Երբ պատանի են

Ե. ԴԱՐՁԸ 

Ա.

Օրն է Կիրակի։ 

Տաղաւա՜ր։ Բայց՝ ամառուան, հաստատ ամառուան, երբ աշխատանքը քեզ վար կը դնէ, դաշտը, գործիդ գլուխը։ Որ կու գայ առանց արարողութեան, թեթեւ ոտքերով, ծանօթ, ընտանի հիւրի մը նման, ու, խելօք՝ կը քաշուի կրկին։ Տաղաւա՜ր։ Բայց տուներէն ներս հազիւ կը զգացուի։ Ու դո՞ւրսը։– Նոյնիսկ պար չկայ։ 

Կոչնակ: Երդիքէ երդիք համաչափ քայլող ու վեր բարձրացող: Որ կը տարածուի, ափ–ափ՝ զարգացուն՝ բաբախման նման, դէպի դաշտերը բարակ, հիւսուած ամպերուն։ Որ, նեղ ու փրփուկ բան մը կը դառնայ սա թաղերն ի վար, վիրաւորուելով իջնող տանիքներէն, կոյր պատուհանէն ու հին պատերուն, կոշկոռ պատերուն կնճիռներէն։ Առատ ու անխելք այդ համրի՛չը։ Որ մերթ կը կոտրի՝ կշռոյթին վրայ, երբ հեռուն, զանգակատան տակը, մատը կը փոխուի ծերուկ ժամկոչին։ Բայց սա առտուանցով՝ շատախօս քարոզ, որ պոռպոռալէն կ՚ըսէ ու կ՚ըսէ, առանց որ սաքուներէն խեղանդամ ծերեր գդակ վերցնեն, կամ՝ պզտիկ տղաք ետ կենան քիչ մը իրենց խաղերէն ու խաչ մը հանեն:

Կինե՛ր։ Բոլորն ալ դուրսը: Դուռներուն առջին, խօսելով երբեմն իրար ականջին։ Երբեմն ալ լռի՛կ. ու ծունկ կոտրելով պտուկներուն դէմ, համտեսի համար։ Ու խուփերուն (հողէ կափարիչ պտուկներու) հարթ կատարներէն, աւելի ճիշդը՝ անգլուխ վիզերէն կայ ու կայ մշո՛ւշը՝ իր կաթէ սոյլովը։ 

Ու տղա՜ք։ Քիչ մը ամէն դի։ Օճախներուն տակ, փողոցին վրայ, երբ ձուկ կը խորովեն։ Իրենց մօր փէշին՝ լայն լացը հինած արտեւաններուն սեւուլիկ սանտրէն: Ուրիշներ՝ կաթը ծծելով։ Տղա՜ք, քիչ 

556-557 

Ու մեր կուրծքերուն տակ մեր ալ սիրտերը: Որոնք իրենց դողերը կը զարնեն, ամէն մէկը իր հաշիւներով։ 

*  *  *

Ու կը փրթի ան, փողոցին մուտքէն։

Մա՜յրը։ Կը խօսի սառած, առանց գիտնալու։ Ձեռքով, մարմինով կամ արձանին պէս պաղ–պաղ կենալով։ Ան ունի բառեր, կը գտնէ բառեր, շատոնց մոռցուած, բայց նորէն բխող։ Ու կ՚ըսէ՜ ատոնք առանց գիտնալու, առանց ուզելու։ Ընելով այդպէս հասուկ աղջիկը` օրանի տղայ. հարս իր աղջիկը` նոր թեւով վառեակ։ Ու բառերը կ՚երթան եկող աղջկան այնպէս անուշիկ ու այնպէս վայլող:  Ու պատրանք կու գայ իմ ականջներուն։

Ու դեռ կը խօսի ջուրէ բառերով, որոնք ով գիտէ ուրկէ կը սորվին մեր հոգիները։ 

Բա՛ց, բայց բոլոր պատուհանները։ Ու կիներ անոնց մէջերէն: Անոնք գլուխ կը կախեն, ժպիտ կը կախեն։ Գովեստ ու համբոյր ու բեռնով օրհնենք կը կախեն անոր երեսէն, կուրծքէն, մազերէն։

Ու անիկա կը քալէ հանդարտ, նայուածքը առջին, նայուածքը չորսդին։ Ու կը պագնէ ան կարմիր ու բարակ իր ժպիտովը ծերերուն ձեռքէն։ Ու կը պագնէ ան ոսկի ու բարակ իր ձայնիկովը կոյրերուն ձեռքէն: 

Ու ան կը քալէ, գլխու հակումով, քաղցր շիկնումով, երիտասարդներուն եւ այրերուն առջեւէն: 

Ու կը մօտենայ։ 

Քո՜ղը։ Ոչ հարսնիքինը, որ կարմիր պատանքի պէս իջաւ իր վրան ու տարաւ զինքը:

Քո՜ղը։ Հարսին քողը, երբ անիկա իր առաջին դարձը կ՚ընէ մէրանցը (մօրը) տունը։ Ա՛ն՝ որ մազերուն գագաթը կը թառի, շղարշի փոխուած հովի մը նման։ Որ թեւ կը բանայ աջէն ու ձախէն, ու, սրտի մը պէս, ինք իր ծալքերուն գալար կ՚ոլորէ։ Որ թոյլ, կը կախուի քունքերէն դարվար, արիւնով հիւսուած երազի մը պէս, համբոյրի մը պէս: Ան՝ որ պզտիկ խորան մը կընէ հարսներուն դէմքը ու վարդ կը մաղէ անոնց այտերուն։ 

.. Ու կ՚իյնայ անիկա մօրը թեւերուն։ 

*  *  *

Բո՜ց։ 

– Պտուկին ներքեւ ան հաւաքած է ինքզինքը։ Ու աւելի խելօք է հիմա։ Խուփին կատարէն կաթին թելիկը, որ վար կը կործի հեւքով մեռնելու։ Կոչնա՛կը` լռած: 

Բայց իմ սի՞րտը: 

– Անիկա ելած է, վեր դէպի իմ կոկորդը: Կը տեսնեմ ներսէս բաբախուն ճնշումը իր կաղապարին, գունտի պէս կակուղ, որ նեղնար վարէն: Ու կը լսեմ ալ, թէ ինչ կը բանի։ Անիկա, հատ–հատ (կաթիլ կաթիլ ըսելս կու գայ բաներ կ՚ոլորէ անկէ դէպի վար։ Բաներ՝ որոնք մէկիկ–մէկիկ կ՚իյնան պարպուած կուրծքիս ու կրակ կ՚ըլլան, որ այրէր մէկէն, բայց չհասցնէր։ Բաներ՝ որոնք փչող կաթիլներու պէս նորէն կը շինուին ու կը քալեն ներս միսիս բոլոր ճամբաներէն։ Ու ցաւը, բեկբեկուն երիզի մը պէս, կը լուսաւորէ անոնց գնացքը: 

Մաղմաղ այդ կիզո՜ւմը կը խորովէ, բայց չի մեռցներ։ 

Ու կը պտտին։ Ու կը թաւալին կայլակ առ կայլակ։ Ու անոնց այրուցքը կը բանայ լո՜յսը այդ բռնկումին, որ կը դողայ լուռ՝ մութերուն վրայ լքուած վանդակին, նախանձող սրտին։ Ու կը պտտին ու կ՚ուղղուին դուրս։ 

Դուրս։ Աչքերուս՝ ուրկէ ոսկեհուռ վարագոյրի մը պէս կը կախուին մեղմով։ 

Երեսներուս՝ ուր կը տարածուին, ինչպէս արեան անձրեւ մը դալկացած ջուրի կտորի մը վրայ: 

Իմ սի՜րտը: 

Բայց անիկա ելած է վեր, անցած կոկորդէս ու հասած գանկիս: Ձեզի պատահա՞ծ է զգալ ատիկա։ 

– Անիկա նստեր է արդէն ուղեղիս կեդրոնը, բանաստեղծին սարդին նման, որ թաթ չունենար, եւ որուն թունաւոր փորը հեշտով ընկղմէր հեղուկ լոյսին մէջ ու սեւ քար դառնար։ Կամ դուք տեսա՞ծ էք պզտիկ կանթեղ մը, իր բոցին աղուոր առագաստովը, ուր կապար գնդակ մը իյնար մէկէն…։

… Ու, սե՛ւ, սե՛ւ՝ ամէ՛ն բան։ 

Ու այն ատեն, ուղեղիս մէջէն կապարե գունտը, քարցած սեւ սարդը – իմ յիմար սիրտը – վրաս կը կործի, շրջող գաւաթի մը պէս, հալած այս անգամ… 

… Ինչպէ՛ս քովս է ան։ 

Ձեռք կու տայ ինծի:

Ինձմէ կ՚երկարի շատ ուրիշ բան մը, շատ օտար բան մը, դէպի շատ հեռուն (ինծի անանկ կու գայ), անոր մատներուն: Ու կը զարմանայ ինչպէս կը շարժին իմ բազուկները։ Ես՝ որ կը վախնամ, թէ փրթին պիտի։ 

Բայց ո՛չ։ Երկու ափերը կը ճանչնան իրար. կը ճանչնան արագ, իրարու պլյուող կայծակներու պէս։ 

Բան մը կը զարնէ փակ այդ հիւսքին տակ։ Ու ինչ խոշոր ալ զարկ: Ինչպէ՞ս չեն լսեր։ Նորէն կը նայիմ շուրջիս։ 

Մայրը կը խնդայ բարի աչքերով։ Հարսները կը խնդան հոսկէ եւ հոնկէ։ Արեւը անշարժ է, ինչպէս մեծ աւազան մը, զոր տուները կը բանտեն։ 

Ու ափիս մէջ զարկը կը լայննայ։ 

Իրա՛ւ չեն լսեր։ Անոնք չեն գիտեր, թէ մեր ափերը՝ երես երեսի դրուած սրտերուն նման, կը պոռան ու կը պոռան: 

Վախէս՝ կը թողում մատները։

Ու անիկա կը մնայ, այնպէս շուարուն, առանց գիտնալու, թէ ուր պետք է դառնալ։ 

… Ի՛նչ խեղճ է կեանքը։ Ի՛նչ խեղճ մանաւանդ սիրտը պատանիներուն: 

Կեցած է առջիս, ինքնիրմէն ելած, օդին մէջ առկախ:

Ինձմէ ներս, սեւի ու կապարի վայրագ պատկերը, որ չէ քակուած դեռ։ 

Ինձմէ դուրս՝ միայն անիկա։ 

Աչքերը հեռուն՝ լարուած է անիկա դէպի իր հոգին՝ բիւրաւոր թելերովը իր մարմինին։ Բայց կ՚երկարի ինծի անոր հոգի՛ն – թափանցիկ ստուեր, որ կ՚ոստայնանայ ու կը շղարշէ իմ ներսը։ 

Որքան կ՚ուզեմ, որ ամէն, ամէն բան փլի իմ շուրջը։ Որ սա տուները լխկին ու սմքին հովէն զարնուած սունկերու նման։ Որ սա հարսները չորնան ու սեւնան՝ ինչպէս բոցերուն նետուած ծաղիկները։ Որ չքանան սա տղաքը, մրջիւններու պէս, մեծ ջուրի մը տակ։ Ու մնանք մինակ, անիկա ու ես։ Ես ու անիկա սա քարնալիք աշխարհին վրայ։ 

Ի՛նչ խիտ է պահը: Որքան տարիներ կ՚ելլեն ու կ՚իյնան երկու քայլ անդին անոր մարմինէն – սրբազան տեսիլք հիմա ցաթած հոն։ Որքան տարիներ, որոնք ատենը չունիս թարթիչիդ հետ անգամ չափելու։ 

… Ու մանուկ է ան…։ Ու պզտիկ աղջիկ, վեց–եօթը տարեկան, երբ տեղ ունեցաւ իմ հոգիիս մէջ։ Ու նշանուեցաւ, առաջին գամը մխած իմ սրտին։ Ու թոյնը՝ անո՜ւշ, լեղի այդ անցեալին, որ կերաւ մէջէս: 

Հարսնցու է ան, եօթը ամիս առաջ, երբ գեղ կը դառնամ։ Ու օտարացա՜ծ: Բայց ես կը բռնեմ անոր թեւերէն, երկրորդ օրէն իսկ, երբ կը հանդիպիմ իրենց տունին մէջ ու կը հարցնեմ՝ 

– Բուբո՞ւլ: 

Ան չի հասկնար։ Կը նայի վախցած ու փախչիլ կ՚ուզէ։ 

Յիմար պատմութի՛ւն։ Ու շաբթէ շաբաթ ան ինծի կը յանձնէ իր միսերէն պզտիկ կտորներ, նշխարքի նման։ Ետ կ՚առնեմ սիրտը, ամիսը չանցած։ … Ու իրարու դարձը՝ խենթ ու արցունքոտ, անյոյս ու եղերական։ Ու ահաւոր շաբաթը անոր հարսանիքին, այնքան երկար ու այնքան կարմիր։ Այն ատեն կը հասկնամ, թէ օրերը տարի կ՚ըլլան երբեմն։ Ու գիշերներ ու ցերեկներ…։ Մինակ արցունքներ, ու մարդոց առջեւ շուար մնալներ. պուտ–պուտ տառապիլ, չկրնալ հատնիլ… 

– Ասոնք բոլորը ու մէկ վայրկեանին, իրարու մէջէն, իրար հրելով, կու գան իմ վրաս, փրթելով անկէ, ինչպէս գիծերը քայքայուող ասուպներուն։

Ու խիտ է պահը։ Ապրիլ այս ամէնը։ Այո՛։ Բայց՝ ոչ ուղեղիդ՝ ուր նախանձին սարդը իր թոյնը կը հեղու պատկերներու դերձանին վրայ։ Բայց՝ ո՛չ ալ սիրտէդ՝ որուն տեղը չես կրնար ճշդել, այնքան մարմինիդ միւս մասերը նման են անոր։ Ապրիլ այս ամենը՝ նոյնիսկ եղունգներովդ ու մազերովդ, ճակտիդ գիծերովը ու ափիդ խոնաւ ջուրերովը։ Ապրիլ դուրսէն։ Ինքզինքդ բաժնած։ Ու տալ նախանձին, անոր բոցերուն՝ ինչ որ ունեցար քու մէջդ ազնիւ ու աստուածային։ Ու տալ նախանձին ինչ որ կրցար ազատել այնքան զրկանքէն, որբութիւններէն: Ու նետել անոր թէ՛ հպարտութիւն, թէ՛ հին քաղցրութիւն… 

Կը սեղմեմ ակռաս։ 

Պա՞տն է, կը դողայ, հաստ ու սպառած, թէ իմ կռնակը։ 

… Կը դառնամ ինծի։ Կոկորդէս, գանկէս ինկած է գունտին կծիկը։ Քիմքիս՝ մեղմացած է բարկ ասղնտուքը, որ արցունք կ՚ուզէ գուլնալու համար։ Որմէ կը վախնամ մանաւանդ հիմա, այսքան մարդերու առջեւ: Գացած է լացն ալ, զոր վռնտելու համար ծնօտներս ծամեցի։

Դէմս է անիկա, ինչպէս քիչ առաջ: Քողը կը բացուի – անոր մատներո՞վը, թէ հովին բերանովը – ու դուրս կը հանէ ձեւը մազերուն, երեսներն ամբողջ։ Ողո՛րկ, թա՛ց, տաք՝ այդքան դիմացէն, ինչպէս արիւնը, որ պաստառ դառնալ։ Մէկը կը հրէ կրկին դէպի վեր իմ ձեռքը, բռնելու համար մաղմաղ կրակը անոր այտերուն: Կրնամ կեցնել: 

Բայց չի կայ անոր նայուածքը:

Որո՞ւ կը նայի այդպէս դէպի ներս։

Որո՞ւ կը խօսի այդպէս կլլուած, ակռաները պինդ, գիծերը ձգտուն։ 

…Ա՜խ։ Իյնայ պիտի։ Իյնայ պիտի։ Ինչպէս կ՚երերան աչքին գունտերը։ Ինչպէս ալ արագ կը շատնայ անոնց ճերմակը: Ո՞ւր գնաց բիբը նայուածքին զմրուխտ, մանրիկ օղակը։ Որքան դալկացած շրթները, որոնք գոյն կու տան հեւքով ու կը կապուտնան։ 

Ու կը տանին անիկա, նկուն, ջախջախուած հարսներուն մօտիկ, մարելու վրայ: 

– Սրտաոտք [1], – կը ձայնէ պառաւ մը կամաց։

Խեղճ է պառաւը, ինչպէս իր գիտութիւնը:

Արեւը իջած է հանդարտ ու ամբողջ։ Ու անոր բեհեզին մէջէն նոր բան մը կ՚իյնայ հարսներու ուսին ու երեսներուն։ Ու կը հարսնանան, կրկին ու լռին, ըսելս կու գայ:

Ու անիկա շրջապատուած անոնցմէ։ Ջուր կայ երեսին, ու թաց՝ մազերուն։ Ժողված են քողը, որ այդպէս ամփոփուած, դուրս կը ձգէ կաղապարը անոր կուրծքին։

Գեղացի աղջի՜կ։ Ո՞վ քու ստինքներդ ըրաւ այդքան աճուն, երբ քանի մը շաբաթ առաջ ափերուս մէջ կ՚ամփոփուէին մեծկակ հաւկիթներու պէս։ Ո՞վ առաւ կողերուդ քովէն աւելորդ այն միսը, որուն չեմ խորհած, երբ դեռ հարս չէիր ու չէիր հագուեր։ Ո՞վ նեղցուց քու մէջքդ ու լայնցուց քու կոնքերդ ու մէկ օրէն միւսը քեզ փոխեց այսպէս, երեւան հանելով քու գոց ձեւերուդ սա կախարդ շէնքը։ 

Ու միւս տունը մէկէն, անդիմադրելի ու եղերական։

Ականջ կը կախեմ ես ինծի, դէպի ներս։

Ցա՞ւ։

– Չի կայ: Չի կայ հոն այն սուր, կտրող ու անցնող բանը, որուն ներքեւ միսերդ կը պրկուին ու ոսկորներդ կը խոնարհին, մէջք տուող երիվարի մը պատահածին նման։ Որուն գիծը չես կրնար փետտել միսերուդ կակուղ ակօսումներէն ու ազատել ինքզինքդ։ Որ կու գայ քեզի, հազար բերանէ, հազար ասեղով ու շունչդ կ՚առնէ։

Նուաղո՞ւմ։

– Չի կայ հոն։ Չի կայ այն թեթեւ, մշուշէ շինուած կախարդ մարմաշը, որ կ՚իջնէ վերէն: Որ տաք է ու խիտ, բոցի մը նման գալարող ու լայն՝ ինչպէս թեւը մարմնացող հովին։ Որ արագ–արագ կը հատցնէ նախ գլուխդ, կարմրած երկաթը ձիւնէ գունտին մէջ: Որ ուտելով մէկէն քեզ շինող տարրը, ինչպէս դողդողալէն ինքզինք վեր կ՚առնէ կամ վար կը հեղու, առնելով իր տակը, իրարու ետեւէ, ձեռքերդ, ոտքերդ, մարմինդ ամբողջ։ Որուն մէջ կ՚ընկղմիս՝ ինչպէս կայլակ մը մեծ ջուրի մը մէջ։

Ականջ կը կախեմ ինձմէ դէպի ներս: 

– Հոն կեցածը տեսակ մը ջերմութիւն է, բայց շօշափելի ու ընդդիմահար։ Որուն քալուածքը ճիւղաւոր կ՚երեւայ ինծի։ Ու մեղմ է սակայն, ոսկի ու կակուղ, ու կ՚առաջանայ, հանդա՛րտ, անողո՛ք։ Տեղ պէտք է բանաս այդ սողոսկումին, այդ թափանցումին՝ առանց բողոքի եւ ընդվզումի։ Որ պտտի պիտի քու մորթիդ ներքեւ, հալեցնելով իր ցանցումին մէջ տնկուածքը ոսկորներուդ, քեզ վերածելով մոմէ մարդու մը։ Ու պիտի մնաս քու դիրքիդ վրայ, ու պիտի ծածկես աշխարհին աչքէն այս թուլացումը, դոնդողացումը, տարրալուծումը, մինչեւ որ կրակը հաւաքէ կրկին իր ուռկանները, կեդրոն մը դառնայ ու կայլակաւոր՝ ինչպէս ջրվէժէ մը՝ թափի քու սրտիդ: 

Այսպէս է, որ կը նախանձին պատանիները։ Անոնք, որոնց կամքը դեռ ոսկոր չունի։ Որոնք մտապատկերը կը սիրեն. ու կը սիրեն աղջիկներն ալ, երբ մինակ ըլլան, բայց ճիգէն, շարժումէն կը վախնան։ Ու կը վախնան դանակէն ու կապարին:

Ու մէջս կ՚անցնին վէպի հերոսներ։ Ու մատեր կու գան իրենց բազմազան, սեւ տարազներով։ Եւ ո՞վ գայ՝ կ՚ուզէք: 

– Յիմար երա՜զը: 

Յաւակնոտ փա՜ռքը:

– Աղջկա՞ն համար: 

Կ՚ըսեմ ես ինծի, քիչ մը հանդարտած խելքիս այս լոյսէն: 

Բայց… ի՜նչ եղկելի հիւր մըն է միտքը մեր մարմինին մէջ։ Կը դիմենք անոր կամ կը կանչենք զայն՝ կանխաւ համոզուած անոր խեղճութեան։ 

Ո՞վ մտիկ ըրաւ արդէն իր խելքին։ 

Ակռաներս իրարու կու գան մարմարեայ դողով։ Ներսս կը նեղնայ, կը նեղնայ արագ, փակելու համար կրակին ճամբան ու անոր ուռկաններուն կրկին ձգուիլը:

Այն ատեն կու գայ մեծ գալարանքը, ա՛ն՝ որ ոտքերդ կը փոխէ գանկիդ հետ։ Ու ճնշուած, հեղուկ կրակը կը բանայ իր ճամբան։ Ճնշուած հոգի՜, որ արցունք կ՚ըլլայ ու կապար թելի պէս կը հիսուի իմ թարթիչներուն։

Կ՚ամչնամ սաստիկ ու կը զայրանամ։ 

Ու կ՚ելլեմ ոտքի։ Հիւանդի սրունք։ Վախո՛վ կը շարժիմ։ Ու չեմ վստահիր միսերուս բեռը իմ ոսկորներուս։ 

Առանց նայելու հարսներու խումբին, պատասխան տալու Բուբուլին մօրը, որ ուրախութենէն կարծես կը ճուայ ու պատմել կ՚ուզէ բոլոր աշխարհին, կը մտնեմ դուռնէն։ Բայց անիրական, անկարելի բան մը կը քալէ ինծի հետ։ Իմ շո՞ւքս։ Ուրի՞շ մարմին մը։ Ինծի կու գայ, թէ ինչ որ սանդուխներէն հանեմ պիտի տեսակ մը մետաղ է, տեսակ մը բիւրեղ, որ պզտիկ դողով կրնայ խորտակուիլ։ 

Բակին մէջ, մենաւոր աքաղաղ մը կը պոռայ, ու կտուցովն ու փետուրովը մէկը կը փնտռէ։ Կատուն է կ՚անցնի, քսուելով կամաց մերկ սրունքներուս։ 

Ու շունչ առնելով ու միշտ հանգչելով կ՚ելլեմ վեր, դէպի երկրորդ յարկ։ Բուբուլին սենեակը, որ իմն է հիմա։ 

Ու կը կծկտիմ։ Ծովադիր բազմո՜ցը։ Ու կը կծկտիմ աւելի փոքրիկ, աւելի պրկուն ես այն անկիւնին, ուր ունեցել եմ այնքան անգամներ անոր մարմինը, աղջիկ մարմինը՝ իմ բազուկներուս։

Վարէն խուլ աղաղակներ։ Բացէն, զոյգ պատուհաններէն՝ լեղակուած սաւանը հեռու երկինքին։ Ու մօտէն, մէջէս, սրտիս կեդրոնէն խոժոռ ու լեղի թնդիւնը ինկող արիւնին։ 

Բ.

Պառաւը, մայրը, Բուբուլը փողոցն են իջած, առտուան նման քիչ մը խօսելու։ 

Մեծ մա՛յրը՝ կամա՜ց, առանձին խումբին՝ ուր երեք ծերեր, ամէնն ալ դեղնած ու հող հոտելով պատանք կը մանեն խունկէ մատներէն… ու հարս կը դառնան իրենց ներսերէն։ 

Մա՜յրը։ Համակ ճառագա՜յթ։ Տղու պէս, ուրա՛խ։ Հակած մայրերուն, որոնք կը լսեն ու կը լրջանան։ Ու անոնց դէմքին՝ առջի գիշերը, ծոցին գիշերը՝ կամաց կը գրուի։

Բուբո՜ւլը։ Քիչ մը կարմրած, խօսիլ վախնալով։ Ան բոլորուած է թաղին հարսներէն ու հիւր հարսներէն: Ու աչքի խաղեր: Իրար հակիլներ։ Ականջի դրուած հարսի բերաններ։ Ու զուարթութիւն, որ չի ծածկուիր։ Մեծ է մեր գեղը։ Ամեն տարի հարիւրով հարսնի՜ք։ Ու տարուէ տարի քիչ մը կը շատնայ թիւը փողոց դրուած հարսներուն, որոնք փեսային դուռնէն, գիշերը կէսին, գերեզման կ՚երթան, կամ լիճ կը մտնեն, կամ հոր կը նետուին եւ կամ կը կախուին, խնայելու համար իրենց ծնողքին՝ տունը մնալուն, մեղքով մնալուն անջինջ խարանը։ 

Ու կը հասկցուի խորունկ իմաստը (հարսէ հարս եւ կամ մեծէ մեծ) սա փսփսուքին, որ կ՚ըլլայ աչքով, յօնքով, ականջով։ 

Իմ պատուհանէս կը տեսնեմ ասոնք, երբ պահ մը յոգնած, անկիւնի գիծով, ես կը հետեւիմ վարի պատկերին… Ու, դարձեալ նեղուած, գործիս կը դառնամ։ 

Ես ոսպ կը զատեմ։

Դեռ չըսի ձեզի, թէ հարսնիքէն վերջ՝ ա՛լ պարապ տունին, անփորձանք տունին տղան եմ հիմա։ Ես հոս կը պառկիմ, անոր սենեակը։ Սանկ տեսակ մը տղայ, նոյն ատեն ծառայ, որ հետը երթայ Պաղտիկ աղբարին։ Խոտ ժողվէ իշուն։ Երբեմն ալ փորէ։ Բայց շուտ հոգնի։ 

– Ե՜ս։ Նիհար պատանի, որ ծուռ կը նայի, ու ներս կը նայի։ Արեւէն խլուած ու քաղաք նետուած ու հոն դալկացած գեղի պատանի։ Ե՜ս, խելքէս զարնուած, գիրքերով հիւանդ։ Մշուշ կայ իմ մէջ, վանքէն հաւաքուած։ Մոխիր կայ իմ մէջ, կեանքի հրդեհէն դիզուած ու դիզուած։ Ե՜ս կորաքամակ՝ երազիս բեռէն։ Ետ դարձայ կեանքին, մահուն հետ չափուած, քիչ մը ընտանի անոր հմայքին։ Ու կը սիրեմ շատ, գլխուս թափառիլ, իշուն ետեւէն, լեռնէն դէպի լիճ, գեղէն դէ պի այգի։ 

Մէկը չունիմ հոս։ Մայրս քաղաքն է, միշտ, ամառներուն, իմ աղբարներով։ Անոնք կ՚աշխատին – քանի դար է աս, ո՜վ Տէր – ու հաց կը հանեն, հազիւ ցամաք հաց: 

Ու ոսպ կը զատեմ։ 

Տխուր է սենեակը: Պատէն երկու աղջիկ՝ որոնք հրեային կտաւէն փրցուած ու հոդ փակած են։ Բազմոցը միայն, որուն անկիւնէն բարձեր կը խօսին…

… Ահա գիշերը։ Ամիս մը առաջ, Վարդավառին կրակ գիշերը։ Ու անոր աղջիկ մարմինին աղջիկ անկողինը։

… Ահա ցերեկները: Ան ու ես։ Ես ու ան, երբ ծնողքը կը պակսէր գեղէն, ու պառաւն ալ գերեզման կ՚ըլլար։

Ու ահա մեր արցունքները, քիչ մը ամէն դի, ամէն տախտակի։

Լա՜լ: Ատիկա ըրին, ու միշտ ալ կ՚ընեն գեղի տղաքը, նոյնիսկ մարդերը, բայց՝ ապրուստին համար, ու հարկին համար: Փուշերուն համար՝ բոպիկ ոտքերուդ։ Ու հողին համար, որ կ՚երթայ ձեռքէդ։ Ու գերեզմանին։ Աղջկան համա՞ր։

– Ատ է, որ շատ չեն տեսած։

Բայց ատ իսկ է հոս իմ կեանքը հիմա։ Ան մասը՝ զոր պէտք է ծածկեմ աշխարհին աչքէն։ Ու կ՚ապրիմ զայն լուռ, վարը, շատ վարը, սրտիս տունին մէջ: Մի, մի վախնաք, հոգին չի խեղդուիր։ Մի վախնաք, չի թոռմիր հոգին, ինչպէս ծաղիկը, ծունկերուն ինկած արցունքին աղէն:

Բայց ուրիշ բան է երկուքով լալը: Իրար նայելէն։ Իրարու երեսին՝ դաժան հեղուկը կամաց թափելով։ Ու յետոյ ծծել, իրարու միսէն տժգոյն այդ թոյնը։ Հաճոյք էր ասիկա։ Ու փնտռեցինք, ու փնտռեցին բոլոր պատանիները, քով քովի ըլլալ, նոյնիսկ արցունքին վրայ:

… Ու լա՜լ առանձին, սգաւորին պէս, որ գերեզման չունի մխիթարուելու։ 

Երկու շաբաթ է, կ՚ընեմ ատիկա, երբ գործերէս ետք՝ փլած կը քաշուիմ սա իմ սենեակը։ Կը մարեմ լոյսը, չհանդուրժելով դողդոջ մերկութիւնը շրջապատին։ Ու կը կծկտիմ։ Ու ձեւը կառնեմ հողքերուն վրայ լացող կիներուն։ Այն ատեն է, որ մութին սպասող հոգիներու պէս կը խուժեն անոնք, խեղճ արցունքները։ Դուն ընդդիմացի՜ր։ Կոպերդ ծեծէ՜։ Աշխատէ՜ խեղդել խայտառակ ակը ճերմակ լաթի մէջ։ Ան պիտի վազէ, պիտի սողոսկի, աղ պիտի տանի քու շրթունքներուդ։ 

Ու ահաւորը ան է, որ ոչ մէկ մտածում չի կրնար ետ ղրկել ատոնք դէպի իրենց տունը: 

Հիմա մանաւանդ: Դեռ ես չեմ խօսած հետը շէնք–շնորհք, բերան բերանի։ Ու կարօտը կայ՝ անօթութեան պէս: Ու կարօտը կայ՝ նախանձին պէս։ Ու կ՚ուզեմ անիկա։ Պղտոր են ոսպերը ու աչքիս՝ դարձեալ ասեղներ։ Ցերեկ է հիմա։ Անիկա վարը։ Ու ես կ՚ամչնամ։ Հատիկները կը գլորին մատներուս տակ, ջուրէ անցած ադամանդ կաթիլներու պէս։ 

Ա՜փ մը աչքերուս:

Ի՜նչ խաղաղութիւն։ Ի՜նչ օրհնութիւն: Կոպերս կը ճանչնան անոր մատները։ Ու առանց նոյնիսկ անունը տալու, կամաց կը դառնամ, բա՜ց բազուկներով։ Անոնց մէջն է ան։ Մատները միշտ կը փակեն թարթիչներս: 

Ներսէս՝ տղու պէս կը հարցնեմ. 

– Ա՞ն է։ Իրա՞ւ է։ 

Ա՛ն է։ Ամիս մը առաջուան աղջիկ Բուբուլը։ Հոտէ՞ն, շունչէ՞ն։ Ուրկէ՞ կը գտնեմ այդ աղջիկ տարրը։

Ինչպէ՜ս ելած է։ Ինչպէ՜ս ալ ձգած՝ դուռին առջեւի տօնական նիստը, երբ պէտք էր անոնց: 

Հանած է քողը։ Ու մարմինը, նոյն պարոյրով ծոցիս վրայ կը գրաւէ հին տեղը, բայց ոչ աւելի։ Ու անոր զիստերուն բեռը՝ ծունկերուս, ոչ աւելի։ Մատը կը բաւէ զայն վեր հանելու կամ քեզի քաշելու։

Ու վարժ գգուանքով անոր երեսը կ՚երթայ ու կու գայ երեսիս վրայ, իր եղկ սահանքով։ Նորէն կը հիւսուէին անոր մատները փայտ իմ մատներուս, այնպէս սերտ ու տաք, ինչպէս էր առաջ։

Նայիլ չեմ կրնար թաց թարթիչներէս։ 

Ու ան չի փութար սրբելու ատոնք, ինչպէս կ՚ընէր միշտ:

– Կեանքին ուսո՞ւմը։ – Կը խորհիմ ձայնով։

Ան չի հասկնար: Կը նայի պարուկ ու գորովանքով, քիչ մըն ալ ամչկոտ։ Ինչպէս կը տեսնեմ։ Բայց ինչո՞ւ կը կենամ պզտիկ այս գիծին վրայ: 

Ինչո՞ւ կ՚ամչնայ։ 

Յետոյ, մէկէն, գլխէս, որպէս թէ կրակ կործէին…

Յետոյ, մէկէն, որպէս թէ սիրտս կենար ու փրթէր տեղէն ու ճամբայ ելէր դէպի կոկորդս, դէպի ուղեղս… 

Յետոյ, այն ամէնը նորէն, բայց չափազանց արագ, որ ձեզ պատմեր եմ ես առաւօտէն։ 

– Ի՞նչ ունիս։

Անո՜ւշ է ձայնը շէրպէթին նման, զոր կը խմցնեն հին պառաւները նոր սիրողներուն։ 

Անո՜ւշ է ձայնը, քիչիկ մըն ալ կախարդ: Կը դպի բերնիս, գգուան քի մը պէս, կ՚անցնի անկէց ներս, թափելու սիրտիս։ 

Անո՜ւշ է ձայնը երեսի մը պէս շրթներուդ վրայ, կամ շօշափելի՝ մատներուդ ծայրին։

Ան թեւն է բարակ անտես թռչունին, սիրոյ թռչունին։ Կու գայ  նազանքով ու համբուրելով։ 

Ու անիկա պաղշտկող անձրեւն է քու հոգիիդ կրացումին վրայ։ Ու անոր թափանցումը քայքայուն ընէ մետաղացումը կուրծքիդ վանդակին։ Անոր շունչին տակ մտքիդ դաշտերէն կը հալածուի սեւ փոթորիկը, նախանձին ամպը։ Ու կրնաս զգալ: 

Բայց ինչ վատ եմ ես։ Ու որքան վատ են սիրահարները, բոլորն ալ մէկտեղ։ 

– Ի՞նչ ունիս:

Ու կը քակուի ստուերը, երթալու իր գործին։ Ո՞վ է ան: 

– Մարդ մը ինծի պէս։ Հարուստ գեղացի։ Որ առտուն կանուխ կ՚իջնայ իր այգին, փէտատը՝ ուսին, կամ բահը՝ իշուն։ Տուն կու գայ մութին, իր հացը կ՚ուտէ, յետոյ կը պառկի Բուբուլը զրկած։ 

Կ՚երթայ ստուերը։ Ես երես ունիմ՝ անոր ետեւէն նայելու։ Ու երես ունիմ հիմա մանաւանդ փաթթել սեղմելու Բուբուլը՝ աւելի ամուր՝ իմ ծոցիս վրայ։ 

Ու յանկարծօրէն յստակ կը դառնան ինծի համար բոլոր վէպերը, ու ինծի նման՝ անոնց հերոսները: Ու յստակ դարձեալ անողոքօրէն, բոլոր տկարութիւնները, որոնք հասկնալ չենք կրնար յաճախ ուրիշի հաշուոյն։

Փարիսեցինե՜ր՝ մարդերը բոլոր, որոնք սիրել կը կարծեն։ Բայց անոնց համբոյրնե՜րը, որոնք յաճախ իրար կը կարկտեն նոյն դէմ քին վրայ։ Բայց անոնց բազուկները, որ չզգալու կու գան ուրիշ թեւերու տաքուկ հետքերը նոյն կուրծքին վրայ։ Բայց իրենց ներսէն, իրենց խորունկէն գիտեն ատիկա։ Ու սիրե՜լ կը կարծեն: 

Ու փարիսեցի մը ես ալ, ամէնուն նման։

Թող երթայ գործին գեղջուկ ստուերը, հիմա մանաւանդ։ 

Պէտք է հաշտուին գեղն ու գիրքերը, պատանութիւնները, նախանձն ու վատութիւնները: 

Ու կատաղութեամբ՝ մատներուս կ՚առնեմ ներկուն խմորը անոր շրթներուն։ Ու կը շինեմ ես, բայց գաղջ գգուանքով, բայց վատ հեշտանքով, բայց ամչնալով, սակայն հոգեւին՝ ձեզի ծանօթ մեծ գոհարները, ու շաքարները ու կեռասները։ 

Բայց ան կը սպասէ սեղմուած գրկիս։ 

– Ինչի՞ կը սպասէ։ 

Կը զգամ ատիկա նայուածքին մէջէն, որ լեզու ունի։ Թուլցող իր կուրծքէն, որ մեղմ կը խօսի։ Բարձրացող բերնէն, որ կը թրթռալ, ինք իր աղեղին։ 

Յետո՞յ։ Պզտիկ շարժումներ մատներուն մէջէն։ Ու բեկբեկումներ՝ բազուկներուն խորերէն, ինչպէս ճպոտէ մը։ Յետո՞յ։ Պզտիկ, կլոր սարսուռներ կուրծքին բարձրերէն՝ ինչպէս շղարշը հարուածող գլխիկը ալեակին։ Ու տաք–տաք, գրեթէ հեղուկ հոսանքը, որ անոր զիստերը գետին կը թափէ։ 

Ու աչքերս գոց մտիկ կ՚ընեմ հարսի այս մարմինը: 

Տղաք կը պոռան։ Կիներուն խօսքը՝ յստակ, բայց կոտրած՝ կը հասնի մեզի։ Այգի գացողներ։ Ու զուարթ երգեր։ Ու մահուան գովքեր։ Փողոցը կ՚ապրի անհուն իր կեանքը առանց տագնապի ու առանց վիշտի։ Վասնզի ի՞նչ է վիշտը՝ երբ անիկա կու գայ օրէնքի մը պէս ու կը զգետնէ քեզ, ու դուն չես կրնար անոր դէմ հանել վայելքի համ մը։ Ան իր առանձին քաղցրութիւնը ունի գեղերուն համար, իր գեղեցկութիւնը, բանաստեղծութիւնը։ Ան կը շփոթուի յաճախ մահուան հետ, որ՝ թեթեւութիւն, վերջնական բարիք կը բերէ մարդուն։

Ու կը բանամ աչքերս։ Ան մէկն է հիմա, որ ինքզինք չունի։

Ու կամացուկ մը, ինչպէս քերթուած մը, որ կ՚աւարտի, անոր գլուխը կը սահի երեսէս՝ ուսիս։ Ու կը կենայ հոն։ Անոր դունչը կը տեղաւորուի վիզիս փորուածքին։ Ու շունչը անոր՝ պզտիկ ու անուշ ու գինովցնող, ինչպէս բուրում մը, կ՚ելլայ երեսիս։ Ու անոր սիրտը, վիզին գօտիէն կաթող ծորակին նման, կու գայ իմ սրտիս տաք տաք ու պուտիկ–պուտիկ։ 

Ու կը զարմանամ։ Ես քանի անգամ մատներով բռներ եմ այդ կլոր ձայնը, ձախ կողին ճեղքին, ու քանի՞ անգամ հարցուցեր անոր՝ յիմար հարցումը ինծի պէսներուն, պատանիներուն.

– Ի՜նչ կ՚ըսես։ 

Բայց ամեն անգամ մատիս տակ, իր պզտիկ կայլակը պարոյկի  մը պէս լինելով ու փլելով, զարկը ոլորած է իր առեղծուածային համրիչը, միշտ համրի մը պէս, կարծես հեգնելով։

Հիմա՞։ 

– Անիկա, աղերսուն ու խեղճ՝ կը լայննայ արագ, կը ցատկէ վախ ցած, յետոյ կ՚ամփոփուի։ Ու կը խորանայ, յետոյ կը քիչ նայ նուաղելու չափ։ Բերանի մը պէս, որ խօսիլ ուզէր ու չկարենար։ Եւ որուն հեռքէն մենք կասկածէինք ու գտնէինք ինչ որ ուզեր ենք մենք միշտ, պատանիներս՝ հարսնցուներէն ու նոր հարսներէն։ 

Բացած եմ կուրծքը: 

Փոխուա՞ծ։ Այո՛։ Պտուկնե՛րը՝ շատ աւելի գո՛րշ, գոյնէն պարպուած մորմի մը նման։ Ու կալը՝ անոնց կնճիռներու ցանց, ծծուած ու կապուտ։ Խարիսխէն ելքը՝ դէպի պարոյրը, դէպի գմբէթո՛ւմը՝ վարէն կտրուած։ Ու չի ծածկուիր պզտիկ հակումը, դժբախտ բեկումը, որ վար կը կախէ անոնց վիզերը։ Խորտակուած բխո՜ւմը մարդկային միuի այդ կայլակներուն։ Ու մտքէս կ՚անցնի նախնի պատկերը, աղջկան ծոցին անհուպ պատկերը, տաճարի մը պէս, ձիւներէն շինւած, որ բարձրանար ատանկ ճերմակ հովիտէն ու գմբէթ նետէր։ Պատկերը կանցնի անոնց կուսութեան, երբ կուրծքին հովիտէն անոնք կ՚ելլէին, շարելով իրենց գիծերը, շրջանակները իրարու վրայ, ինչպէս կանթեղներ մարդկային միսէն, ինչպէս զանգակներ, որոնց խմորը մարմինէ շինուած կամ կաթով հիւսուած ըլլար եւ որոնք շրջուած կենային յանկարծ ու ծիծ դառնային։

Տեսա՞ւ անիկա, աչքիս ետեւէն, թէ ինչեր եկան ու գացին իմ՝ հոգիէս։ Ու տրտում է անիկա։ Ու կը դողդղայ, մանր ու շուարուն, սարսուռը իր ծոցին, որ դժբախտ է հիմա՝ ինչպէս կթուած այգի մը։ 

Դեռ հոն է սակայն, արդէն քիչ մը վեր, պզտիկ պիսակը, մեր բառերովը «վառեկի աչուկը», որ պիտի հսկէր – այնպէս կ՚ըսէինք – գորշ աստղի մը պէս վարի անդունդին։ 

Ու կը դարձնեմ լոյսի հոսանքին անոր իրանը։ Ու կապոյտ բիծե՜ր, որոնք կէս կամարներու սանդուխներ կը թուին ինծի։ Բայց նուրբ է պատկերը ու կայծկլտուն։ Ու հի՛ւսքը բարակ մանիշակագոյն թելերուն, որոնք ոստայն կը նետեն անոր կուրծքն ի վեր։ Ու հե՛ւքը անոր կողերուն, որ ակօս–ակօս կ՚ընէ ձիւնի այդ դաշտը։ 

Ու պէտք է կարդալ։ Տարօրինակ գի՜րքը։ 

… Սրբազան տախտակ, ուր փորձուեցան մոգերը հինին։ Ու պէտք է կարդալ արիւնին մուրճով հոդ ողբերգուած բառը խորհուրդին։ 

– Ուրկէ՞ կու գայ: Ու ինչե՜ր կ՚ըսէ.

Հարցուցէք: : 

… Ահա անոր սիրտը: – Կախարդ պատասխան, կախարդ հարցումի։ Ան կը բխի՝ ինչպէս թռչունի մը գլուխը, ճերմակ փրփուրէն։

Անիկա կը հեւայ ու կ՚ըսէ ինծի։ 

– Ինչո՞ւ հարցնել։ Ինչո՞ւ հարցնել, ինչ որ գիտնալու արժանի չեղաք։ Ո՞վ զարկաւ առաջին մատը արեան կայլակին, զոր կը թաւալեն այսպէս դարէ դար։ Ո՜վ անհաս գիտութիւնը կարմիր ջուրերուն, անգոյն ջուրերուն։ Ու ծանրութիւնը արեան կաթիլին։ Ձեր խե՜նթ աշխարհը, զոր ճանչնալ կը կարծէք: Ու ձեր սուտ ու պիղծ պատմութիւնը՝ որով կը գովուիք: Ու ձեր հետաքրքրութի՛ւնը, որ կը փնտռէ ու չի հասկնար։ Ու ձեր մեղքերը, որոնք կը կերտէք այնքան սրբութեամբ, այնքան վատօրէն, եւ որոնք դարէ դար կը նետէք իմ մէջ։ Ու տակաւին ինչե՜ր, որոնք մոռցած էք այսօր։ Ես, պարապներուն, տիեզերքներուն նիւթացած տա՜րրը։ Ես ձայնը հեղուկ, դեռ կազմուելիք ու կործանուելիք մեծ աշխարհներուն, որոնց երազել իսկ չէք կրնար այսօր։ Կ՚ուզե՞ք տակաւին… խեղճե՜ր՝ տղաքդ բոլոր, որ անցնիլ կը փորձէք ձեր սահմաններէն ու չէք յաջողիր լուծել խորհուրդը համբոյրի մը մէջ։ Ու չէք հասկնար… 

Ի՜նչ կախարդ լեզու։

Կողերուն լեզո՜ւն ու զարկին լեզուն։

Հովը ելած է։ Էտինքի արեւը մտած սենեակէն։ 

Քաշուած հմայքէն, կը դնեմ երեսս կուրծքին, կամաց, դառնագին ու այլուրային։ 

Ինծի կու գայ, թէ ինչ որ կը զարնէ հոն, ահաւոր ու դժբախտ առեղծուած մըն է, հարցական պարո՜յկ, որ կը կատարուի մեզի համար անթափանց խորութիւններու վերեւ: 

Կարդալ, ինչպէս որ կ՚ուզէ արիւնը, այդ հեգումին մէջ մռայլ պատմութիւնը աշխարհներուն ու մեր աշխարհին։ Այո՛։ Բայց կարդալ մանաւանդ աւելի լեղի բան մը, աւելի մօտիկ տախտակը մեր տառապանքին։

Ու կարդա՛։– Ի՛նչ որ աղջիկները կը թաղեն իրենց հետ, երբ քողով պատնուած առագաստ կը նետուին, գերեզման նետուելէ առաջ։ – Ինչ որ պատանիները խոշորցած վշտերու նման, կաթիլ–կաթիլ դողդղալ կու տայ հարսներուն առջեւ: 

Ու կարդա՛ մանաւանդ աւելի պարզ բան մը. – Անսփոփ գերութի՜ւնը սա կաթիլ մը արիւնին, որ պիտի վազէր ուղիղ իր ճամբան, բայց որ տարուեցաւ ուրիշ պարտէզի: 

  Ծանրացած եմ ու տրտում։ Կը ձգեմ ձայնը։ 

Կուրծքին քրտինք կայ։ Ու երեսիս տեղը կարմիր՝ ծաղիկի մը պէս։ Յոգնած եմ նոյնիսկ նայելէ։ Ու կը փնտռեմ։

Իրարու աչքի, իրար կարդալով՝ շատ աւելի համեստ, քան կայլակներուն հետ, կը կենանք մռայլ։ Յետոյ՝ իրարու կու գան մեր մատները, չարչարագին, կճրտուն ու կատաղի։ Ի՜նչ կ՚ուզենք անոնցմէ, մեր խեղճ մատներէն, որոնք պրկումին տակ կը հեծկլտան։ Յետոյ կը բարձրանանք:

Անոր մարմինը, շղարշներու մէջ, հազար հեծք ունի, խղդուկ ու բեկբեկ։ Ու դեռ բաց կուրծքէն, ստինքները կը նային իրենց կոտրած ու կոյր նայուածքը։ Ու շունչը կը վերցնէ անոնք ու կ՚իջեցնէ, օրօրի մը մէջ, զոր ուզէր կարդալ անոնց գերութեան։ 

Ու հո՛տը բարակ, թարմ ու գունաւոր, որ կը պտտի անոր բոլորը ու խենթ կ՚ընէ քեզ։

Խե՜նթ։ Ի՜նչ քիչ է բառը: 

Վասնզի ի՛նչ որ կը փախչի աչքերուն ցանցումէն ու ի՛նչ որ չի հասնիր ականջի մազերուն, հոտը կը բերէ մեզի անհուն նրբութեամբ։ Վասնզի անիկա՝ շարժուն ու թեթեւ՝ հով եղած մասն է անոր մարմինին։ Վասնզի ինչ որ շրթները կը ճանչնան այտերուն վրայ ու ծիծին վրայ ու շրթունքներուն, կակղութիւնն է յաճախ քիչ մը հաստ ու անարտայայտ։ Մենք ենք, որ մեր կողմէն, մեր մէջէն միայն կը հանենք ու անոնց վրայ կը թափենք խռովքի, համի ու եղերական քաղցրութեան քերթուածը, որ աղջկան մը կուրծքն է երբեմն։ Վասնզի՝ հոտը, հարսներուն հոտը՝ անոնց հոգին է, որ հազար ճամբայ ունի քու մէջ մտնելու։ Անոնց միսերուն դալուկ փրփուրն է, որ կը թափանցէ դարձեալ քենէ ներս։ Անոնց արիւնին ամբողջ կրակն է, ամբողջ հեշտութիւնն ու ամբողջ սարսուռը, որոնք թեւաւոր՝ կ՚անցնին քու մէջէդ, ու կը պտտին, ոտքի հանելով բոլոր խենթ զինուորները քու արիւնիդ։ Կը լարեն ոսկորներուդ բոլոր տաւիղները։ Ու կը բանան բաժակները մեծ, խորունկ պապակներուն, որոնք քնացած էին: 

Ինչ քի՛չ է բառը, հիմա մանաւանդ։ 

Վասնզի անոր հոտը, Բուբուլին հոտը ջիղերով, միսերով հիւսուած կախարդ վարագոյրի մը պէս ձգուած է աչքերուս։ Ու չեմ տեսներ ալ՝ բաբախումը անոր երեսին, որ մատներուս տակ կու տայ ու կ՚առնէ։ Ու չեմ տեսներ ալ՝ անոր նայուածքին աղերսաւոր կաթկթումը, որ կը դողդղայ անոր բառերուն, պզտիկ հեծքերուն, արցունքին վրայ։ 

Ու անիկա կը փաթթէ զիս, հոտին այդ վարագոյրը՝ հազար բերանով աղջկան մը պէս։ Ու կը դղրդէ հազար բերաններ։ 

Ու յուզումը կը զարնէ իմ ոսկորներուն, որոնք կը թրթռան, կակուղ ու կրակ լարերու նման, անոր ճպոտին ներքեւ։ Ու յուզումը կը վառէ իմ մարմինին բոլոր թելերը, զիս ընելով բռնկած ջահ մը այդպէս, լուսաւորելով իմ իսկ աչքերուս՝ պատանի անապատը իմ հոգիին, երիտասարդ դամբարանը, որ մեռել կ՚ուզէ ու նոր Գողգոթան, որ խորք կը կազմէ այդ տեսարանին։ Ու յուզումը կը բանայ միւս ճամբաները։ Անոնք՝ որոնց վրայէն միսն ու արցունքը, համբոյրն ու հեւքը կը քալեն, փոխակերպուելով։ Որոնց վրայէն քու մէջ կը մտնէ, ինչ որ ձեւերուն համեմն է կարծես։ Ինչ որ գիծերուն եւ մակերեսներուն բանտէն կ՚ազատի եւ իբր խռովք, իբր գալարում, իբր հեշտութիւն ներսդ կը թափի։

Միշտ հո՛տը։ Ուժով, թարմ ու գունաւոր, որ չի պտտիր։ Որ մօտ է ձեւին։ Ու մարմին ալ չէ, բայց խուլ բխո՜ւմ մը, բայց ուրուային հոսում մը, ուր կրնաս նայիլ։ Որ կը զարնուի հոգիիդ պատերուն ու հարս կը դառնայ, ու ձեւ կը դառնայ՝ խօսող ու սիրո՛ղ։ 

Յուզո՜ւմը տաքուկ ու քիչ մը դեղին, որուն վրայէն հոգիները իրարու կը վազեն ու կը խառնուին… 

– Բուբո՜ւլ։ 

Պառաւն է վարէն։ 

Ան կը թօթուըւի։

Ինչպէ՞ս կը կոճկէ կուրծքը:

Մէկ ոտքը սեմին։ Չի կրնար քալել։ Ի՛նչ վարանում կայ նայուածքին վրայ ու ոտքերուն տակ։

– Բուբո՛ւլ:

Կը պատասխանէ։ Ճիգը անգամ մըն ալ կ՚ոսկեզօծէ զինքը։ Մանկունակ ու վախկոտ բան մը կը գոցէ մէկէն անոր ահաւոր կախարդութիւնը։ Աղջի՞կ։ Այո՛։ Բայց վայրկեան մը միայն։ Ու նորէն, անմիջապէս ան կը վերածուի իր բուն պատկերին, գիրքերուն սորվեցուցած յաւերժօրէն իգականին։ Ու աղաչուն ու լուրջ՝

– Էգին։

Չի կայ։ 

Բայց սենեակին մէջ կը բուսնի այգին։ Տուզլայի այգին, իր ցանկապատով, պզտիկ հիւղակով։ Ու կը շարուին ափ մը պատին վրայ, անհամար թուփերը որթերուն, իրենց ճիւղերուն ամբողջ սապատներովն ու կնճիռներովը, ու բարունակներուն սողոսկուն համբոյրովը։ Ու մեծ թզենին, որուն խոր շուքին, մենք քնացեր ենք ամիսներ առաջ, անշուշտ քով քովի, առանց հեքիաթին սուրը լարած ըլլալու, մեր հասակներուն երկայնքովը, իրարու մէջտեղ։ Ու գրկուած ալ։ Ու լացած ալ: 

Ոսպե՜րը։ Կը վազեն կարծես հոսանքի տրուած բաներուն նման, հիմա, իմ առջիս, սեղանին վրայ, դեղին ու սեւուկ, արեւով շինուած ոսկեջուրի մը մէջէն։ Դեղնած՝ արցունքը։ 

Մէկդի կ՚ընեմ ապուշ սեղանը։ 

Վարէն պատրաստութիւնը այգի գացողներուն։ Ձայներ։ Լայն, նեղ, անուշ ու լեղի։ Կը փնտռեմ անորն ալ: Որքան շուտ, ու ինչ ուժով։ Ի՛նչ ճնշում է աս։ Ու ծերի մը պէս, որ անկար կ՚ըլլայ ու խենթի մը պէս, որ չհասկնայ։ 

– Ինչ ընեմ պիտի։

Կ՚ըսեմ ես ինծի։ Բայց ականջ եմ ես։ Ու ինձմէ առաջ գլուխս կ՚երթայ դէպի պատուհան: Տեղէս չեմ շարժած։ 

Ու բառը կու գա՜յ։ Զով ու սփոփիչ: Կը լսեմ ձայնը, որ հարս կը կանչէ։ Ան կ՚իյնայ իմ մէջ հասակովը փլող աղջկան մը պէս։ Ու խաղաղութիւն։ 

Աչքերս փակ, կ՚երազեմ այգին: 

Գ.

Այգին։ Տուզլայի այգին։ Ան՝ որ հիւղակ ունի: Ու խիտ ցանկապատ, փութով պսակուած։ Կղպանքով ալ տուն։ Ծառեր շատ կան հոն, շուքի, պտուղի, ու քիչ մըն ալ զարդի։ Զաւակի մը պէս խնամած է զայն՝ բարի ծերունին։ Ու անիկա լոյսն է անոր աչքին։

Արեւ: Կրակէն ինկած։ Որ գոյն է միայն: Առանց ասեղի՝ ամպի մը թերթէն ու խոնարհումէն այդպէս թեթեւցած։

Լիճը՝ հովիտին մէջ։ Աման մը մեծկակ պաստքան ապուր։ Այսպէս եմ տեսեր մանկութեանս մէջ, անօթի օրերուս, մեր լիճը, որ կը կլորնայ ու պնակի պէս բան մը կը դառնայ դաշտի այդ կէտին։ Հիմա պատկերը կու գայ նորէն իմ մտքին հին իր իմաստովը։ Անօթի՞։ Բայց ե՞րբ չենք մենք ատիկա։ Նիւթն է, որ կը փոխուի։ Հիմա գոյն ալ կը տեսնեմ երեսին վրայ: Ծիրանի վրձին մը անցած ըլլար։ 

Օ՛դը: Չըսելու համար երկինքը: Բոյրով ակօսուած: Հոտերը, անտես առէջներով իրենց ոստայնը կը քալեն անոր մարմինին վրայէն: Բայց կրնաս ճշդել: Բարակ ու փախչող՝ երբ կու գան անոնք ցանքին ներքեւէն։ Ազնուական ու անանուն ծաղիկներ, որոնք հողին ամբողջ անթարգմանելի հոգին վեր կը հանեն: Ու ծանր ու դանդաղ` երբ կը պտտին ոտքերուդ հետքէն, կորդերուն գիծովը։ – Հասարակ ու հաստ ծաղիկներէն, որոնք ջուրերուն եզերքը գռեհիկ զարդարանքը կ՚ընեն անոնց տարփանքին։ Ու սուր, խռովիչ՝ որ կը թափանցէ քենէ ներս շատ խորունկ, երբ կը մօտենաս թուփերուն սիրտին ու տեղ մը կ՚ուզես, յաճախ ալ երկու, աննուխէն կամ ուրցէն։

Տուզլայի այգին, Աստուածած օրով, հասուկ կուզերով ու հա՜րս Բուբուլով։  

Ես, առանձնացած։ Օրը ծանր է դեռ ուսերուս վրայ ու ոտքիս վրայ։ Ու բեռ կայ նորէն գլուխիս վրայ, քունքերս թափող։ Տեսակ մը կրակ, առանց մարմնի, որ կը դիմանայ հրդեհէն ետքը։ Ու նեղ է հոգիս, քաշուած ու պզտիկ, փակուած՝ բիբին պէս աշխարհին դիմաց։

Ու լաւ չեմ գիտեր, թե ինչ կ՚ուզեմ ես։ 

* * *

Երրորդ անգամն է, ետ կը ղրկեմ զայն։ 

Բայց ամեն անգամ, երբ ան կը դառնայ կրունկին վրայ, դէպի հիւղակը, ամէն անգամ անկէ կը զատուին, ինչպէս փրցուած թերթեր, կտորները մեր մօտիկ անցեալին։ 

Առաջի՜ն այցը. երբ ճերմակ էր սալորենին։ Ու անոր սիրտը՝ հակած դէպի իմ գարունը։ Ու երկրորդը, երբ խոտերը հասակ ունէին ու չորցած խրամները կակուղ էին, պատսպարուած անկողիներու նման։ Անիկա կը վախնար ինձմէ։ Ու քանինե՜րը:

Այն օրերուն՝ սիրոյ նոր բացուող աղջիկն էր անիկա։ Ու կը սիրէր այգիին մինակ կէտերը, ուր ուռ ու տերեւ այնքան խելօք կը կենան մեր շուրջը ու բան մը ունին, ընտանի ու հասկցող։ Ու խենթն էր ան գիշերներուն, որոնք մեզ իրարու կը նետէին, ձեռք ձեռքի, կամ կուշտ կուշտի, պաշտպանուած աշխարհէն ու անոր չարերէն։ Ու կը սիրէր ան՝ պատանին, որ ներս կը նայէր դէպի անոր հոգին: 

Ու ես խենթն էի անոր հասակին սեւ ճիւղերուն մէջ։ Ու ես կ՚ուզէի համբուրել հետքը անոր ոտքերուն, սա հողին վրայ։ Ու կը պագնէի, երեսին վրայ, խաչաձեւ շուքը որթի տերեւին։ 

… Ու պատմութիւն կայ, հիւղակին ներսը, որ կտոր–կտոր դուրս կը նետուի։ Գայլեր ու արջ մը: Ու նապաստակներ, որոնք կը վազեն ձայնին վրայով: Կարմիր Սահակն է, գեղին որսորդներէն մէկը։ Զարկած է քիչ առաջ, առանց քերծէի, շէկ նապաստակ մը բլուրին ոտքին։ Ու ան կը խօսի: Պաղտիկ աղբարը` լուռ, դանդաղ հաճոյքով ականջը կու տայ այդ զրոյցներուն: 

Արեւը ինկած ա՛լ բոլորովին։ Շուքերը ուժով։

Առած եմ գիրկս անիկա նորէն, հովանոցին տակ մեծ թզենիին: 

Ոչ մէկ խօսք:

Ու կը մտածեմ։

– Քալե՞լ, թէ կենալ։ 

Անիկա նոր է մտած կեանքին մէջ: Անոր կեանքը տարբեր է անկէ, զոր սորվեր եմ ես կամ տեսեր գիրքերու վրայ։ Անիկա կասկածն իսկ չունի փոթորիկներուն, որոնք կծիկ–կծիկ կը սպասեն կիներուն ճամբուն, գիւղ թէ քաղաքը, նոյնն է ատիկա։ Ու անիկա կասկածն իսկ չունի մեծ կայծակներուն, որոնք կիներուն ամրան կը փայլակեն այնքան խռովքով ու երբեմն ալ եղերական։ 

Ու աչքերս գոց կը հետեւիմ անոր օրերուն, անոնց՝ որոնք դեռ չբացուած, գլանին վրայ մեր ճակատագրին կը սպասեն ձեռքին, մահուան մեծ ձեռքին։

– Առաջին տղան։ Դաշտեր ու այգի։ Պարտէզ ու արտեր, տղեկը կուրծքին, երբ ամուսինին ապուր կը տանի։ Ու երկրորդ տղան, երբ մէկը նոր ելած է քալելու համար։ Քաղհան ու գործեր տունին մէջը կամ դուրսը։ Ու տղաքներ, որոնք կուգան ու կու գան։ Առջի մեռելը։ Ու երկրորդը։ Ու նոր յղութիւն ու նոր երկունքներ։ Ու երեսունի դուռներուն՝ արդէն պարպուած միսէն ու աղուորութենէն, ու կաշի դարձած։ Ահա թէ ի՛նչ է կինը մեր գեղերուն մէջ:

Այո՜։ Աւելի՞։ Լաւ է չհարցնել։ Աւելի՞։ Այսինքն՝ այդ մռայլ պատկերին վրայ դժուար տարփանքին, գողցուած տարփանքին հրդեհէ գօտի՞ն, ծիրանի գօտի՞ն։ Որուն կամարը բզկտել կ՚ուզենք, երբ գլուխը առած արդէն կը սաւառնի։ Որուն ոտքերը արիւնէն կու գան, եւ որուն ներքեւ դժոխք մը կապրի։

Ու կը մտածեմ. 

– Քալե՞լ, թէ կենալ: 

Թողո՞ւլ անիկա այս դաշտի վրայ, այս պատկերին հետ, իր ցաւերովը, հաճոյքներովը ինքզինքը լարած դէպի գերեզման։ 

– Խառնուի՞լ անոր։ Նետե՞լ անոր գիշերներուն քար տառապանքը դիակ էրիկին, որուն մօտենալը, զոր հանդուրժելը դժուար թէ սորվի։ Ընե՞լ անոր ցերեկները յղի՝ արցունքով, ու բռնկած՝ կարօտով։ Ու դիմաւորե՞լ անխուսափելին, գեղին մեծ աչքը, յետոյ՝ մեծ ձայնը, յետոյ՝ ոճիրը։ 

Ան ոչինչ գիտէ այս ամէնէն։ Կը հանգչի գրկիս: 

Ու պատմութի՜ւնը հալածուած եղնիկին, որ դուրս կը փախչի հիւղակին բերնէն։ Որսորդ Սահա՜կը։ Օձի ու որսի հեքիաթները երբ վերջ կ՚ունենան արդէն։ 

Տաք բան մը կ՚անցնի դանդաղ, քսուելով մեր ճակատներուն։ Ով գիտէ ո՞ր հովն է, որ այդպէս կամաց իր ճամբան կ՚ընէ։ Ու պզտիկ հոտեր, անոր ետեւէն։ Ու մեծ կեա՜նքը չնչին իրերուն – դողացող խոտին ու տերեւներուն ու խակ թուզերուն, որոնք գործ սիրտերու պէս կ՚օրօրուին ծառէն։ 

Ու դանդաղ խլրտումը մեր ներքեւէն, գետինին բոլոր զօրութիւններուն, անոնց՝ որոնք հողերուն մէջ իրարու կը զարնեն անպատում եղերերգութիւններ։ Որոնք վարէն վեր կը կրեն կեանքին մեծ առեղծուածը ու տարրերուն սէրը։ 

Ձեզի պատահա՞ծ է զգալ այդ անհուն լեզուն, որ իրերունն է։ Որ կ՚ելլէ հողէն ու կը տարածուի մազերուդ աչքերէն դէպի ներսերդ։ Երբ դուն կը կանչուիս հողին մեծ, անմահ համին ու կը վերածուիս խելքդ պահելով, ողջ գերեզմանին։ Երբ սէրը, իրերուն ամէնէն շօշափելի գիծը, հրեղէն սիւնի մը նման կը կանգնի առջեւդ ու քեզ կո՜յր կ՚ընէ։ 

Ու մեր վրայէն դանդաղ խլրտումը այն սարսուռներուն, որոնք թեւ ունին։ Ու մեր վրայէն շարժը այն զօրութիւններուն, որոնք արիւնի համ կը բերեն մեր աչքերուն կամ բերանին։

Կը փաթթեմ զինքը, աւելի ուժով, աւելի խորունկ, քան ուրիշ ատեն։ Շունչը կը պակսի անոր կոկորդէն։ Շունչը կը պակսի իմ ալ չրթներէս, որոնք կ՚որոնեն։

Անոնք կը փնտռեն, ազդուած վերէն, ազդուած վարէն, օդէն, գետինէն իրերուն հոգին, ու պարապին հոգին, հարսներուն հոգին, Բուբուլի՜ն հոգին։ 

Ես, յիմար պատանի։ Գիրքերով հիւանդ ու թուղթէ մտքով յիմար պատանի։

– Ինչո՞ւ փնտռել ինչ որ չգտնաս պիտի։ Գուցէ չես ալ գիտեր։ Ինչո՞ւ մտածել ու գիրքով զգալ: Ինչո՞ւ փափաքիլ, որ անոնց հոգին ու բոլոր հոգիները ուրիշներուն՝ տեսնուող դառնան ու պատասխանող քու երկբայանքիդ կամ հրաւէրիդ կամ աղերսումից։ Ինչո՞ւ մանաւանդ ուզել աւելին։ Ուզել կիներէն ինչ որ չունեցան, կամ որուն յարգը քեզի պէս չճանչցան։ Ինչո՞ւ նրբանալ ու նրբացնել…։ Ձեռք նետել անոնց, հարսնուկ կամ ծաղիկ, դեղձի միս կամ կին – անոնք նոյնն են միշտ։ Ու մտիկ ըրէ, երբ կը համբուրուին, կը ճմլուին, կը բզկտուին։ Նետէ շրթունքիդ ճերմակ ու ծիրան խմորը հարս երեսներուն, ու դալկութիւնները անոնց տարփանքին ու լուսե կաթիլները անոնց ստինքին։ Ու դողացի՜ր դուն յիմար սարսուռը։ Սարսուռը խոտին, սիրահար ծաղիկին, որ կը պտտի գետնէն թիզ մը վեր կամ ճիւղերուն մէջէն։ Սարսուռը ամբաւ, որուն պուտերը կ՚անձրեւուին աշխարհ ու մեծ կեանքը կը շինեն…։ Ինչո՞ւ փնտռել։ Ինչո՞ւ նանրանալ: 

… Անիկա կը նմանի թեւերուս բուսած բարի երազին։ 

Անիկա կը նմանի գիրքերէն փախած ու կուրծքին փարած մատաղ պատրանքին։ 

Անիկա կը նմանի ինձմէ դուրս ելած ու հարսնուկ եղած իմ մէկ պատկերին։ 

Աստղերը կու գան, նախ մէկիկ–մէկիկ, յետոյ խումբերով, երբ հովը շարժէ թուզին ճիւղերը։ Հիւղակին դուռնէն ձայնը միշտ՝ որսորդ Սահակին։ 

Ու թեւերուս տակ՝ կարծես նոր ու անհուն քանի մը համար, մատաղ ու թրթռուն լքո՜ւմը անոր մարմինին։ 

*  * *

Դարձը դէպի գիւղ։ 

Որսորդ Սահակը կը շարունակէ խփել ու պոռալ, մութին ընդմէջէն, ու ճամբու եզրերէն կոտրած ժայռերը՝ թեթեւ՝ ետ կը դարձնեն։ 

Պաղտիկ աղբարը, էշուն վրայէն ինծի կ՚երեւի հին նահապետ մը, Հայր Աբրահամի օրերէն եկած։ Ուրիշին հաւուն անգամ ան աչք չունեցաւ։ 

Երկու պատանիները, մեղքով ծանրացած, բայց բանով մը՝ թեթեւ։ Անոնք կը քալեն ու կը լռեն։ 

Ան հաճոյք ունի, գրեթէ հեշտանքի, գիրկէն մնացորդ, երբ ծառի շուքերով աւելի սեւցած մութ տեղերուն մէջ կը սեղմէ ափս, հանդարտ ու խորունկ։ 

Ան հեւք է համակ, անհաշիւ տագնապ ու խենթ նուիրում, երբ ճամբու ոլորներուն կը սեղմուի կուշտիս։

Ե՞ս։ Ամբողջ դառնութիւն: Ու մոխիր։ Ու խայթ։ Չեմ հարցներ ես ինծի պատճառը այս չսպասուած տրտմութեան։ 

Աւարտա՞ծ է մեր վէպը։ 

Բայց ճամբան կը սեւնայ տակաւ։ Յետոյ կը հատնի։ Գեղի հոտը ինծի կը բերէ մարդերը ու իրենց ամբողջ ողբերգութիւնը, որ կը կատարուի սեւ տուներուն տակ, իրարու մօտիկ, բայց իրարմէ յաւիտենապէս տարագիր։ Ու գեղին հոտը ինծի կը բերէ դեռ ուրիշ բաներ։

Ճնշումը կու գայ, աւելի ուժով։ Կապարը կը կախուի հոգիիս վրայ ու վար կը հրէ ինչ որ բարութիւն ու ազնուութիւն եղած են իմ մէջ։ 

Աւելի ուժով՝ քանի մօտենանք։

Չեմ խօսիր կիներուն հետ, որոնք գիշերուան մուտքին, հացէն քիչ առաջ կամ անկէ վերջը, կը նստին այդպէս սաքուներուն վրայ ու կ՚աւարտեն ինչ որ պակաս կը մնայ օրուան խօսքերէն։ 

Հաց ալ չեմ ուտեր։ Կը պառկիմ կանուխ, Բուբուլը աչքով չափելէ վերջը։ 

Ինչո՞ւ։ Ո՞ւր պիտի պառկի։ 

Ու հիւանդ եմ ես հոգիով ու մարմինով։ 

*  * *

Աքլո՛ր, գիշերը կիսող:

Երկարած կուշտիս՝ անիկա կու լայ, բարձին վստահած իր հեծկլտանքը ու արցունքները: 

Ոչ մէկ բառ: 

Անիկա եկաւ պառաւին ծոցէն դէպի իմ ծոցը, հին մեղաւորի մը մաքրութեամբը, միամտութեամբը։

Ան բացաւ իմ աչքերը, անանկ կամացուկ, ինչպէս ըրեր էի ես ատիկա իրեն, Վարդավառին գիշերը: 

Ու չխօսեցաւ: Առի անիկա ներս իմ վերմակէն, յոգնած մատներով, աւելի ճիշդը` լեղի մատներով։ 

Ու չխօսեցաւ: Բայց մարմինը լռին դաշնակ մըն էր։ Արգիլեց լոյսը։

Փորձեցի խօսիլ ու խօսեցնել։ Եւ մտիկ ըրի իմ փսփսուքը, իմ պատկերները, մտածումները: Ու տարօրինակ էր, որ անոնք կը նմանէին աւելորդ, բռնի ու սուտ ըսուած բաներու։ Ես զգուշացայ ատ զգայութիւնները մատնելէ։ Ու տարօրինակ էր, որ ան գիտէր ատոնք: Անիկա գիտէր մարդերուն սուտը։ Գիտէր արժէքը մեր բառերուն ու մանաւանդ համբոյրներուն։ (Ըսի՞ ձեզի, թէ համբուրած էր զիս, թուզի ծառին տակ)։ 

Մեղադրա՞նք: Բայց չխօսեցաւ։

Ես փորձը ըրի յստակ տեսնելու: 

– Ի՞նչ կ՚ուզէր։ 

Ես յիմար էի ու չէի տեսներ։ Բայց անիկա ոչինչ կ՚ուզէր։ Անիկա կու տար, լրիւ ու դողդոջ, աղջիկի սիրտը։ Ու կ՚ընէր ատիկա այնպէս անհաշիւ, այնպէս մեծութեամբ։ Ան կը վտանգէր ինքզինքը ամբողջ, երբ քունը խաբելով պառաւին, տախտակներուն դաւաճան աղմուկը արհամարհած՝ ինծի էր եկեր գիտնալու համար: Գիտնալու համար ի՜նչ էր իմ ցաւը: 

Յետոյ մեր մարմինները իրարու պատմեցին շատ աւելի դառն բաներ, քան բառերը։ Չար ու դաժան եղանք մենք մեր շրթունքներուն խառնումին պահուն։ Ու թաց ու լեղի կրակ էր անոր մարմինը իմ թեւերուս մէջ: Ու տարօրինակ էր, որ ամէնէն քաղցր զգայութիւններէն կամաց–կամաց ես կ՚անցնէի ամէնէն դժնդակներուն: 

Ու անոր միսերը քաղցր էին, շաքարէն շինուած։ 

Ու անոր շունչը քաղցր էր ու վարդեջրուած։

Ու անոր մազերը քաղցր էին՝ սահող համբոյրներու նման:

Ու կծու ու բարկ բան մը եղան անոր միսերը:

Ու անոր շունչը գերեզման կը հոտէր։ 

Ու անոր մազերը անհամ էին՝ ինչպէս պառաւներունը:

Ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ։ 

– (Աւելի վերջը սորվէի պիտի)։

Ան կը զարմանար։ 

… Երկարած կուշտիս՝ անիկա կու լայ, բարձին յանձնելով իր հեծկլտանքը եւ թերեւս իր մեծ պատրանքը:

Տունը կը քնանայ իր արդար քունով։ 

* * *

  Ոտքի։ 

Իր ձեւին տարտամ ճերմա՜կը։ Կարելի է զատել մութին վրայէն։ 

Անկողինէն եղերական համ մը կը ծխայ, ինչպէս բացուած բուրվառէ մը։

Ու դարձեալ իրմէն դուրս կու գայ իր հոտը, ինչպէս շարժուած ծաղիկէ մը։

Պիտի երթայ։

Աքլորը կրկնեց իր երգը։ 

Պիտի երթայ։ 

Այն ատեն, իբր թէ գերեզմանի մը շրթունքին, ես կը կեցնեմ անիկա։ Կը հիւսուիմ անոր դանդաղ, յետոյ վայրագ շաղապատումով։ 

Ու կ՚առնեմ լեզուն իմ լեզուիս վրայ։

Մեր մարմիննե՜րը։ 

Անոնք խենթ եղան։ Անոնք հծծեցին լեղի սարսուռով, որ մոխիրի, ծծումբի համ մը կը հանէր մեր ջիղերէն։ 

Մեր համբոյրնե՜րը։ 

Անոնք խիստ եղան ու կսկծագին։ Ամէն մէկը մեռած ծովերէ բերուած ալիքի մը պէս աղի կ՚իյնար մեր հոգիներուն: 

Մեր ճակատագիրը։

Ան կը կենար հոն, ինչպէս կործանուած երազ մը, դեռ մատերէն կախ բեկորները շղթային, որով սիրտերը կ՚օղակուին սրտերուն։ 

Ու կը հսկէր ան, լքուն, յուսահատ: 

Մենք այդ գիտէինք ու կը տեսնէինք։

Ծունկի։ 

Մենք կը նայէինք, փնտռելով մէկը: Պատուհանին տեղ՝ երկինքը, աստղաղարդ՝ ինչպէս կողքը մեր ժամուն մեծ Աւետարանին։ 

Գիւղացի հարսնո՜ւկ: Ան կրցաւ ելլել, ինձմէ շատ դիւրին, «Աստղերու սանդուխը»։ Ու կրցաւ տեսնել, թե ինչե՜ր կը գրուին մենէ շատ անդին։ Ո՜ւ, գտաւ կապը աստղերուն աչքին ու մեր սրտերուն։ Ու, անսպասելին. անիկա աղօթեց։ 

Խե՜ղճ, պարզ իր աղօթքը։

– Թող ներէ Աստուած։

Ու մտիկ ըրի մեռած պատկերը իր շրթունքներէն։ Անիկա պատմեց երեք–չորս բառով, ինչ որ պատմեցին բոլոր քերթուածները ու բոլոր վէպերը ու չգրուած բոլոր հեքիաթները, որոնք գերեզման միայն եղան։ Ի՜նչ յստակ էր ան, կեանքին մեծ խօսքը։ Ատանկ աղջնակի մը բերանին վրայ։ Ո՞վ էր մեղաւորը։ Ինչո՞ւ ստեղծել ինչ որ մատաղ–մատաղ խորտակուի պիտի։ Ո՞վ էր մեղաւորը։ Ու ա՛լ չհարցուց։

Յետոյ ամբողջացուց իր «Հայր մեր»ը անանկ յուսահատ ու եղերական, որ դագաղներ շարուեցան աչքիս։ 

Ամէն մէկ բառ բերանէն ինկաւ գերեզման մը փորեց։ Ու անոր բառերը կը նմանէին այն կիներուն, որոնք իրենց տղաքը թաղելէ ետքը, հողքին վրայ կ՚ուշանան քիչ մը ու առանձին կ՚ըսեն երկինքին ինչ որ չ՚ըսուիր մարդերուն առջեւ։ 

Ու անկեղծ էր անիկա, ահաւոր անկեղծութեամբ մը։

Ո՞վ էր Անիկա, որ պիտի ներէր սա մռայլ քերթուածը ու պիտի մաքրէր անոր մեղաւոր գեղեցկութիւնը: Ո՞րն էր աստուածը, որ սիրտերը այսպէս մաշումի կը ճակատագրէ։ Որ կ՚առնէ զանոնք իրարու մօտէն ու կը նետէ, մէկը մէկ լերան, միւսն ալ՝ անդունդին։ 

Ո՜վ գինովութիւնը գիշերուան ու անոր կախարդ խորհուրդին: Մարդ մահուան մէջ կը մտնէ հազար բերանների սաղմոսուած հրաւէրներով։ 

Ո՜վ սեւ քերթուածը մեր ճակատագրին։ 

Երբ դուրս կը հանէ մէկ ոտքը սեմէն, ա՛լ չեմ դիմանար։ Կը քաշեմ ինծի, կը փլիմ կուրծքին ու՝ ձայնով, տղու պէս կուլամ։ 

Յետոյ կը քաշեմ նորէն դէպիներս։ Ու մեր ոտքերը՝ կարծես հասկցած՝ պատուական կ՚երթան։

Երկինք չենք նայիր։ Վա՛ր։ 

Ո՜վ հրապոյրը մութին ու մահուան։

Մենք չենք խօսիր հոն։

Ու փայլակի պէս կու գայ աչքերուս՝ աղցանին օրը, անդունդին վրայ, անոր փափաքը մէկտեղ մեռնելու։ Բայց անիկա լոյս ցերեկով էր ու մենք մեղք չունէինք դեռ: 

Ու անոր մարմինը բազուկներուս տակ կը թեթեւնայ՝ ինչպէս վառեակ մը, որ թեեւ կը պատրաստ է պատուհանէն վար թռչելու։ Անոր ալ այցելած է անդունդին պատկերը։ 

Վարէն կը հազան։

Անիկա չի վախնար։ Աւելի ամուր է սեղմուած։ Ու անոր մարմինը մատաղ ալիքի մը պէս կ՚ուռի ու կը քաշէ զիս: Վա՞ր։ 

Լաւ չեմ գիտեր։ Բայց արդէն կրունկները փրթած են գետինէն։ Փաթթուած է վիզիս ամբողջ ուժովը։ Հո՛դ, իր համբո՜յրը։ Հաշտութեան դաշի՜նքը մահուան նուիրուած։ 

Ե՞ս։ Բայց գինով եմ ես։ Վարը մեծ քարն է, պղտոր մարմարը, վրան տամայի աղիւսակով։ Բաւական ալ լայն երկուքիս համար։

Խե՞նթ եմ։

Դիմացէն, ուղտ Աննային սենեակէն լոյս մը։ Կը քաշուինք մէկէն: 

… Այս պզտիկ լոյսով է, որ կը կործանի մեր հոյակապ երազը։ Ի՜նչ վատ են մարդերը։

Ու, ալ կը վախնանք պատուհանէն։ 

Երրորդ անգամ աքլորը կը պոռայ: Ու անոր ձայնը մութին վրայ կեանքի գիծ մը կը քաշէ։ 

Հիմա՞։ 

Ան պիտի երթայ։ Ու պիտի երթայ գուցէ ալ անդարձ։ Կամ պիտի երթամ իր տունին շուրջը, կէս–գիշերներուն, մէկ ձեռքս սրտիս, միւսին ալ՝ դանակ։ 

… Գացած է արդէն։ 

Անհուն յոգնութի՜ւն։ Ինչպէ՜ս կ՚իյնամ բարձերուն: 

Տունը կ՚ընկղմնի նորէն լռութեան մէջ: 

Ու դառնութիւնը, ու կշտամբանքը, որ կը խոշորնայ։

Ու մահուան կարօտ: 

Ու… վատութի՜ւնը մարդոց սէրերուն։

– Նախանձը կու գայ։

– Ան կը նստի գորշ՝ հոգիիս վրայ: 

Ու այն ամէնը նորէն, որ գիտէք։ 

* * *

Խե՜ղճ այս պատմութիւնը։ 

Առտուն դողալէն կ՚ելլեմ։ Լեռ երթանք պիտի։

Պաղտիկ աղբարն ու պառաւը ժամ գացած են, սովորական աղօթքին։ 

Բուբուլին մայրը օճախով սենեակն է. տապակին առջեւ։

Կը դառնամ սրահին մէջ։ 

Ու դուրս կ՚ելլէ անիկա։

Թեթեւ է զգեստը։ Մազերը ինկած։ Ոտքերը բոպիկ։ 

Ու կը քաշեմ անիկա մէկդի պատուհանէն, ուր արեւին՝ սկսող ու հաստ գեղեցկութիւնը ծանր կու գայ անոր այտերուն։ 

Նոյն աղջիկն է, շուքին մէջ։ Անքնութիւնն ու յուզումը մեղմացուցած են անոր երեսները:

Բայց աչքերուն խորը կրակ կայ, ուրախ, խանդաղատ կրակ։ 

Գիտեմ, որ քիչ վերջը պիտի երթայ իրենց տունը:

Անիկա կը կարդայ իմ մտածումը։ Ու տրտմելու տեղ կ՚ըսէ. 

– Աստուած մենծ է:

Խե՞նթ է այս հարսը։

Յետոյ առանց թողելու, որ պատասխանեմ՝ 

– Դուն տղայ ես դեռ: 

Ո՜վ փորձառութիւնը ամսուան հարսին:

Յետոյ ափը դնելով բռնի շրթներուս, կապելու համար բառերս՝

– Հեռուի սուրբը զօրաւոր կ՚ըլլայ։ 

Ան չի խնդար։ Ոչ մէկ բան իր մօտ, որ մահէն, նոյնիսկ խորունկ յուզումէն գայ: 

Ու գիշերը կը փռուի նայուածքիս առջին իր մահադիր պատուհանովը։ 

– Գիշե՞րը։ 

Կ՚ըսեմ վերջապէս։ 

Անիկա կը կենայ, քիչ մը վարանոտ, մէկումը պէս, որ մտածումը տարազել կ՚աշխատի։ 

– Ի՞նչ կայ անչափ շուտ։ 

Երկինք չի նայիր, ուրկէ կը վախնայ։ Ու գերեզման կայ ոտքերուն առջին։ 

– Աստուած մենծ է, – կը դարձնեմ իր բառերը իրեն։ Հեգնութի՞ւն, հաւա՞տք, ինքս ալ չեմ գիտեր: 

Կը նայի տրտում։ Ու չի բարկանար։

Դուրսէն ձայներ։ Օճախով սենեակէն իւղին մէջ տապկուող պիշին, որ կը ճըռճըռայ: 

– Բուբո՞ւլ: 

Կը պատասխանէ կէս մը դառնալով։ Բայց մտածումը կ՚աշխատի անոր մէջ։ Ու հանդարտ է ան։ 

– Թող ներէ Աստուա՜ծ։

Գիշերուան բանաձեւը:

Կ՚ուզէ երթալ մամային: Կը կեցնեմ։ Ինծի այնպէս կու գայ, որ ալ տեսնելիք չունիմ զինքը։

– Աստուած մենծ է։ 

Գիտնալո՞վ կ՚ըսէ: Ու ի՞նչ կ՚ըսէ մանաւանդ:

Ա՜խ, այս խեղճ պատմութիւնը։ 

Երբ կը հասնինք լերան մենծ արտը, էշը կը կապեմ աղբիւրին քովիկ։ 

Պաղտիկ աղբարը կը սկսի գործին։

Ես ալ կը սկսիմ առաջին օրը այս խեղճ պատմութեան։

Ու կը բաղդատեմ բարի ծերունին իմ ծերութեանս հետ։

Ե՛ս, ծեր պատանի, որ կը փափաքի իր կեանքը գոցել։ 

Ա՛ն, երիտասարդ, ճերմակ մազերով, որ չի տառապիր։ Քանի որ սիրտը խելօք է պահած։ Իմ սի՞րտը։ Կը ճանչնաք անիկա: 

*  *  * 

Ո՛չ հերոսութիւն։ Ոչ ալ հակառակ կողմէն բռնուած փոքրութիւն:

Ասիկա պատմութիւնն է գրեթե բոլոր մարդերուն։ 

Ու մի հարցնէք:

– Ինչո՞ւ կը գրուին այս խեղճ բաները։ 

Որպէսզի բոլոր մեղաւորները կարենան ըսել Բուբուլին պէս, պէտք եղած օրին. 

– Աստուած մենծ է: 

 

* Այս կտորը թէեւ կը պատկանի ուրիշ շարքի մը, բայց իբր սկիզբ յարմար դատուած է մտնելու «Երբ պատանի են»ին մէջ, քանի որ տիպարը նոյնն է:

Յ. Օ.