը պիտի դիմէ Աստուծոյ մօր, այսինքն՝ մայր տարրին։ Մտածման, սլացքի, ապրումի հոյակապ յանդգնութիւններ, որոնք սա աղօթքին մէջ պարզագոյն վիճակներու պէս կը դպին մեր միտքին ու սրտին, բառին՝ որքան եղանակին զոյգ ակօսներովը։ Աւելցուցէք Լոյսին ալ պաշտամունքը, որ կարգ մը աղօթքներու մէջ ( Արեւագալ, ձեռնադրութեանց մեծ աղօթքները ) ջրվեժն է իրարմէ հզօր, իրարմէ հեռահաս փոխաբերութեանց։ Քերթուածին մուտքէն ահա իմ առաջին տպաւորութիւններս։

Ու կը հրաւիրեմ ձեր մասնաւոր մտադրութիւնը տարօրինակ խտութեանը, տարողութեանը սա մտածումին, որ իբր փայլակ, բառի մը մարմինով, նման անձեռագործ կամարի, կ՚արձակուի ժամանակն ի վար, մեծ Միջոցն ի վեր։ Երկու բառով նուաճել յանդգնիլ

« Ամենայն յաւիտեանները » ու ասոնց « Աստուածը »

ու զանոնք պատսպարել կնոջ մը արգանդին՝ հաւատքի խոյանք մը չէ միայն, այլ՝ հզօր, շատ աւելի թանկ փաստ մը քերթողական ստեղծագործ երեւակայութեան։ Ժամանակակից մեծ բանաստեղծ մը, Վ. Հիւկոն՝ եթէ կ՚ուզէք, իբր մասնագէտ–ճարտարապետ մը անուանի հակադրութեանց, հաւանաբար պիտի սարսռար սա յանդգնութեան դիմաց։ Բոլոր յաւիտեանները, որովայնի մը կամարով։ Ու խորհիլ, թէ մեր օրերուն ունինք թշուառութիւններ, որոնք մեծնալ կը կարծեն արհամարհելով մա՛նաւանդ միտքը մեր ժողովուրդին, ձրի, առանց կարդացած ըլլալու. ասոնց արդիւնքները։

Քառեակին միւս կէսին մէջ՝

 

«Եւ ցնծութիւն աշխարհի
Ծնար զբանն Աստըւած…»։

 

այդ Բանը պիտի ծնի ոչ թէ, ինչպէս վարժուած ենք ըսել, ամէնէն առաջ, մեր մեղքերուն քաւութեան համար, այլ՝ որպէսզի ցնծայ մեր աշխարհը։ Այսինքն՝ բանի մը համար, որ թերեւս երազն է մեր ամբողջ էութեան, մեր իմացականութենէն մինչեւ մեր ջուրերը։ Կարօտը, պապակը ուրախութիւն ըսուած վիճակին ետեւէն։ Կարօտը շէն սեղաններու, պարերու, երգերու։ Ինչ գիտնամ։ Որքան յարմար պիտի գար այս շրջանակին համար դէմքը գեղացի տէրտէրի մը, իր ցաւին մէջ ամրախարիսխ, բայց իր յոյսին մէջ աննահանջ, որպէսզի տասնըհինգ դար շարունակէր մնալ այս ժողովուրդի գլխին, անհուն ծովուն առջեւ չարիքին ու սեւին ուժերուն, ու դարձեալ ծարաւն ունենար բերկրանքին: Այդ բանաստեղծը գիտէ, թէ արեւին կաթիլը արեւի կաթիլ է։

Երկրորդ տունէն ես կը ծանրանամ խաղաղութեան պատգամին: Ա՛ն՝ որ պիտի գայ այդ մօր արգանդէն, շատ բաներ ունի ընելիք։ Կը հաւատանք ատոր մա՛նաւանդ մենք, որ շիտակ խոտ մը չտեսանք մեր հողերուն վրայ, թշնամիէն չկոխկռտուած։ Բայց պիտի բերէ, պիտի ընէ

 

«Խաղաղութիւն յերկինս եւ յերկրի»։  

 

Գիտենք, որ երկիրը կը սպասէ խաղաղութեան։ Բայց երկինքնե՞րը։ Ինչե՜ր կը տեսնէր արդեօք բանաստեղծը, երբ երկրաւոր խաղաղութեան երազ–պատկերէն անիկա կը սաւառնէր դէպի անայց ալքերը Միջոցին։ Այցուա՞ծ էր անիկա յաւերժական անդոհէն, անսրբագրելի տագնապէն, որ կ՚ենթադրուի, թէ կեանքն է, այդ անհուն հեռաւորութեանց ծոցը։ – Արդի բնախօսութեան թելադրած աներեւակայելի բախումները՝ տիեզերական դրութեանց (ամէն արեւ իր դրութեամբ՝ տիեզերք մըն է) բոլորն ալ մէկ ու նոյն հիւլէէն ձեւակերպուած, ամէն րոպէ ինքզինքը կործանող ու վերակազմող տրա՛մը՝ յաւիտենական մահուան, յաւիտենական վերադարձին, արարչութեան։ Փասքալն ու Նիցչէն։

– Ո՜վ գիտէ։

* * *

Հրաշալի աղօթքը։ Ան մարդկային եւ մանաւանդ։

Անոր յաջորդ երկու տուները ուժ ու արդարութիւն կ՚ուզեն։ Յիշեցի, թէ ինչպիսի աղեխարշ պայմաններու մէջ անիկա բարեխօսութիւնը կը խնդրէր Աստուծոյ մօր, պատերազմներուն դադարին, երկրի վրայ՝ սիրոյ եւ արդարութեան տունկերուն բեղմնաւորման»՝

Բայց ահա հինգերորդ քառեակը:

 

«Աղաչեա վասն մեր զառ ի քէն
Զմարմնացեալն Աստուած,
Աճեցուցանել յերկրի մերում՝
Ըզքաղցր բղխումն աղբերաց,
Զառատ պտղաբերութիւն բուսոց եւ տնկոց,
Առ ի զըւարճալի լինել ամենայն հարկաւոր պիտոյից մերոց…»

 

Ու բառերուն ընդմէջէն մտքիս գծուածը շուք մը չէ, այլ՝ քիչ մը գոց, արծուեռունգն, սեւաչուի շինական աբեղան, որ իր մատներով հողին է յանձնած իր սերմըցուն, դեռ աշնան առաջին անձրեւներէն, սպասած՝ լման ձմեռը, երբ իր անտառը, անդաստանը, դէմի գագաթները, իր մենաստանն ալ թերեւս մինչեւ կէսերը կը ծածկուէին Աստուծոյ բամպակով, ու հասած է ողջունելու հայոց գարունը, անպատմելի այն նորաստեղծումը, ուր, գրեթէ մէկէն ի մէկ, այդ հսկայ լեռնասրահը կը վերածուի աղբիւրներու անհուն փեթկընոցի, ամէն կողմէ ու ամէն քարէ իրենց արծաթն ու ժանեակը պարզած, արեւներուն ամէնէն անուշին, ուր ծաղիկներու ալիքները իրարմէ աղուոր գոյներու հանդէս մը կը վառեն այդ դաշտիկներուն վրայ։ Ու ծառ ու տունկ, ցանքն ու դալարը, հարսնեւոր, հարուստ, խոնարհ ու փարթամ, վանքին դարն ի վար կը բանան իրենց բարիքները։ Աւետման տօնը գարնան անդրանիկ տօնն է։ Ի՜նչ հեշտագին յուզումով, սրտաբուխ ըղձաւորութեամբ, սա պատկերը դիտող վարդապետը պիտի տարածէ անոր փառքը, գեղեցկութիւնը, յուսադրող ընտանութիւնը հայոց աշխարհին բոլոր մասերուն։ Ու չմոռնալ, որ գիւղացիին համար հողին չափ իրաւ է առջի կամար երկինքը, ուր կը պատրաստուին իրեն այնքան անհրաժեշտ անձրեւները։ Ու շինականը չէր կրնար լռել մեր մեծագոյն մատենագիրներուն՝ ինչպէս քերթողներուն հոգիին խորը։ Կը զգա՞ք քաղցրութիւնն ալ կուշտ, ուրիշներուն հասնելու համար իր ամբարները լեցուն ուզող հոգեկան սա վիճակին։ Իմ տղայութեանս, մեր վանքերը, թշուառ շուքերը սա գեղեցկութեանց, տակաւին կը պահէին փշրանք մը սա հոգեբանութենէն։ Կրնայիր վանքի մը կործանած պարիսպներէն ներս չամչնալ անօթի ըլլայուդ։ Ծերունի մը իր մօրուքը շոյելէն պիտի ցոյց տար հացին տաշտը։

Պէտք կա՞յ հետեւելու քերթուածին բոլոր քառեակներուն, անոնց իւրաքանչիւրին մէջ ալ հաստատելու համար սա խորութեամբ, ընդարձակ մարդկայնութեամբ յուզումներ, ուրիշ կալուածներէ, բայց այնքան ալ հարազատ մեր ժողովուրդին բոլոր խաւերուն, քանի որ անըմբռնելի գերութեան մը ծոցէն իսկ այդ մարդերը կերպը գտան կեանքը այլակերպելու, հոս իրենց զլացուածը միշտ պահանջելու, ու տեւելու։ Բանաստեղծը, մեր պատմութեան ամէնէն խորունկ խորհուրդը մէկ անգամէն սեւեռող մեր օրերու մարդ մըն է, երբ կը պաղատի Աստուծոյ մօտ,

 

«Աղաչեա վասն մեր զառ ի քէն՝
Զմարմնացեալն Աստուած,
Զի միաբանեսցէ զեկեղեցի իւր սուրբ՝
Շինեալ ի վերայ հիման Առաքելոց
Եւ մարգարէից,
Պահել անարատ, մինչեւ յօր երեւոլոյ գալստեան իւրոյ»։

 

Անշո՜ւշտ։ Մեր ո՛ր կրօնաւորը վախին մէջը չէ ապրած իր եկեղեցիին սպառնացող վտանգներուն։ Տեսանք, թէ ինչպէս անիկա կը պաղատէր պատերազմներուն դադարը։ Բայց չըսի, թէ վարդապետը « հակառակամարտից » դէմ դնելու համար ալ դիմել էր այդ մօրը միջնորդութեան, « ի պատերազմի », որ նիւթականն ու բարոյականը կ՚ընդգրկէ հոս։ Մեր Եկեղեցի՜ն։ Ենթակայ հզօր, ընչաքաղց ժողովուրդներու ախորժակներուն։ Միս–մինակ ձգուած, իր գերի զաւկըներուն թշուառութեան մէջ, բայց յամառելով ինքզինքը պահել։ Աչք ածեցէք մեր եկեղեցիին պատմութեան ու պիտի հասկնաք թէ ինչո՞ւ Աստուծոյ մօր միջնորդութիւնը պիտի թախանձէ, որպէսզի անոր Մարդասէր Որդին աջը դէմ բերէ իր իսկ Իջմամբը սկզբնաւորուող այդ եկեղեցին պաշարող իրարմէ հզօր, իրարմէ անգութ իր ոսոխներուն։ Աղօթքին հեղինակը հայ հողն ու հայ հոգին ունէր իրեն մատին ծայրը, երբ կը գրէր սա անմահ տողերը:

* * *

Մահուան որդեգիր վարդապետը ու «մահուան ընկեր» դատողը եկած են իրարու աւելի մօտիկ։ Պահարանը՝ լուռ: Ժամուն ներսէն թիւ մաղթանքը չի հասնիր իրենց։

Բայց ո՛ր անծանօթ ուժը տուն կու տայ, որպէսզի վարդապետը անգամ մըն ալ ետ դառնայ, ու նոր լռած աղօթքէն վերստին ըսէ, դանդաղ, անեղանակ, հատիկ-հատիկ բառերը կենսաւորելով իր մէջ այնքան զօրաւոր զգացումէ մը, ու գտնէ շեշտը, լրջութիւնը, հաւատաւոր խորքը, որոնք անոր ժամասացութիւնը կ՚ընէին այնքան անկեղծ, հոգեմօտ, հոգեխօս, երբ ամիս մը առաջ բառերը չէին փշրուեր իր ատամներէն…

 

«Աղաչեա վասըն մեր՝ Սրբուհի՜,
Զմիածին քո զՈրդի
Եւ վասըն հոգւոցըն հանգուցելոց,
Ընդունել յարքայութիւն երկնից,
Եւ տալ մասն եւ բաժին
Ընդ սուրբս ամենայն …»

 

Ու տարօրինակը ան է, որ իրմէ առաջ, երբ աղօթքին միւս մասերը կը շարունակուէին դուրս, մտքովս ես ալ կրկներ էի այդ զարմանալի քառեակը։

Վարդապետը հազիւ կը կասկածի, թէ մաղթանքին բոլոր մասերէն իր միտքը գրաւողը, սա րոպէին, այնքան իմանալի, բնական սա կարօտն է երկինքի արքայութեան։ Միւս խնդրանքները, տարիքին մաշումով մաշած, անիկա թերեւս ըսաւ վարժութեան մը պէս։ Բայց այս մէկ հատիկը անոր մէջ կը պահէ իր սկզբնական ուժը, փայլը եւ աղօտելու փոխան՝ հետզհետէ կը պայծառանա։ Անիկա, ամէն օր այդ պատկերը ուղղեց իր Աստուծմէն։ Կը խորհիմ, թէ իր տարիներուն սանդուխն ի վեր այդ պատկերը եղած է վերջնական իրականութիւնը, այն ապահով ստուգութիւնը, որով կեանք մը կը գոցենք: Մկրտութեան աւազանի կուշտին, անիկա այդ սանդուխէն ընելիք աչք մը միայն ունի։ Անկէ անդին, ա՛ն՝ որ իրաւ է հիմա, իր միտքի դաշտին, – շատ շքեղ պալատ մը, պատրիարքարանի դահլիճէն հազար անգամ մեծ։ Ու բոլոր իր կարգակիցները, որոնք հոն են արդէն։ Ի՜նչ ունի, անիկա, իր խուցէն, ժամերէն, պարտքերէն, պատրանքներէն, պզտիկ ցաւերէն զատ, իր հոգին տրորող։ Անիկա, դեռ գերեզման չիջած, հանգուցեալ մըն էր: Ինք կը պատմէր ինծի վարդապետներու մասին, որոնք մահուան շաբաթներուն, երկինքէն ազդուած՝ (գոյութիւն ունի մահուան նախազգացողութիւն մը) իրենց խուցերուն ներս, « դռամբք փակելովք », իրենց մահուան կարգը, Մաշտոց ի ձեռին, կը կատարեն անձամբ ու ամբողջ, բան մը պակաս չձգելու հասկնալի մտահոգութեամբ։

«Հոգւոց Հանգուցելոց»

կ՚ըսէ ու կը նայի իր նայուածքը, որ կայ այս անգամ։

Դատո՞ղը։

Ան ալ պատրանքներ չունի։ Բայց չունի նաեւ մխիթարանքը։ Ան հաշտուած է ձգելիքներուն։ Բայց …

* * *

Մութ։ Հաւանաբար ամպ է անցնողը։

Պահարանը՝ խաղաղ, դամբանի մը պէս։

Երգը՝ մոխիր է վարդապետի դէմքին։ Անոր գլուխը ինկեր է ուսին։ Բայց աչքերուն տեղ մարմինն է, որ կը քնանայ։

Բայց իմ մէջ կրակէ կամար–գօտի մըն է « Մայր սուրբ »ը, ոտքերէն մէկը օրրանէ մը մեկնող, մինչ միւսը արդէն կ՚ընկղմի փոսի մը ծոցը։

Ու կը տառապիմ։

Դատողը, գրողը, արժէքներու եւ գեղեցկութեանց եռանդահար բանուորը փախած են ինձմէ, ձգելով խլեակ մը փուտ բան, ճակատագրի աղեկատին վրայ, ճերմակ մահուան պլլուած։ Ըսի թէ հաշտուած էի։ Բայց …

Ու կը տառապիմ, պահէն ալ անդին, ինչպէս կ՚ըսեն։

Ինչո՞ւ չտրուէր ինծի մխիթարանքը, երանութիւնը իմ պատանութեան, երբ Աստուածածնայ Չորեքշաբթի գիշերը, « մահով օծուած » սպասեր էինք իր Արքայութեան: Ինչպե՞ս դամբանել սա կէս դարը, որ իր սկիզբին պէս շինեց ինքզինքը, տառապանքէն զատ ոչինչի հասնող։ Ինչո՞ւ չունենամ ուրիշ ըսելիք, բոլոր իմ ընկերներուն, որոնք թշնամիին դանակին տակ պատառ–պատառ իրենց սիրտերն իրենց ափերուն, կ՚ենթադրեմ, թէ տեղ մը կը սպասեն ինծի, երկրի եւ երկնքի մէջտեղուանքը։ Իմ ընկերները, այնքան քաղցր յոյսերով, երազներով կեանքին դաշտն իջած, բայց կախաղանուած՝ իրենց ժողովուրդին հաց, ջուր ուզելու անքաւելի ոճիրով, քանի որ միլիոն մը զոհն ալ չազատեց զմեզ։

Ու կը մտածեմ։

« Աղաչեա վասն մեր՝ Սրբուհի՜ »։

Յստա՛կ. իրա՛ւ. հա՜յ։

Բայց ո՞վ էր։ Ուրկէ՞։

Կը նայիմ վարդապետին, որուն աչքն ալ իջեր է քունի։

Պահարանը՝ աւելի մութ։

Բայց ձա՞յնը։

Ի՞մ խորէս։  

– Ո՜վ գիտէ։