Լեւոն Մեծագործ

Դ. Սալահէտտին եւ Լեւոն

Ի դադարել հնգամեայ խազմին Պաղեստինոյ ` որ ընդ սուլտանին Եգիպտոսի եւ ընդ քրիստոնեայս, դարձան սոքա յանձանձել զիւրաքանչիւր վիճակս, եւ նա զիւր ընդարձակ ինքնակալութիւնն, բաժանելով յեղբարսն, յորդիս եւ յեղբօրորդիս իւր. ըստ այսմ եւ մերս Լեւոն, զիւրն հոգալով ընդարձակել յապահովել եւ երեւելի առնել: Ի դաշինս հաշտութեան հակառակամարտիցն ` չիք ինչ յիշատակ վասն սորա, զի ոչ էր ’ ի համարի արեւմտեայ գաղթականացն. այլ անմարթ էր վրիպել նորա յաչաց գոռոզ սուլտանին, կամ չերեւել պարտաւոր ` իբրեւ նիզակակից թշնամեաց իւրոց, եւս առաւել վասն ոգւոյ եւ ջանից աւագասիրութեանն. զայս քաջ զգայր որ նման նմին կրէր ոգի տիրական, եւ զամենայն շուրջակայ բարձրացեալս խոնարհեցուցանել եւ ընդ ձեռամբ իւրով հարթ հաւասար առնել նկրտէր: Ծանօթ էին նմա որ ինչ արար Լեւոն ընդ Ռոստոմ եւ ընդ նմանիսն, եւ եթէ ո՛րպէս արկ զձեռն իւր ’ ի վերայ սահմանաց օտարաց ` զծովեզերբքն, ընդ արեւմուտս եւ ընդ արեւելս, եւ նուաճումն բերդորայիցն ` որ ’ ի ստորոտս Ամանոսի, առ հարկի ժամուն լքելոց յինքենէ, յորոց վերայ առաւել իրաւունս համարէր ունել Բրինձն Անտիոքայ. եւ այժմու խլրտմունք նորին եւ անուղղակի միջամտութիւնն յիրս դրակցացն Իկոնիացւոց: Քանզի ’ ի նմին իսկ ժամանակի՝ ծեր սուլտանն Խլիճ - Արսլան ` բաժանէր զընդարձակ տէրութիւնն ` ընդ տասնեսին որդիս իւր, հանգոյն ինքեան իշխանասէրս, նախանձոտս եւ հակառակորդս իրերաց. եւ մինչ չեւ յաջողեալ հանդարտեալ զնոսա ` մեռանէր, գլխաւոր ամենեցուն եւ ժառանգ աթոռոյն կացուցեալ զԽութպէտտին, որում կին ածեալ էր զդուստր Սալահէտտինի, պաշտատական ընդունելով հազար բիզանդ սառակին: Անդէն ընդ պայազատելն ` սկսաւ սա ոգորել ընդ եղբարսն, գրաւեաց զՄելիտինէ ` զբաժին Միւէզզէտտին Գայսար կամ Չէսար - շահ եղբօր իւրոյ, որ հալածեալ անկաւ առ Սալահէտտին. այլ եւ ինքն Խութպէտտին հալածեցաւ ’ ի Ռուգնէտտին Սիւլէյման ( Ղըյասէտտին ) եղբօրէն, որ յառաջն տէր էր Եւդոկիոյ, եւ արդ բռնացաւ ’ ի վերայ հայրենի աթոռոյն, թողլով նախորդին իւրում զԱլպստան, յորմէ հալածեաց զմիւս եւս եղբայրն ` զՔէյխոսրու. յետինս այս զառաջինն փախուցեալ անկաւ ’ ի Բերիա, ուր այն ինչ մեծ կողմնակալ առաքեալ էր Սալահէտտին զորդի իւր Տահէր. ապա թողեալ զսա ` ապաւինեցաւ ’ ի մերս Լեւոն, եւ ’ ի սմանէ եւս հրաժարեալ չոգաւ ’ ի Տրապիզոն եւ անտի ’ ի Կ. Պօլիս, ուր եւ եկաց զամս տասն, մինչեւ մեռաւ եղբայրն բռնակալ, եւ դարձաւ նուաճեաց զաթոռ նորա: Բայց մինչ կայրն դեռ ’ ի Սիսուան ` ընկալաւ ’ ի նմանէ Լեւոն բաղդիւ կամ ճարտարութեամբ իւրով՝ զմասն ինչ կալուածոց նորին եւ զբերդից ` որ յերկրին Ալպստանայ. որով անդրաձգեաց զսահմանս Կիլիկիոյ եւ ընդ հիւսիսի արեւելից ցԱնտիտաւրոս: Այսպիսեօք համարձակ գործառնութեամբք, մանաւանդ հակառակութեամբ եղբարցն Իկոնիոցւոց, դիմելով միոյն առ ինքն ` միւսոյն առ Սալահէտտին, հաւասարորդ իմն սմա թուէր համարել Լեւոն, եւ խոչ ընդ ակն լինէր: Դարձեալ, զի եւ յարեւելից կուսէ գրաւեալ էր, ըստ նախ ասացելոցս, զՊաղրաս եւ զԴարպսակ եւ զորս առ նոքօք, եւ խոնարհագոյն եւս զծովեզերսն մինչեւ ’ ի Հռոսոս, որ բնական բաժինք համարէին Պեմունդի Բրնձին Անտիոքայ, զչարեալ սորա ` այլ եւ ոչ իշխելով ’ ի վէգ գալ ընդ Լեւոնի, իբրեւ լուաւ զգալուստ Սալահէտտինի ’ ի Պերութ ` չոգաւ առ նա յողջոյն, եւ ’ ի խնդրել զտեղիս ինչ սահմանաց իշխանութեան իւրոյ Անտիոքայ ` գրաւեալս յօտարէ, որպէս յիշեն պատմիչք վարուց մեծի սուլտանին, առանց յիշատակելոյ զանուն Լեւոնի, եւ ոչ զկարեւորագոյնն եւս որ յետ այնր դէպս, զոր ուսանիմք ’ ի մերոյս կիլիկեան պատմչէ:

Շատ էր այս ամենայն ’ ի դրդել զոգի հզօրին այնորիկ ’ ի վերայ Լեւոնի, որ ’ ի միջի մեծագունից իշխանաց ահաբեկ նուաճելոց ` անահ իմն ճողոպրել թուէր. եւ զի մի՛ որպէս ջանայրն ` արդարեւ մեծասցի, կամ համարեսցի ազատ ոմն գոլ յամենեցուն նուաճողէն, պատգամ առաքեաց առ նա Սալահէտտին, ’ ի բաց թողուլ ոչ միայն զոր յօտարացն էր կորզեալ, այլ եւ զոր բնական ժառանգութեամբ ունէր. յանձնել ’ ի սուլտանն զերկիր իւր, եւ երթալ կալ ազատօրէն ուր եւ կամիցի: Զի այսպէս եւ այլոց տերանց՝ սովոր էր սուլտանն ասել եւ առնել. իսկ թշնամեացն խոնարհելոց՝ անյիշաչար եղեալ ` պարգեւս իսկ տայր եւ մեծարէր: Յետին գործ կամ հրաման իշխանութեան էր այս ` մեծազօրին, որ զամս քսան գրեաթէ անընդհատ յաղթութեամբ ` յԵգիպտոսէ մինչեւ ’ ի սահմանս Նինուէի ` նուաճեալ կալաւ զերկիր, եբեկ զզօրութիւն քրիստոնէից յարեւելս, եւ սարսեցոյց զարեւմուտս ահիւ անուան իւրոյ: Մեծագոյն եւ Լեւոնի տագնապ եւ դժնդակագոյն օրհաս էր կենաց իւրոց, այլ եւ օրահաս տէրութեան եւ բաղդի, եւ իւր եւ որոց ընդ իւրեւ վիճակելոց ` համազգեացն եւ օտարաց: Ոչ այնքան թերեւս Սալահէտտին զԼեւոն ճանաչէր, որքան սա զՍալահէտտին, անդստին ’ ի ժամանակէն ` յորում հանգունատիպ պատգամաւ կասեցոյց նա զեղբայր իւր Ռուբէն ’ ի ձեռներիցութենէ, եւ զիջաւ միայն յողոք եւ յարագ հնազանդել սորին. իսկ յոր յետ այնր յերկոտասան ամս ` իբրեւ աչօք բացօք դիտէր եւ տեսանէր Լեւոն զամ ըստ ամէ աճել զօրանալ յօրանալ սուլտանին, եւ անյաղթելի ոմն նահատակ հանդիսանալ ’ ի մէջ երկրի: Չեն ապա զարմանք ` եթէ սոսկացեալ զարհուրէր յանձին իւրում. ոչ զի ահեղք եւ սպառնալիցք էին պատգամքն, այլ զի այնպիսիք լինելոց էին՝ եթէ ոչ փութայր եւ ինքն նուաստանալ զիջանել հանգոյն եղբօր իւրոյ: Բայց ոչ Ռուբինի թուլատարր սիրտ էր ’ ի լանջս իւր, այլ հանգունակ հօրն եւ հօրեղբարց եւ համանուան հաւուն, ( Ստեփանեայ, Թորոսի Բ եւ Լեւոնի ). — եթէ իշխէին արդեօք եւ սոքա ` ընդդէմ այնպիսումն աշխարհաքարոզ հզօրի կքրել, եւ շամբշութեամբ ’ ի պայքար մտանել. — նա մանաւանդ մինչ անկասկած թուէր, եթէ որ հաւանի ’ ի կամս նորա ` ոչ վնասի յանձին: Այլ ո՞ւր այնուհետեւ մնային Լեւոնի այնքան ամաց երկունքն եւ բարձրաձիգ խորհուրդք. ո՞ւր թագն ըղձացեալ եւ արքայութիւնն տարածեալ ( յուսովն ` թերեւս անդրագոյն քան զսահմանս յոր եհասն յետոյ ). յի՞նչ յանգէին այնքան վաստակք, յաղթութիւնք եւ խորագէտ հնարք, եւ կայսերական խոստմունք ոսկի կնքօք գրաւականեալք: Զայսոսիկ ներհական խորհուրդս յեղյեղելով ’ ի միտս իւր, ոչ գտանէր ելս երկուց անհնարին իրաց. այլ ոչ ներէր ժամանակն ` վարանել. պատգամաւորն սաստէր ստիպէր, ժամագրութեանն պայման սպառէր. ճեպէր կէտն բաղդասահման ` կամաւ թէ ակամայ: Անդ յայնժամ իբրեւ ’ ի յեղակարծ իմն թմբրութենէ թօթափեալ Լեւոնի, վճռեաց եւ ինքն ընդդէմ անյեղլի կամաց հզօրին այնորիկ ` կամս աննկունս, թէպէտ յանդուգնս. ասելով անշուշտ ընդ միտս իւր, Թէ նա Սալահէտտին իցէ ` եւ ես Լեւոն եմ. ինձ թափառական թաքթաքուր շրջել յօտար երկիր ` չէ հնար. կամ կորուսից կամ ստացայց զամենայն: Եւ հայեցեալ յաստուածահաստատ ամուրսն Տաւրոսի, յիշեաց զնախորդն եւ զդաստիարակ իսկ ոսոխին հզօրի ` ոչ ինչ ընդհատ հզօրն Նուրէտտին. որոյ ստգտեալ երբեմն յիշխանաց իւրոց, եթէ ` Զի՞ է զի այդքան երեսս առնես Հայերոյդ, եւ տաս Մլեհի վիճակ յերկրի քում ( զԿիւրիս գաւառ ), ետ պատասխանի. Այո ' քանզի բնութիւն ` աննուաճելի գործեալ է զերկիր նորա. երբ եւ կամիցի մարթ է նմա ` ոստչել անտուստ, մտանել աւերել զմերս. վասն այնորիկ ոչ խնայեցի իմիք, զի յիմ կողմն ձգեցից զնա. եւ ետու նմա բաժին յիմոց գաւառաց, առ ’ ի լինել ինձ նիզակակից ընդդէմ Փռանկաց: Յիշեաց եւ զիւր իսկ դեռ նոր ձեռակերտ դղեակսն, զանմատոյցն Սիս ` առ որով զգետնեացն զԹուրքմանն, զապառաժահալ բերդն Անազարբայ ` զոր ’ ի ժամանակի առմանն Երուսաղեմի հրաշակերտէր, զԿոռիկոս ` որում զծով եւ զցամաք պարիսպ կացոյց. եւ թթուաբար իմն ակն արկանելով ընդ դեսպանս սուլտանին, ասէր ամեհի հոգւով, որպէս արդարեւ վայրագասուն իշխեցող լերանց, եւ ոչ որպէս յետոյ արքայ բարեշուք. Այր դու, ե՛րթ եւ « ասա ցսուլտանն, թէ երկիր ոչ ունիմ տալ քեզ. բայց եթէ գայցես յերկրիս իմում, տաց քեզ յերկսայրից ըմպելիս, որպէս հաւատակցին քում Ռըստոմի » [1]: — Անդարձ էր բանն ` որ ել ’ ի բերանոյն. արկաւ վիճակն յանդգնութեան ’ ի նժար բաղդի, որ առ ’ ի մարդկանէ ` գրեաթէ խորասուզել թուէր զԼեւոն եւ զպետութիւնն Ռուբինեանց, եթէ ոչ էր ’ ի վերուստ արկեալ եւ վիճակ մի կենաց եւ մահու, եզերելով զսահման Սալահէտտինի: Աւելի է ասել ` քանի՜ յանդուգն եւ յիմարական երեւեցաւ սմա ստունգանութիւն Լեւոնի, եւ ո՛րքան ծանրացասումն եղեալ ` կամէր առժամայն բնաջինջ առնել զնա ` տամբ եւ անուամբ: — Սկիզբն էր յայնժամ 1193 ամի եւ եղանակ ձմերայնոյ, որ մեղմ է ’ ի գաւառսն յայնոսիկ. այլ Սալահէտտին ` որ ’ ի Դամասկոս դէմ եդեալ էր երթալ, արդէն զօրհասական հիւանդութեանն կրէր յինքեան զսերմն. բայց եւ այնպէս, թէ ոչ անձամբ խաղաց ` ըստ պատմչին մերոյ, որ չէ հաւանական, այլ խաղացոյց գունդս զօրաց ընդդէմ Պարոնին Հայոց ` մինչեւ ’ ի Սեաւ գետ, որ է ասել ’ ի սահմանամէջս իշխանութեան նորին եւ Անտիոքայն. այլ անդէն կասեցան զէնքն մահաբերք ` գուժիւ երագագոյն մահու ` այնքան մահունց ներգործող աշխարհակալին. մեռաւ նա ’ ի Դամասկոս յառաջին աւուրս ամսեան փերբուարի. եւ իբրեւ ’ ի նոր կենդանութիւն փոխեցաւ Լեւոն, զերծեալ յիւրոց կասկածանաց եւ ’ ի նորայոցն սպառնալեաց: — Ոչ շնորհեցաւ պատմութեան ` իրապէս կամ անձամբք յանդիման իրերաց կացուցանել զերկոսին ախոյեանսն ` ’ ի թատր իւր, եւ տեսարան մի եւս սխրալի ցուցանել ապա եկելոց [2]. թէպէտ եւ եղերական եւս լինէին ելքն ` մերոյս կողմանս, այլ անշուշտ ոչ վրէպ ’ ի մեծութենէ. սակայն թէ ոչ իսկապէս կամ նիւթապէս, այլ բանաւորապէս կատարեալ է հանդէսն ` հասեալ ցայսվայր եղելութեան. անմարթ է իմաստասէր մտաց չկալ չհամեմատել առ վայր մի զԼեւոն եւ զՍալահէտտին, յետ համեմատելոյ զսա եւ զնա ` ընդ այլոց զուգաժամանակ վեհից, թէ գոյին եւ այլք հաւասարելիք սոցին: Ծաղր արդարեւ լինէաք յաչս զգօնից օտարաց ` եթէ տարապայման մերասիրութեամբ զփոքրիկ պետ փոքու մասին ազգիս ` ’ ի կշիռ զուգէաք այնքանոյ առ հասարակ յամենեցուն յարեւելեայց եւ յարեւմտեայց, ’ ի բարեկամաց եւ ’ ի թշնամեաց ` վկայելոյ եւ գովելոյ, մեծի եւ հզօրի առն, որպիսի ոք Սալահէտտինն էր. տոհմիւ արդարեւ գծուծ եւ սինլքոր ` առ ազնուութեամբ մերոյս Լեւոնի, եւ բարուքն ` վատթարագոյն եւս յերիտասարդութեանն, յոյլ եւ շռայլ. մինչեւ բռնի եւ ստէպ մղիլ ’ ի Նուրէտտինէ ` ’ ի զինուորութիւն եւ ’ ի վարչութիւն, յոր մերս Լեւոն ինքնակամ եւ իբր ընդաբոյս ախորժանօք ձկտէր. այլ յետ միանգամ զմարտից եւ զաւագութեան համ առնլոյ ` դիւցազնանայր Քուրդն Դունացի [3] կամ Տիգրիտցի, եւ արութեամբ եւ հնարագիտութեամբ, խոհականութեամբ եւ մեծոգութեամբ, իշխեցից ասել թէ եւ առաքինութեամբք ` ըստ տուչութեան բնական շնորհաց, գերազանցէր զամենեքումբք որ առ իւրեւն, եւ քան զյոլովս որ յառաջ եւ յետոյ յարեւելս, գլելով յայսմ մասին զքրիստոնեայ իշխանօք ` ընդ որս եղեւ նմա ունել գործ. որպէս զի երկոցուն կրօնից եւս պատմիչք ` միաբանք գտանին ’ ի մեծարել զնա: Սակայն ածեալ զմտաւ եւ զայն ` զի Սալահէտտին օգնականութեամբ Նուրէտտինի եւ մատնութեամբ պաշտօնէից սուլտանին Եգիպտոսի ` ամբարձաւ յիշխանութիւն, եւ օժանդակս ունէր զբազմաբոյլ տոհմս հաւատակաց իւրոց, զԱրաբացիս, զԵգիպտացիս, զԹուրքս եւ զԹուրքմանս եւ զՔուրդս, որք միամտութեամբ յարեալ ստուարացուցանէին զբանակս նորա. իսկ զի Լեւոն ` սակաւաձեռն գնդաւ յաղթողանայր բազմաւորացն, եւ այն ’ ի միջի այլալեզու եւ այլածէս ժողովրդոց Կիլիկիոյ, առաւելուն յոյժ արդիւնք սորա. եւ զարմանալի եւս հանդիսանայ մեծագործութիւնն, որով ոչ պատկառիմ գերազանցեալ քան զընդդիմակացն ` ասեզ զնա:

Զի եթէ Սալահէտտին բազում ինչ մեծամեծս գործեաց, այլ ոչ գործ մի մեծ, ոչ ’ ի չգոյէ յարոյց պետութիւն նոր, ոչ օրէնսդիր կամ կրօնսուսոյց նոր երեւեցաւ, ոչ գերահռչակ յիշատակարան մի կանգնեաց եւ եթող յետ իւր. եւ եթէ բազում յաղթութիւնս կատարեաց ’ ի վերայ քրիստոնէից, եւ կալաւ գրեաթէ զամենայն վիճակս եւ զամուրս նոցին, եւ զգլխաւորն բնաւից զԵրուսաղէմ. սակայն զի՞նչ կէտ էր նպատակի նորա, եթէ ոչ ` կամ վրէժխնդրութիւն ’ ի քրիստոնէից, կամ յաղթասիրութիւն. թող զի եւ յետ ամենայն ճգանցն եւ յաղթանակաց ` զիջաւ խոնարհեցաւ թողուլ զմեծ մասն երկրին ` յորոց կորզեացն, եւ որք ընդ հուպ առաւել քան զառաջինն բարգաւաճեցին յերկրի անդ Ասորւոց դար մի եւս, ( քաւ ’ ի նուաճելոյ զԵրուսաղէմ ). մինչ միահեծան տէրութիւն սուլտանին բաժանեցաւ ’ ի բազումս եւ տկարացաւ: Իսկ Լեւոն ` թէ եւ ոչ ինչ պակաս իշխանասէր, այլ վեհագոյն նպատակաւ, ոչ անպատճառ զայլս կողոպտեաց, կամ թէ այնքան ` որքան շատ համարէր ’ ի միահոմել զազգ իւր ` գրեաթէ ոչնչացեալ կամ յերերի կացեալ ըստ հաճոյս բաղդի, եւ յանձն իւր կանգնել զնա: Նա եւ բաղձալն եւ նկրտել արքունական շքոյ, ոչ այնքան մեծ փառասիրութիւն էր նմա ` որքան մեծագոյն բարերարութիւն առ ազգ իւր. զի այնու, ( եթէ ներեսցի այսպէս նմանեցուցանել ), ’ ի պսակ թագի իւրոյ ` որպէս ականս պատուականս ` բոլորեաց զվաթսուն կամ զեօթանասուն պարոնայս բերդատեարս. որք ` առանց այնր անուան եւ շքոյ ` անջատք եւ անմիաբանք, եւ յաճախ հակառակք իրերաց կալոց էին, մանաւանդ թէ ոչ եւս կալոց ` այլ քակտելոց, թէպէտ իւրեանց ձեռօք ` թէպէտ օտարաց: Արդարեւ ուրեմն գործեաց Լեւոն գործ մի, եւ գործ մեծ, որպէս եւ ’ ի սկզբան պատմութեան վարուց նորին առաջի արարաւ, եւ որպէս ցուցցի եւ յառաջիկայդ. մանաւանդ ’ ի նկատել եւ ’ ի համեմատել մեր զնա, որպէս արդ ընդ Սալահէտտինի, յետոյ ընդ այլոց եւս հոյակապ արանց իւրոյ ժամանակին, զորս հարկ եւ կարգ պատմութեանս մի ըստ միոջէ յառաջ մատուսցէ ’ ի հանդէս եւ ’ ի գործակցութիւն ընդ նմին:

[1]             Այսպէս աւանդէ զբանս Լեւոնի՝ պատմիչն մեր արքունի։

[2]             Ոչ գիտեմ՝ իմաստասիրական խելամտութի՞ւն իցէ՝ եթէ վայրապար խելատանջութիւն, վարանել խոճոճել, եթէ յարշաւել մխել Սալահէտտինի վրէժխնդրութեամբ ’ ի Սիսուան, կամ թէ սակաւ ինչ կանխեալ էր ժամանակաց՝ եւ մտեալ Թաթարաց անդիմակաց գումարտակօքն յարեւմտեան Ասիա, որպիսի՞ ոք հանդիսանայր Լեւոն. լինէ՞ր արդեօք որպիսի եղեւն, ինքնագլուխ թագաւոր Հայոց։ Հաւատամ, զի այնմ՝ զոր Աստուած կամիցի մեծ առնել ’ ի վերայ երկրի, հարթէ եւ զճանապարհ մեծութեանն, եւ որպէս առ օծեալն իւր Կիւրոս՝ ասէ ծածուկ տեսչութեամբն, « Ես երթայց առաջի քո. զլերինս հարթեցից, զդրունս պղնձիս խորտակեցից, եւ զնիգս երկաթիս փշրեցից. եւ տաց քեզ զգանձս խաւարինս ». եւ այլն ( Եսայի, ԽԵ ) ։

[3]             Պատմիչք մեր զազգատոհմն Սալահէտտինի համարին Քուրդ ազգաւ, եւ ’ ի սահմանաց քաղաքին Դունայ։