Գրական եւ հանրային դէմքեր

ՆՈՔԱ ԵՒ ԵՍ

Ա.

Բէռ-Լաշէզի գերեզմանատան մէջ էր…։ Ո՛չ, Հասգիւղի գերեզմանատան մէջ. հոն էր այն օր բոլոր Կոստանդնուպօլիս ու բոլոր աշխարհ։ Հովիւք իրենց հօտերով հեռացած էին այն բլուրէն, ուր մեռելոց հողն` երկնից շողին տակ, կ՚արտաբերէ կեր եւ կենդանութիւն գառանց. ու ճերմակ քարերն, որոնց վրայ թռչունք կը դադարին թեւափակ, ու դալար խոտերն, որոնց մէջ կը դեգերին ոչխարք ի ճարակ, ծածկուած էին համակ սեւ ծածկոյթով մ՚անսահման` ծփական ծածկոյթ ամէն ազգէ յուղարկաւոր արանց։ Դագաղն, որում վերէն կը նայէր անզգաց արեւն եւ վարէն բերանաբաց փոսն, հեռաստանէ կը հասնէր. Բարիզէն ի Կոստանդնուպօլիս ուղին Ննջեցելոյն էր. հեռագրական թելն` յԱրեւմտից յԱրեւելս, բօթաբեր բանիւք կը բեկբեկէր ու կը հեծեծէ՜ր։ Եւ արծիւն եւ առիւծն, եւ մահիկն եւ աստղիկ, պետութիւնք եւ ժողովուրդք հոն էին այն օր, Հասգիւղի գերեզմանատան մէջ, այն դագաղին շուրջ, որ կու գար քաղաքաց քաղաքէն, այն մարդուն շուրջ, որ աղքատ հայ պարտիզպանի մը զաւակ, կը մեռնէր ելեւմտից նախարար, եւ Հանրօգուտ Շինութեանց եւ Թղթատարութեան Օսմանեան մեծազօր Կայսրութեան։ Աշխարհահռչակ Պետական մարդուն ձեռքն յաճախ համբուրած ըլլալով` սէրն ու երախտագիտութիւնն ինձ` պատանւոյս, այնքա՛ն ոյժ տուած էին, մինչ զի կարող եղած էի հասնիլ մինչեւ իր յետին հանգստարանին դուռն։ Ուզեցի մօտենալ փոսին. կարծէի՜, թէ հողն հանգուցելոյն թեթեւ պիտի կացուցանէի` կաթիլովն արտասուաց, զոր իր վրայ պիտի հեղուի. սայթաքեցայ սակայն եւ անկայ։

Յորժամ, հրաշիւք իմն, յոտն կացի, տապանի մը վրայ կանգուն տեսայ հսկայ մը, մտածման նման գլխահակ, մելամաղձութեան նման տրտմանոյշ, տեսլեան մը նման խորհրդաւոր, անրջոյ մը նման տարտամ անասի՜կ. եւ զերդ Նիրվանան` անճառ, անկշիռ…։ Ի ձեռին` հմայիչ հսկայն ունէր թուղթ մը լայն. այլ փոսին յառեալ հայէր նա հոգեյոյզ, եւ երեւոյթն ունէր մարդոյ, որ հայի լուսոյն, որ անաղօտ լուսոյն, հայի համաչուի։ Անուն նոյն ունէին նոքա, նա՛, որ դագաղին մէջ էր անկենդան, եւ նա՛, որ տապանին վրայ վեհակենդան. Գրիգոր կոչուէին երկոքեան։ Եւ եթէ ունեցան գրեթէ նոյն նսեհն, նոյն վախճանն, աւա՜ղ, չունեցան այն զոյգ մեծապանծ պաշտօնեայք Պետութեան։ Աղաթօն Գրիգոր էֆէնտին մեռաւ ու թաղուեցաւ իբրեւ նախարար, պիտ՚ ըսէի` իբրեւ ոք աստուածափառ. Օտեան Գրիգոր էֆէնտին մեռաւ ու թաղուեցաւ իբրեւ… տառապեա՜լ։

Բ.

Տառապեա՜լ։ Եւ առաջին օրէն միթէ չէ՞ր տառապեալ Օտեան էֆէնտին։ Թերեւս անուամբ միայն միմեանց էին նման այն երկու մեծ անձնաւորութիւնք, զորս միացուցինք. անուամբ, ե՛ւս եւ վախճանիւն ընդ նոյն երկնաւ` յետ նոյն անագորոյն տանջանաց մարմնոյն։ Եազըճի Պօղոս աղային զաւակն այնքա՛ն տարբեր էր աղքատ հողագործին զաւակէն, որքան հողէն տարբեր է շողն…։ Հողն, որ յաւէտ իրաւունք ունի հողածին մարդոյն վրայ, հողն, անշուշտ, այն երկու հատընտիր հողեղէններէն ալ հարկ մը կը ստանար. այլ միոյն քրտունքն եւեթ կ՚իյնային հողին վրայ, մինչ միւսին` արտասուքն…։ Օր մը Դալէռանի հարցուցին, կը գրէ Բելդան, իր կարծիքն ի վերայ Սիէյէսի եւ Լաֆայէդի։ «Սիէյէս կը խորհէր, Լաֆայէդ կ՚երազէր», - պատասխանեց կամ պատգամեց գերանուրբ քաղաքագէտը։ Չը՞ կրնար նոյն դատաստանն Աղաթօնի կամ Օտեանի ալ պատկանիլ. կամ մանաւանդ քաջ որակած չը՞ պիտ՚ ըլլանք մեր կրկին ողբացեալ հայրենակիցներն` ըսելով. «Աղաթօն էֆէնտին կ՚աշխատէր, Օտեան էֆէնտին կը վայելէր»։ Հասգիւղի գերեզմանատան մէջ այն օր արդէն իր բարեկամին համար կը վկայէր փառածին թոռն Օտա նախարարին. «Փառաց համար ծնեալ չէր Աղաթօն էֆէնտին. աշխատութիւնն ու տաղանդը զինքը բարձրացուցին»։ Դամբանականին սկիզբն ալ կ՚ըսէր. «…Ընդհանուր համակրութեան փառաւոր ցոյցերով շրջապատեալ` կու գայ մեր մէջ փառաց բարձունքէն իր ընտրած համեստ գիւղին համեստ գերեզմանատանը մէջ հանգչելու»։ Համեստ բառին կրկնութիւնն առանց նշանակութեան չէ հոս. պատանին Աղաթօն այդ մակդիրով իր մտերմաց խումբին մէջ կը յիշուէր ու կը ճանչցուէր։ Եւ իր բոլոր կենաց մէջ ալ արդարեւ արժանացաւ Աղաթօն էֆէնտին այդ փոքր բառին մէջ պարունակեալ մեծ գովեստին։ Մեծ գովեստ ապաքէն. քանզի հին աշխարհն, որ այնքա՜ն հարուստ էր հոյակապ արամբք, եօթանց եւեթ կրցաւ տալ այդ տիտղոսն։ Աղքատ հողագործին զաւակն հին Յունաստանի մէջ եթէ ծնէր, ութն իմաստուն ապաքէն պիտի թուէր այսօր Պատմութիւնն։ Աղաթօն էֆէնտին հին իմաստնոյ մը պէս կ՚ապրէր. եւ Աղաթօն էֆէնտին կը հաւատար, որպէս կը հաւատան անոնք, որ կ՚աշխատին, որք յամառութեամբ կ՚աշխատին, որք իրենց աշխատութիւնն իրենց վարձք, իրենց փառք կը համարին։ Կը հաւատար նա մարդկային ազգի բարօրութեան, նման ութեւտասներորդ դարուն իմաստասէր-տնտեսագիտաց, ոյց աշակերտաց դասախօսութեանցն ունկնդրած էր ի Բարիզ, եւ ոյց յաւերժական գրքերն հանապազ առաջի աչաց ունէր. ընդհանուր բարեկարգութեան յատակագիծ մ՚ունէր պատրաստած, եւ կը հաշուէր, թէ լրացմամբ այս ինչ պայմանաց` այսքան ժամանակի մէջ պիտի հասնէր մարդկութիւնն յԵրկիրն Աւետեաց։ Մեծապէս կը ներգործուէի հայ իմաստնոյն օրինակէն ու խօսքերէն, երբ ուսանող էի դեռ Հասգիւղի Ս. Ներսէսեան վարժարանին մէջ. Համեստ գիւղին Թաղական Խորհուրդն, ոյր Ատենապետն էր Աղաթօն էֆէնտին, յաճախ նիստ կ՚ընէր հաւուս տունն, յորում իր հօր կը փոխանորդէր անդրանիկ հօրեղբայրս` Յարութիւն էֆէնտին, Թաղական Խորհրդոյ անդամ եւ Աղաթօն էֆէնտիի սիրելին։ Տեղի կու տային ծառայք, եւ ես ու լուսահոգի եղբայրս` Ներսիսեան սանունք, կը սպասաւորէինք բարեխորհուրդ խորհրդականացն, ոյց խորհրդակցութեանց առարկայն էր մանաւանդ այն լուսափառ Ներսիսեան վարժարանը։ Մեկնած պահուն, կը գգուէր զմեզ անմահ Ատենապետն եւ կ՚ըսէր. «Ձեզի համար կ՚աշխատինք, տղա՛քս. օր մը դուք ալ այսպէս պիտի աշխատիք, ու մենէ աղէկ պիտի աշխատիք»։

Գ.

Այդ մեծ աշխատողն, աւա՜ղ, վաղ խլուեցաւ Հասգիւղէն, Հայ ազգէն, համայն Արեւելքէն։ Եւ նա, զոր իր գերեզմանին վրայ տեսայ զառաջինն, նա՛ պիտի գործէր վճռական ազդեցութիւն իմ հոգւոյս վրայ։ Աղաթօն էֆէնտին, ում կը հետեւէի մասնաւոր ու հանրային կենաց մէջ, Աղաթօն էֆէնտին, զոր տեսած եմ իր համեստ տան մէջ` իր տնտեսագէտներէն շրջապատեալ, ներշնչեց ինձ ա՛յն հաւատքն, որով լի էր իր հոգին, հաւատքն ապագային։ Այլ ունէի յոռետես տրամադրութիւններ, ունէի թերահաւատութեան ընդունակութիւն, զոր եկաւ աճեցնել կամ նուիրագործել նա՛, որուն մեր հիացման ամենէն մեծ տիտղոսը կը դառնայ գոգցես իր հաւատքը։ Ճշմարտութիւնն ա՛յն է, ա՛յն է համոզումս, թէ ոչ ոք աւելի, քան Օտեան կարող էր հաւատքն հալածել պատանւոյ մը սրտէն. հաւատքը` բառին արդի ընդարձակ նշանակութեամբ, կատարեալ հաւատքն, որ մարդկութեան վրայէն անցնելով` կը հասնի յաւիտենականութեան։ Իմանալւոյն տենչացող, անցելոյն ողբացող, իրականութեան ատեցող, անտնտես, ամուրի, անխրախ, ահա՛ Օտեան էֆէնտին։ Իր մատն, իր ակնարկն, իր բանն` հողէն ու հողեղէններէն վեր, հորիզոնէն ու հրագունտերէն վեր կը կոչէին զմարդ։ Ի տես այն անբացատրելի էակին, ի յուշ ածէիր անծանօ՜թ թռչնոյն նկարագիրն. «Հետեւակ չկարէ երթալ. բարձր բոյն դնէ եւ բարձր որսայ իւր կերակուր»։ Երբ առաջին անգամ խօսեցաւ ինձ, Հասգիւղի գերեզմանատան օրէն տարի մը յետոյ, հարցուց ինձ Օտեան, թէ ի՞նչ գրքեր կ՚ընթեռնուի նախասիրաբար։ Աղաթօն Գրիգոր էֆէնտին ազդած էր յիս սէր տնտեսագիտութեան. Կիւմիւշեան Գրիգոր էֆէնտին, ազնիւ եւ ազատամիտ մօրաքեռայրս, ինձ տուած էր Էմէ Մառդէն` ի մէջ այլ իմաստալից հոգեշունչ մատենից։ «Արդ, - պատասխանեցի մեծանուն խօսակցիս, - Էմէ Մառդէն կարդացած եմ. Ռօսի կը կարդամ»։ Յոյժ գոհ եղաւ Օտեան էֆէնտին. գրեթէ զարմացաւ. ուսանող էի յայնժամ։ Այլ հարցուց նորէն. «Լամառդին չե՞ս կարդար. Ռաֆաէլ կարդացած չե՞ս»։ «Վերթեր կարդացած եմ»։ Ամենախորին յուզմամբ արտասանեցի այս խօսքն, եւ սարսուռ մ՚ըզգացի հոգւոյս խորն։ Հարցանողին կամ հարցուկին հանդէպ նստած էի. աջս կ՚երկարէր միապիշ շարք մը նոճեաց, ոյց ստուերն հոգւոյս վրայ կը տարածուէր. ձախ դիս կը հոսէր Չօպան-Չէշմէսիի դիակնաթոյր առուակն, ուր խղդուած էր դպրոցական ընկերացս մին, եւ ուր օր մը ծնողացս ու եղբօրս հետ խղդուելէ մազապուր զերծայ ես ալ։ Օտեան էֆէնտին բազմած էր Զիլիհտարի Միլուական այն անտառակին բարձրագոյն ծառոց միոյն լայնալանջ բունին առջեւ` ունենալով առ երի գանգրահեր կուսան գեղանի, որ սեւաթոյր կայծակնացայտ աչօք կը յուզէր սրտիս խորշերն եւ էութեանս խորերն։ Իմ վրայ բա՜ն մը գիտէր արդէն այդ աղջիկն, եւ իմ վրայ կ՚ուզէր նէ գիտնալ ամէն բան…։ Իմացած էր, թէ ոչ միայն կը հիանամ Վերթերի վրայ, այլեւ Վերթե՜ր կ՚ապրիմ…։ Իմացած էր, թէ ոչ միայն Վերթեր կարդացած եմ, այլ թէ Վերթեր մը գրած եմ (հանճարի տարբերութեամբ, անշուշտ)։ Սեւ խորհուրդներս ճակտիս վրայ կը վերծանէր…։ Կը գուշակէ՞ր ալ արդեօք, թէ նոցա գործադրութեան ականատես եւ գրեթէ հեղինակ ըլլալէ յետոյ, ինձ գոչելէ յետոյ «լե՛ր Սդէնիօ», Սթէնիօի նման դիակնացեալ պիտի տեսնէր զիս աւազին վրայ, եւ պիտի տար ինձ նոր կեանք ու նո՜ր յուսահատութիւն…։

Դ.

Որքա՜ն հեռացանք Աղաթօն էֆէնտիէն։ Բայց ես, աւա՜ղ, Օտեան էֆէնտին անձամբ ճանաչելէ յառաջ իսկ, Օտեան էֆէնտիին աւելի մօտ էի, քան Աղաթօն էֆէնտիին։ Կոչո՛ւմն ամէն բան է։ Եւ ես կոչուած էի Ռաֆաէլի անտիպ թարգմանութեան հեղինակին նման` երազելու, վայելելու, տառապելու։ Մանուկ հասակէս ի վեր աշխատողի համբաւ եմ ունեցած, եւ իրօք աշխատող մ՚եմ եղած։ Սակայն աշխատած եմ ոչ հանրութեան օգտակար ըլլալու նպատակաւ (անլո՜ւր եւ անգութ խոստովանութիւն), այլ աշխատած եմ վայելելու նպատակաւ…։ Գիտէի, թէ ծաղկին կ՚երթան մեղուներն, եւ բանաստեղծին` ծաղկանոյշ աղջիկներն. եւ աշխատեցայ քաղել բոլոր ծաղիկներն, ոյք գեղեցիկ հանճարներու ձեռամբ սփռուած են մատենագրութեանց հրաշակերտներուն մէջ։ Աշխատեցայ բնութեան կարգն յեղաշրջել, գլուխս մասամբ փոխադրել սրտիս մէջ, սիրտս մասամբ փոխադրել գլխոյս մէջ. քանզի գիտէի, թէ մտածումն յայնժա՛մ մանաւանդ կը հրապուրէ իգական մտքերն, երբ իր ծալքերուն մէջ փայլփլի սիրակաթ արտասուքն, եւ թէ զգացումն յա՛յնժամ մանաւանդ կը զօրէ, յորժամ պատուաստուի նա հզօր մտածմամբ։ Աշխատեցայ, Պրոմէթէ գողցած էր երկնից հուրն անմեղ ոսկեգոյն. առաւել արի, քան Արիական կիսաստուածն, իջայ դժոխք եւ երկնից հուրէն բոցագոյն արիւնախառն հուրն ես գողցայ…։ Աշխատեցայ, յերկինս համբարձայ եւ զլոյսն երկնից կապտեցի, զոր ոչ ոք ի Հնդիկ կամ ի Հելլեն դից ժտած էր յափշտակել անտի։ Աշխատեցայ. հրեշտակաց թեւերն առի, դիւաց թաքուն եւ երեւուն այլանդակութիւններն։ Անաստղ արջնաբոլոր գիշերներն արթուն կեցայ, որպէս զի խաւար շօշափեմ եւ որպէս զի խաւար համբարեմ սրտի՜ս մէջ։ Մնացի մրրկաց, որպէս զի վայրագ հողմոց վայրենութեան ընտելանամ, որպէս զի բոց փայլակներն հոգւոյս մէջ գրաւեմ ու գումարեմ։ Եւ… անո՜ր, զոր կը սիրէի, յայտնեցի խաւարային ու աստուածային գանձերս, որպէս զի պաշտելի ըլլամ, եւ որպէս զի սոսկալի` անո՜ր, զոր կը սիրէի…։ Այո՛, աշխատեցայ սիրո՜յ համար…։

Պարտուց համար աշխատեցաւ Աղաթօն էֆէնտին։ Սահմանաւոր էին իր իղձերն, եւ կամ եթէ անսահման` անհնար չէր լրացնել այդ իղձերն, որոնք մարդկութիւնն ունէին առարկայ։ Մարդկութենէն վեր կայ անհատ մարդը, սիրող ու յոգւոց հանող մարդը, երազող եւ հունաւոր հորիզոնին ետեւ այլագոյն, անհուն հորիզոններ որոնող մարդը, արտասուող եւ արտասուաց վասն է՞րը չգիտցող մարդը, իմաստնոյն վրայ զմայլող եւ խելագարի վիճակին ցանկացող մարդը, համեստութիւն քարոզող ու յիմարութիւններ երկնող ու գործող մարդը, Նոյեմբերին սոխակ ու վարդ փնտռող եւ Մայիսին բուի վայիւններ արձակող մարդը, մարդը, որ սուրբ տաճարին սեմոց վրայ ոտք չէ կոխած եւ որ անհաւատներու խումբի մը մէջ երկրպագանելու պէտքը կը զգայ, մարդը, որ մեռեալ ազգաց յարութեան համար ջերմեռանդն կ՚աղօթէ եւ որ, երիտասարդ, իր դամբարանին ուրուագիծը կը գծէ։ «Ի՞նչ է մարդը. ա՛յն, որ իր ապրելուն գիտակցութեամբն ապրեցաւ, ա՛յն, որ իր իղձերուն չափ ու սահման չը ճանչցաւ»։ Այսպէս Օտեան կը հարցնէր Հասգիւղի հողվարքին մէջ` իր հարցման մէջ ինքզի՜նքն հայելացնելով։ Եւ արդէն, Ռուսճուգէն առ Պէշիկթաշլեան ուղղեալ նամակի մը մէջ տուած չէ՞ր պատասխան մը այդ հարցման` ըսելով. «Հանելուկ մըն եմ ես»։ Արդարեւ, հանելուկ մ՚է մարդն` որպէս նկարագրեցինք վերեւ, մարդն, որ, աչքն ի յերկին եւ մահն ի հողին, կենաց կնճիռներուն լուծման համար կը տքնի սակայն` որպէս Օտեան էֆէնտին։

Ե.

Մարդս առեղծուած մ՚է։ Տեսնելով, թէ Պիշա, մեծահանճար իմաստասէր բնախօսի մը կորովաբիբ աչօք քննելէ յետոյ մարդն, անկարող եղաւ գտնել առեղծուածին բառը, մեծն Լամառդին, «որ եւ ա՛յնքան պիտի ներգործէր Օտեանի կեանքին ալ վրայ», կ՚աղաղակէ Մէտիթասիօններու սկիզբը. Մարդն իր շուրջ անծանօթագոյն ինչ ոչ ունի քան մարդն իսկ։ Ի՞նչպէս Մինաս Չերազ, որ անշուշտ պիտի գրէ հայցուած կենսագրութիւնն, ի՞նչպէս արդեօք պիտի լուծէ հանելուկն։

Հանելուկ մ՚ալ, կրնանք ըսել, հանելուկին մէջ կայ։ Թշնամանած չենք ըլլար Օտեան էֆէնտին` ըսելով, թէ սուրբ մը չէր նա. եւ, թուի, զուտ ճշմարտութիւնն յայտնած կ՚ըլլանք` ըսելով, թէ թատերական մարդ չէր Օտեան։ Եւ սակայն… սուրբ կ՚երեւի նա կամ սուրբ կը ցուցնէ զինքն իր գրուածոց մէջ. սուրբ` սիրոյ նկատմամբ. սուրբ` գրականութեան նկատմամբ։ Գոհ չէ, թէ յըզգայից անկախ սէրը պղատոնական կը կոչուի. Պղատօն, թէեւ իմանալւոյն իմաստասէր, այլ մարդ է հուսկ ուրեմն, եւ մանաւանդ` հեթանոս մարդ։ Արդ, ինքն` Օտեան, այդ սէրն հրեշտակային կը կոչէ։ Իմ դաւանանքս սիրոյ մասին (չը պիտի ծածկեմ զայն) մարդկային է. կատարեալ սէրն ա՛յն, յորում զգայք զհետ գնան սրտի տրոփմանց։ Իմ սիրական, իմ ընտրական վէպս է Դարուս զաւակի մը խոստովանանքն։ Հոն կը զգայ սիրահարն, որ անմարմնոյն կը հպի գլուխն, այլեւ յաւէտ կը զգայ հողն ալ իր ոտիցը տակ եւ մարմինն` իր թեւոցը մէջ, գի՜րգ ու վարդ մարմինն իր հուր շրթանցը տակ. ա՜հ, ի՞նչ բան կը համեմատի հոգոյն արտադրած ջերմութեան եւ մարմնոյն ազդած արբեցութեան…։ Ռաֆաէլին, որ Օտեանի վէպն է, հազիւ առաջին երեսին մէջ կ՚երեւի հող. եւ աշնան տերեւոց ներքեւ ծածկուած է այն հողն, ուր քսանամեայ հասակին մէջ աշնանային էակներ պիտի կոխեն։ Պիտի կոխե՞ն երբեք։ Կը վերանա՜ն նոքա, կը վերանա՜ն։ Կը վերանա՜մ ես ալ եւ կը զգամ անեղին լուսաւէտ այլ ցրտին ողողումն…։ Հունաւորին հեշտութիւնն, այո՛, զմի տեւէ երկվայրկեան. այլ այդ հեշտութիւնն` ո՞վ կրնայ ուրանալ, թէ անհուն է այն. եւ այդ հեշտութիւնն` այս տիեզերքին մէջ, որ յաւէտ կը նորոգի, չէ՞ մարթ, զի յաւէտ այդ հեշտութիւնն ալ նորոգի նորանոր պայմանօք…։ Հորիզոնը, զոր տեսանելի հորիզոնին ետեւ կ՚երեւակայեմ, չե՞մ կարող միթէ զայն իրացնել եւ զգայարանացս ենթարկել…։ Մարդ չեմ ես ընդ վա՜յր. կենաց ու զօրութեան գերագոյն բացատրութիւնն է այդ բառը` մարդ։ Ռաֆաէլ զգայարանօք օժտեալ չէ. հրեշտակ է նա, մարդ չէ։ Կ՚արգահատի՜մ իմ վրայ. եւ Հոռոմ քերթողին գոռոզութեամբ կը գոչեմ` Homo sum, մա՛րդ եմ։ Եւ իրական կեանքի մէջ մարդ չէ՞ր Ռաֆաէլի հայ թարգմանիչն, հայ հեղինակը պիտ՚ ըսէի։ Սուրբ ընդէ՞ր կ՚երեւի, երբ գրիչն ի ձեռին ունի։ Պէրպէրեան, որ սխրալի հատուածի մը մէջ իմ հակասականութիւնս կը հաստատէր, չը պիտի կրնայ կշտամբել զիս, թէ, կելով մարդկային, երեւցած եմ հրեշտակային։

Սուրբ կը ցուցնէ զինքն Օտեան գրականութեան նկատմամբ ալ։ Նման նողկանք կ՚ազդեն բնապաշտական դպրոցին արտադրութիւնք։ «Կ՚ատէր Զօլան», - կը գրէ Հրանտ Ասատուր։ Ռաֆաէլի թարգմանիչն ու դաւանողն իր գրութեանց մէջ չը ծածկեր իր նողկանքն ու ատելութիւնն ընդդէմ իրականութեան եւ իրապաշտից։ Հրեայ Հալէվին, կ՚ըսէ սրամիտ կամ նրբամիտ նոր գրիչ մը, յանկուցանելու համար բարեպաշտ ու բարոյիկ անմահից խումբը, խոնարհեցաւ մինչեւ քրիստոնէական ու բարոյական վէպ մը գրելու. եւ Աբբա Գօնսթանթէնն, արդարեւ, հեղինակին առջեւ բացաւ… անմահութեան դուռներն։ Ահա այդ վէպն է, զոր Օտեան իր գրապաշտ քրոջ կը յանձնարարէ հանել ի հայ, զոր սքանչելի Յառաջաբանով մը, որպէս ինք գիտէ գրել, կը յանձնարարէ Հայ ժողովրդեան։ Վիպասան, թէ՛ իմաստասէր, բանաստեղծ, թէ՛ հրապարակագիր, անո՛նք, որ դրական գիտութեանց բացած շաւղին մէջ կ՚ընթանան, անո՛նք, որ արհամարհանք չունին Նիւթին համար, զայրոյթ կ՚ազդեն Օդէօյլի հիւանդագին օթաւորին։ Զայրոյթ եւ վիշտ կը յայտնէ` կարդալով Իմաստասիրական Շարժումն` ըստ ասութեան Մինաս Չերազ եւ Հրանտ Ասատուր բարեկամացս. զիս անզգամ կ՚անուանէ (նամակի մը մէջ, որ այնքա՛ն աղմուկ հանեց գրական ասպարէզին վրայ), զիս անզգամ կ՚անուանէ քանզի… ժամանակին հետ կ՚ընթանամ, քանզի կը հետեւիմ Լիդռէի եւ կը համակրիմ Հարդմանի, քանզի կը հոտոտեմ Պօտըլէռի նախերգութիւններն եւ ծափ կը զարնեմ հայոյերգակ Ռիշբէնին, քանզի կը միտիմ արձագանգ գոլ անկապաշտից (décadent) եւ ախոյեան արուեստ վասն արուեստի վարդապետութեան, զոր կը ջատագովէ եւ կը գործադրէ բնապաշտական դպրոցն։ Նա, որ կենդանիներէն աւելի մահացելոց հետ կ՚ապրի, կը ստգտանէ ինձ իմ հռչակաւոր սիրահարութիւնս ընդ Նիրվանային, որ ամենայն լեզուաց մէջ մահուան ամենագեղեցիկ անունն է։ Այլ ես, որքա՛ն ալ բարձրէն ինձ գան յորդորք կամ յանդիմանութիւնք, ե՛ւս քան զեւս կը յարիմ ա՛յն գրական դպրոցին, որ մատենագրական բարեշրջութեան մէջ ի յայտ կու գայ իւր կարգին, երբ արդէն իրենց վերջին բառն ըսած են միւս դպրոցներն, ա՛յն իմաստասիրական դպրոցին, որ գիտութեան արդի վիճակին կը համաձայնեցնէ իւր վճիռներն` առանց նկատողութեան տեղւոյ կամ պատեհութեան, ա՛յն բարոյական դպրոցին, որ կ՚ըմբռնէ բնականին ու բարոյականին անձուկ վերաբերութիւնն եւ ըստ այնմ կը բանաձեւէ իր պատուէրներն։ Համոզուած եմ խորապէս, թէ յարաբերական է ամէն բան, յարաբերական է ճշմարտութիւնն. այլ յարաբերականին մէջ` ա՛յն, որ այս օրուան կը վերաբերի, ա՛յն աւելի համակրանաց արժանի կը լինի, քանզի բացարձակին (եթէ կայ) ա՛յն աւելի կը մօտի։ Բաց աստի` կը սիրեմ այսօրը, կը սիրեմ նորը, այսօրը կամ նորն իր համապարփակ ամբողջութեամբ. կը սիրեմ այն նորը (գրականութեան վրայ խօսելով), որ կը պարունակէ միանգամայն Պալզագն ու Պառպի տ՚Օռվիյլին ու Զօլան ու Հէլօն ու Հիւյզմանն, ու Լամառդինն ու Պօտըլէռն ու Վէռլէնն ու Ռիշբէնն, ամէն ձեւերն, ամէն գոյներն, ամէն խաղերն. որովհետեւ ամէնքն ալ կան բնութեան մէջ։ Կը սիրեմ այսօրը, կը սիրեմ նորը, քանզի ունի այն, ինչ որ անցեալն ունի, ինչ որ հինն ունի, եւ բան մ՚աւելի ունի` ինչ որ զայն անցելոյն եւ ապագային կը զօդէ։ Զօլային առաջին երկասիրութեանց մին կը կրէ հետեւեալ անունը` Հեռք իմ (Mes haines). ես այդ բառն ոչ միայն գրքի մը վրայ չեմ կարող դնել, այլեւ բառարանէս ալ ջնջած եմ հեռ անունն։ Ես ամէն արտայայտութիւն կը հասկնամ, ամէն երեւոյթ կը բացատրեմ, ոչինչ կը տարամերժեմ։ Իմ դաւանանքս լայն է, որքան տիեզերքն։ Այսպէս է դրական իմաստասիրութեան հետեւողի մը համար։

Հակառակն էր Օտեան էֆէնտիի համար, գէթ իր գրուածոցը մէջ, ոյց ոգիչ աննման ոճն ապաքէն վտանգ մը կը դառնար այն յառաջդիմական գաղափարաց համար, որոց դէմ կը մարտնչէր։ Իր կենաց մէջ իրապաշտ եւ իր յայտարարութեանց մէջ տեսլապաշտ, գործոցը մէջ յառաջադիմական ու գրուածոցը մէջ յետադիմական, գրեթէ միջնադարեան, անտարբեր ի մասնաւորի` եւ ի հրապարակի ախոյեան անդիմադրելի, առողջութեանը մէջ հիւանդ յաւէտ` ու հիւանդութեանը մէջ առողջ յաճախ, կանուխէն ձանձրացած կեանքէն` եւ ազգային շրջանակին մէջ մանաւանդ կենաց արտայայտութեանց հեղինակ կամ հանդիսատես գոհունակ, բարձրագոյն գրական մարդ եւ գրքի մը վրան իր անունը չը դրած. այսպէս էր Օտեան էֆէնտի։ Գիրք ըսինք. Տօքդօռ Սեղբոսեանին` որուն համար առ Մինաս Չերազ նամակի մը մէջ գրած է, թէ մեծ բժիշկ է, ի Բարիզ օր մը Մօնդէվիտէօէն եկած կնոջ մը հիւանդութեան վրայ բժշկական բացատրութիւններ խնդրած է Օտեան, եւ բարեկամ բժիշկն ի պատասխան, թէ հի՞մ կը խնդրէ այս ծանօթութիւններն, յայտնած է, թէ. «Պէտք է, գործ մը կը գրեմ»։ Այն մեծահոգի անձին, որուն ոչինչ ծածկած է մեծ վտարանդին եւ որուն խօսեցաւ վախճանէն սուղ ինչ յառաջ, հարցուցի յիշեալ գործին նկատմամբ. այլ, աւա՜ղ, պատասխան ընդունեցայ, թէ. «կը սկսէր գործեր, այլ չէր աւարտեր»։ Մօնդէվիտէօի կինն ինձ յիշեցուց Սքօղեա՜լն. Առ Սքօղեալնի վրայ գրած է Օտեան` նորա գերազնիւ թարգմանչին. «Թախանձագին խնդրեցի (Քեաթիպեանի բառով) սիրելի Գարագաշ էֆէնտիէն, որ ինձ ցոյց տայ` ինչ որ սիրողն Օտեան խօսած էր սիրող Հիւկոյէն երգեալ հրեշտակին վրայ կամ առթիւ. թարգմանչին հանճարն հոն գնահատեալ գոլով, սքանչելի հատուածոյ մ՚ընթերցումէն զրկեց զիս նա, որ Աղաթօնի համեստութեան կը միացնէ հուրն ու յանդգնութիւնն Օտեանին։

Այլ բոլոր այդ դատաստանք կնոջ վրայ` սքօղեալ կամ անսքօղ, դիտողութիւնք ի վերայ մարդոց եւ իրաց, բանք զդիպաց գրական կամ զյեղմանց ընկերական, ի խորոց սրտի հառաչանք, ճախրանք մտաց, զմայլումն հոգւոյ, անձուկն հայրենեաց եւ ընտանեաց եւ բարեկամաց, թախիծ կամ խինդ, մանաւանդ խնդակցութիւն ու խրախոյս, որոց բարին կամ սխրալին գործէին, բացագանչութիւնք ի վերայ կենաց ունայնութեան, բաղձանք անդրշիրիմեան անաղցաւոր աշխարհաց, այս ամենայն պիտի կարդացուին այն տպագրեալ կամ անտիպ հատուածոց Հաւաքածոյին մէջ, որ պիտի հրատարակուի, եւ պիտի հաստատէ (եթէ չէ հաստատուած արդէն) Օտեանն ամենէն աւելի ճանչցող ու սիրող գրական երիտասարդ հեղինակութեան մը ծանօթ վճիռը. «Կը հաւատայի եւ դեռ կը հաւատամ, թէ ոչ ոք այնչափ բարձր գրական մարդ է, որչափ Օտեան»։

Զ.

Գրիչս ձեռքս առի` գրելու համար միայն ա՛յն մարդուն վրայ, զոր կ՚ողբանք եւ պիտ՚ ողբանք յաւիտեան։ Այլ գրութեանս ընթացքին մէջ խօսեցայ` Գրիգոր Օտեանի հետ Գրիգոր Աղաթօնի ալ վրայ` զուգակշռելով այն զոյգ մ՚անձինք անուանակից, աստիճանակից եւ գործակից. այս պիտի ներուի ինձ անտարակոյս։ Այլ իմ ընթերցողք ինձ պիտի ներե՞ն արդեօք, զի չմոռցայ յիշատակել իմ անձս ալ, զոր մերթ ի կշիռ կամ ի հակակշիռ դրի` յամենայնի յինէ բարձր այն անձնաւորութեան հետ։ Չգիտե՛մ` ինչպէս եղաւ այս. թերեւս զի ճամբուս վրայ յաճախ պատահած եմ այդ խոր ու խորհրդաւոր էակին, այնքա՜ն մեծ ու այնքան քաղցր անունով, եւ զի հակառակ այն հակակշռին, զոր ըրի, ներքին նմանութիւն մը կայ հոգեկան Օտեանին ու Տէմիրճիպաշեանին միջեւ, ոյց անուանք Երկրագունտի մէջ օր մը կը միանային Հրաչեայի հրոսակի գրչին տակ. նմանութիւն, որուն բոլորովին պիտի համոզուիմ, եւ յետս պիտի կոչե՜մ իմ մարկային յայտարարութիւններս, երբ ամբարիշտ այս գրութիւնս աւարտելէ յետոյ` գրիչս վար դնեմ ու ձեռքս առնեմ քանի մը վսե՜մ թուղթերը, զորս ինձ ուղղած է Բերայէն ու Բարիզէն` նա, որ ինձ գրած է. «Գիտնայի՜ր դու ալ իմ սէրս քեզի համար». երբ լսեմ իւր ձայնն, որ իմ հոգւոյս մէջ կը հասնի մինչեւ հոն, ուր ե՛ւ ոչ ձայն մը` մարգարէի կամ աստուածուհւոյ, հասած է թերեւս. «Լիութի՜ւն այս կեանքին մէջ, այս աշխարհին մէջ… ի՞նչպէս կրնաք հաւատալ ատոր…։ Այս պատկերը, եւ երազեցէք դեռ` ինչ որ կրնաք, հազարաւոր տարիներու հեռուէն ձեզ հրճուեցնէ թերեւս, այլ մօտ գացէ՛ք ու ձեր ներկայութեամբը ըսէ՛ք, պիտի զգա՞ք լիութիւնն ու պիտի կրնա՞ք հռչակել այն ատեն զոչունայնութիւն այս աշխարհի իրաց. եւ թէ փարատեցէք մէգն երկնքին երեսէն` ո՞վ պիտի փարատէ զայն ձեր սրտէն, ո՞վ պիտի հրամայէ ձեր անդունդներուն, դուք, որ ովկէանը լռեցուցիք։ Եւ ո՞վ ու ի՞նչ բան պիտի պատասխանէ ձեր սրտին անհուն տենչանաց…»։

Քսան տարիներ առաջ Հասգիւղի գերեզմանատան մէջ լսուած ձայնն է, որ կը հարցնէ ինձ, որ կը հարցնէ դարուն, որ կը հարցնէ գրականութեան թագաւորներուն։ Քսան տարիներ հոգւոյս մեծագոյն պէտքն եղաւ տեսնել իւր դէմքը, լսել իւր խօսքը։ Չեմ գտած այդ կերպարանքին, չեմ գտած ի մարդիկ Օտեանին նմանն. ինձ կը թուի, թէ հովն, որ ի խորոց, որ ի բարձանց յաւիտենից հոսէ ու ծով ու հող ու հոգիներ յուզէ` Օտեանի կերպարանքը պիտի զգենու, եթէ մարմին առնու։ Հոն էր հո՜վն, ի Զիլիհտար, երբ առաջին անգամ ինձ խօսեցաւ Սիսակ. ո՜հ, ի՜նչ օր էր այն։ Յետոյ տեսայ զայն ի Բ. Դուռն. եւ օր մը կը հարցնէր ինձ հոն. «Հիւա՞նդ ես»։ Իր հիւանդութիւնն ունէի, ա՛յն, զոր համակրելի հեղինակ մը կ՚անուանէ նուիրական հիւանդութիւն իմանալւոյն։ Գտայ նաեւ Օտեանն ա՛յն անվախճան ճանապարհին վրայ, որ Մինեօնի ճանապարհին հակառակ, կ՚իջնէր, այլ որ նոճեաց ընդմէջէն ու պալատանց առջեւէն զիս կը տանէր` ուր իմ դրախտս է տնկուած այս երկրին վրայ…։ Այդ նոճւոյ ծառոց ու կճեայ սեանց անտառներուն վրայ կը նայէր տունն ալ ա՛նոր, «որուն Ապրիլները Նոյեմբերի օրերուն չափ տխուր եղած էին»։ Հոն կը խորհէր Օտեան, ինչ որ կարգաբանը կամ պատգամը պիտի լինէր հետեւեալ աւուր Ազգային Ժողովոյն ու մամլոյն. հոնկէ կ՚իջնէր նախագահել կրթական տօներուն եւ ունկնդրել վարժապետական ժողովոյն ծերունի կամ նորատի ատենաբաններուն. հոն կու լար վաղամեռ Պէշիկթաշլեանին վրայ, եւ Հայրիկին վրայ, որ այնքան սլաք կ՚ընդունէր իր սրտին մէջ, որքան վտակ կը բղխեցնէր Հայ անդաստանին մէջ. հոնկէ կը ծափահարէր Կամպէդդայի յաղթանակներուն. հոնկէ կը խօսակցէր Օլէմբիոյի հետ, որ տարագիր, որպէս օր մը պիտի լինէր ինքն ալ Օտեան, հառաչանօք կը դիտէր ցասուցեալ Ովկէանն ու ցածուցեալ Ֆռանսան. հոն ի հայ հանէր Պայրընի վերջին երգն. հոն կը պատուիրէր «Մինասիկ»ին` իրեն համար ի Մարսիլիա գրել Եղիային «թէ իւր ձայնը ենթադրէ լսել ամէն անգամ, որ իմանայ հովին աղմուկը, որ կը խուժէ եւ թաւալումը հեղեղին անդնդախոր»։

Այս ամէնն, եւ ինչ որ այս բանից ու գործոց ներքեւ կը թաքչի եւ կը մակաբերուի, ի՞նչ են…։ Այդ գրութիւնք կամ թարգմանութիւնք, ոյց թանձր մելանին կը խառնուին դառն արտասուք սրտին. այդ ազգաշէն խորհուրդք, զորս կը ճգնի վանել անուրջն անառարկայ եւ անյագուրդ. այդ ատենախօսութիւնք ի ժողովարանս եւ ի հանդիսարանս, որք նահանջեալ հառաչանաց պայթի՜ւնն են պերճաբարբառ. այն սուղ կամ երկար ուղեւորութիւնը մարդու մը, որ մեծ ուղեւորութեան համար պատրաստ է ամենայն ժամ. այդ բանակցութիւնք ընդ մեծամեծս երկրի, մինչ հրեշտակաց մեղեդիք յերկինս կը հրաւիրեն զանի. ի՞նչ են ատոնք։ Աշխատա՞նք։ Ո՛չ, հոն ուր հաւատք կայ, հո՛ն կայ միայն աշխատանք. աշխատողն Աղաթօն էֆէնտին էր, որ մարդկութեան ապագային վրայ հաւատք ունէր։ Եթէ ոչ աշխատանք, ուրեմն ի՞նչ են. տառապա՞նք։ Տառապանքն, որ ոչ միայն համբերութեամբ կը տարուի, այլ եւ անձկանօք կը փնտռուի` իբրեւ պէտք մը կամ սնունդ մեր հոգւոյն, անի տառապանք ըլլալէ կը դադրի. տառապանքն յայնժամ վայելք կը կոչուի։ Այդ պատճառաւ ըսի գրուածոյս սկիզբն. Աղաթօն էֆէնտին կ՚աշխատէր, Օտեան էֆէնտին կը վայելէ՜ր։

Տառապանք կամ վայելք, այժմ ամենայն վերջացած է յաւիտեան…։ Օտեան էֆէնտին ո՜չ եւս է…։ Յուլիս 27ին առ Տօքդօռ Սեղբոսեան կը գրէր` ազնիւ բժիշկին Վիրգինեայ չքնաղ քեռ տարաժամ մահուան առթիւ. «Երանի՜ որք կը մեռնին ու կրնան ըսել մնացողաց. «Փնտռեցէ՛ք հիմա ու գտէք ի՛նչն ու ինչո՛ւն այս կեանքին, այս աշխարհին»։

Չը պիտի յամէր երանութիւնն…։ Եւ չը գիտեմ թէ մարդ երբեք այնքան արժանացա՞ւ այն երանութեան, թէ մարմին երբեք այնքան կարօտացա՞ւ հանգստեան։ Ո՞վ էր, որ կարդար հետագայ նամակն ու չաղօթէր ինքն ալ այն վախճանին համար, որ տեղի ունեցաւ Օգոստոս 15ին` յանհուն ի սուգ համակելով համայն Հայութիւնն։

5 Յուլիս 1887, Բարիզ

Սիրելիդ իմ Էսաեան,

Շատ շնորհակալ եմ գրած նամակիդ համար. կը փափաքիմ ի բոլոր սրտէ ու կը մաղթեմ, որ րիւմաթիզմի ցաւերդ ու ամեն ցաւերդ փարատին անհետանան. դու ալ նոյնը կը մաղթես իմ հիւանդութեանս համար. մի՛, մի՛. ես յոգնած, դադրած զզուած եմ յամենայնէ, այս աշխարհէն ու կեանքէն. այս դժոխք-աշխարքէն, այս փորձանք-կեանքէն։ Ես այնպէս յուսացի, որ այս հիւանդութիւնը պիտի ազատէ զիս. դեռ այնպէս կը յուսամ, միայն թէ այլեւս երկար չը պիտի չարչարուիմ. այս պէտք է փափագին իմ բարեկամներս, որք վիճակս գիտեն եւ ինչ որ չը գիտեն կ՚երեւակայեն. ինչ որ է իրօք, այն վատ եւս է, քան զոր գիտեն ու կ՚երեւակայեն։ Երեք տարի առաջ կը գրէի զայս քեզի` իմ աննման բարեկամիս, նեղացար, եօթը տարի է` ուրիշ փափագ չունիմ, ուրիշ յոյս չունիմ եւ այս է բոլոր աղօթքս։

Մեր սիրեցեալ Վահանին նամակն առած էի արդէն դեռ քուկինդ չ՚առած. ես շատ գոհ եմ. դու ալ նոյնպէս. պռավօ Վահան։ Եթէ ողջ ըլլայ, կը տեսնեմ զինքը, երբ Բարիզ գայ իրաւագիտութիւն ուսանելու եւ կ՚ուրախանամ։ Ո՞ գիտէ, թերեւս դու ալ… եւ այն ատեն ուրախութիւնս մեծ կ՚ըլլայ։

Բոլոր ասոնք ոչընչաբանութիւն։

Քոյդ ՕՏԵԱՆ

Է.

Վրոյր` Նուրհանի հրաշակերտ նկարագրին մէջ` կը գրէ. «Դանդաղ գնացք մ՚ունէր, ամէն բանի անտարբեր կ՚երեւէր եւ քաջ տեսածը չտեսնելու կը զարնէր, թէեւ կարծեցի, թէ միշտ բան մը կը փնտռէր եւ չէր գտներ»։ Այս խօսքին մէջ է բոլոր Օտեան։

Եւ ես կ՚ըսեմ, թէ տարաբա՛խտ է մարդ էակն, եթէ գերեզմանէն անդին ալ սահմանուած է միշտ բան մը փնտռելու ու չը գտնելու…։

(Արեւելք, 24 Հոկտեմբեր 1887)