Լեւոն Մեծագործ

Ա. Գոհաբանութիւն վասն թագընկալութեանն.

Յետ թագընկալութեանն ` միւս եւս հանդէս շքով կատարեաց Լեւոն, զմկրտութիւն թոռնեկին իւրոյ ` Ռուբինի - Ռեմունդի ժառանգին Անտիոքայ, ’ ի ձեռն պսակողին իւրոյ ` արքեպիսկոպոսին Մոգունտիոյ. զի եւ ըստ եկեղեցական իրաւանց ` յանկագոյն էր սմա կատարել զխորհուրդն, ’ ի հօրէ լատին գոլով երախային: — Մեծամեծ պատիւս եւ պարգեւս ընկալաւ, որպէս արժանն պահանջէր, նուիրակս այս Քահանայապետին եւ կայսեր, ’ ի թագաւորէ Լեւոնէ եւ ’ ի կաթողիկոսէն Գրիգորէ. զորոց եւ գրով եւ բանիւ ծանուցանէր առ Իննովկենտ Գ, յորժամ թղթովք թագաւորին եւ կաթողիկոսին առաքեցաւ առ նա, եւ առանձինն իբրեւ դեսպան ’ ի Լեւոնէ. վասն որոյ եւ Քահանայապետն գոհութեամբ յիշէր զայս առ Լեւոն: Թուղթ սորա ( Լեւոնի ) թուեալ է ’ ի 23 մայիսի տարւոյն (1199). ’ ի նմին աւուր թուի գրեալ եւ կաթողիկոսին ( զի պակասէ ’ ի պատճենի սորին ` թուականն ), որոց երկոցուն եւս պահին լատին թարգմանութիւնք հնագիրք ’ ի դիւանս Վատիկանի, հայերէն բնագրացն անհետ գոլով: Վայելուչ է սկիզբն կաթողիկոսական թղթոյն, ողջունելով ոչ լոկ զՔահանայապետն, այլ եւ զդասս ուխտի եկեղեցւոյ նորա, որում ընծայէ եւ զինքն որդի, եւ մաղթէ ’ ի պահպանութիւն նոցին. ծանուցանելով, Ա. զգալուստ արքեպիսկոպոսին Մոգունտիոյ եւ բերել թագ իբրեւ առ ’ ի յԱստուծոյ, ’ ի Քահանայապետէն եւ ’ ի կայսերէ Հռովմայեցւոց [1], վասն որոյ եւ երեցուն գոհութիւն. Բ. զի եբեր մատոյց նա զպայմանսն կամ զպատուէրս (præcepta) Պապին, եւ ընկալաւ ինքն եւ ուխտ եկեղեցւոյ իւրոյ հաւանութեամբ եպիսկոպոսացն, որք սփռեալ են ընդ ամենայն երկիր, եւ բազումք են շնորհօքն Աստուծոյ. (Qui sunt in multis terris et sunt multi per Dei gratiam). եւ զի այսուհետեւ մեք ձեր եմք եւ դուք մեր, ասէ, Գ. պարտիք տալ մեզ օգնութիւն, զի ’ ի վիշապաց թշնամեաց միջի պաշարեալ կամք: — Ի ծանօթութիւն ոգւոյ եւ ոճոյ Լեւոնի ’ ի դէպ վարկանիմ թարգմանել զայս առաջին ծանօթ թուղթ նորա ` առ Քահանայապետն Իննովկենտիոս, կարգելով ’ ի ստորեւ եւ զբնագիրն:

« Ամենարգոյ ’ ի Քրիստոս Հօր եւ Տեառն ԻՆՆՈՎԿԵՆՏԵԱՅ, շնորհօքն Աստուծոյ ծայրագոյն Քահանայապետի եւ ընդհանրական Պապի, եւ այնքանոյ եւ այնպիսւոյ պատուոյ արժանաւորի, ԼԵՒՈՆ, նովին եւ Հռովմէական ինքնակալութեան շնորհօք ` Թագաւոր Ամենայն Հայոց, ողջունիւ զանձն եւ զոր ինչ կարէ ( նուիրէ ):

Փառք, գովութիւն եւ պատիւ Աստուծոյ ամենակալի, որ կամեցաւ զՔեզ ` զայդքան եւ զայդպիսի հովիւ վերակարգել եկեղեցւոյ իւրում, ըստ արժանեաց բարի բարի արդեանց քոյոց, եւ զայդքան բարգաւաճ եւ հաստատուն շինուած ’ ի վերայ հիման Առաքելոց կանգնել, եւ զայդքան լոյս ճրագի ’ ի վերայ աշտանակի եդեալ ` սփռել հաճեցաւ ընդ համօրէն ծագս երկրի, ’ ի փրկութիւն համանգամայն քրիստոնէից: Ի ձեռն շնորհաց լուսոյդ ` փրկաբեր խրատուք գերարգոյ հօր մերոյ արքեպիսկոպոսին Մոգունտիոյ ` հրահանգեալք եւ տեղեկացեալք, զամենայն առ ’ ի յԱստուծոյ յանձնեալն Մեզ թագաւորութիւն ընդարձակ յոյժ եւ մեծատարած, եւ զհամօրէն Հայկազնեայս ` որք այսր անդր ’ ի սփիւռս հեռաւոր կողմանց, ’ ի միութիւն սրբոյ Հռովմէական Եկեղեցւոյ, Աստուծոյ ողորմութեանն ներշնչելով, վերակոչել փափագեմք եւ ըղձանամք: — Յետ այսոցիկ, զտագնապս, զաղէտս, զաղքատութիւնս եւ զտկարութիւն թագաւորութեանն Ասորւոց երկրի եւ զմերս, ’ ի ձեռն նորին նախասացելոյ Մոգունտիացւոյ, ( քանզի դժուարին է մի ըստ միոջէ գրով բացատրել ), բարեգթութեան քում յայտ առնեմք: Նա ինքնին բացատրեսցէ զամենայնի ստուգութիւն, ոչ զանց արարեալ եւ զիրացս ծանօթութեամբ: Այսպիսեաց տառապանաց եւ ճգանց ` տարագրեալքս ’ ի հովտիս արտասուաց ` ժուժկալեալ տարաք մինչեւ ցայժմ. այլ առանց յուսոյ նպաստից եւ օգնականութեան Ձերոյ, ոչ եւս բաւեմք տանել: Եւ քանզի ոչ է արժան նախանձու տան Տեառն գաղջանալ ’ ի սիրտս ` եւ Ձեր եւ Մեր, ( ոչ ուսուցանել ինչ կամիմ բանիւս ), սիրել զվայելչութիւն տանն այնորիկ, եւ ’ ի պաշտպանութիւն նորին պարիսպ ածել, պարտ եւ արժան է մեզ. որպէս զի զբռնութիւնս յարուցելոցն ’ ի վերայ նորին ` թշնամեաց Խաչին, գործակցութեամբ շնորհացն Աստուծոյ, ’ ի խմբելով զզօրութիւնս ոգւոյ, դիմակալեալ հերքեսցուք:

Վասն այսորիկ ’ ի ծունր իջեալ, աղաչեմք զքո գթութիւնդ, զի որքան եւ է հնար, աստուածայնով նկատողութեամբ ` գթալիր ունկն մատուցեալ արտասուալից պաղատանաց Մոգունտիացւոյ Տեառնն եւ Մեր, եւ կարեկից եղեալ աղիտից քրիստոնէութեան, փութասջիք հասուցանել մեզ ամենաքրիստոնեայ օգնութիւն, մինչ չեւ իցէ անդարմանելի հեղեղաց հասեալ ’ ի մեր վերայ. որ քա՜ւ եւ մի՛ լիցի. նա մանաւանդ ` Աստուծոյ եւ Ձեր օգնականութեամբ ` մերկացեալ զսուսերս ’ ի պատենից, յՈւրայ [2] Քաղդէացւոց եւ ’ ի հալածանաց Փարաւոնի կարասցուք զերծանել:

Տուեալ ’ ի Տարսոն, յամի Մարդեղութեան Տեառն ՌՃՂԹ, ’ ի ԻԳ աւուր ամսեան մայիսի 2» [3]:

Ըստ օրինի թագաւորաց ժամանակին ` յետ կարմրադեղ ստորագրութեանն ` կախէր զմագաղաթէն ոսկէգոյն մետաքսեայ առէչիւ ` ոսկի կնիք, ընդ մէջ երկուց թիթղանց անցուցեալ զթելն. ’ ի միում դիմի կերպարանելով զինքն Լեւոն ` յառիւծագլուխ գահի բազմեալ, թագ ’ ի գլուխ, խաչանիշ գունտ յաջում ` եւ ծաղկեայ մական ’ ի ձախում, շուրջ գրեալ ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ. ’ ի միւսում ` առիւծ թագեալ, ձող խաչագլուխ ’ ի թաթի, եւ շուրջ գրեալ դարձեալ: ԼԵՈՆ Ի ՔԷ՟ ԱՅ՟ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ. որպէս տեսանի ’ ի նախակարգեալ եւ ’ ի նախայիշեալ ճակատու Պատմագրութեանս ( յէջ 435 ), համատիպ եւ համաչափ վաւերականին ` որ պահի ’ ի հայրապետական դիւանս Հռովմայ:

Պատասխանիք թղթոցս ’ ի Քահանայապետէն տուեալ են յետ վեց ամսոց (’ ի 23 եւ 25 նոյեմբ. 1199). յորս ` նախ յայտնէ զխնդութիւն եւ զգոհութիւն իւր վասն յօժարակամ միաբանութեան Հայոց ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ, զորոյ գերակայութիւն ջատագովէ երկար բանիւ. շնորհ ունի վասն մեծարելոյ նոցա զարքեպիսկոպոսն Մոգունտիոյ, որ մի է յեօթանց ընթերակայից իւրոց եւ կարդինալ Սաբինայ, եւ ’ ի ձեռն նորա զինքն իսկ մեծարեալ. եւ առանձինն խնդայ ընդ Լեւոն ` զի գրեալ էր եւ ’ ի կողմանս արեւելից վասն միաբանութեան եկեղեցեացն. եւ յորդորէ զսա արիաբար ախոյեան արձանանալ ընդդէմ անհաւատից, տալով նմա եւ կաթողիկոսին զաւետիս նորոյ Խաչակրութեան. եւ զի յիւրոց իսկ ձեռաց ընկալան զդրօշն խաչանշան ` երկոքին նուիրակք իւր, հանդերձեալք գալ յարեւելս: — Թէ որպիսի՛ ինչ գրեաց Լեւոն եւ առ կայսր Ոթոն կամ առ Փիլիպպոս Սուապ, ( զի մեռեալ էր թագատու իւր Ենրիկ (1197), եւ երկոքին սոքա վիճէին վասն գահուն ), խնդրելի է ’ ի դիւանս կայսերաց, եթէ գուցէ յոյս գիւտի, զի ցարդ չյայտնեցաւ ինչ. բայց զի Լեւոն առաքեաց դեսպան եւ յետ բազում ամաց առ Ոթոն կայսր, վկայէ եւ ինքն դեսպանն ` Հեթում - Հեղի ` եղբայր Ս. Լամբրունեցւոյն, յամի 1211:

[1]             « Noveritis, Domine, quod ad nos venit nobilis, sapiens et sublimis Archiepiscopus Moguntinus, qui ad nos attulit ex parte Dei, et ex parte sublimitatis Ecclesiæ Romanæ, et ex parte magni Imperatoris Romanorum sublimem Coronam, et coronavit Regem nostrum Leonem.

[2]             Ուր քաղաք ( ըստ ոմանց Ուռհայ ) կամ Հուր, որ աւանդի լինել հայրենիք Աբրահամու նահապետի, յորմէ ել հրամանաւ Աստուծոյ եւ պանդխտեցաւ յԱսորիս։

[3]             «Reverendissimo in Christo patri et Domino Innocentio, Dei gratia Summo Pontifici et universali Papæ et tanto tali honore dignissimo, LEO, per eamdem et Romani imperii gratia, Rex omnium Armeniorum, cum salutatione se ipsum et quidquid potest.

Gloria, laus et honor omnipotenti Deo, qui Vos tantum et talem pastorem Ecclesiæ suæ præesse voluit, vestris bonis meritis exigentibus, et tam fructuosam et firmam fabricam super fundamentum apostolorum componere, et tantum lumen super candelabrum positum toto orbi terrarum, ad salutem totius Christianitatis, effundere dignatus est. In vestri vero luminis gratia salutaribus monitis Reverendissimi patris nostri archiepiscopi Maguntini, instructi et informati, omne regnum nobis a Deo commissum amplissimum et spatiosum et omnes Armenios huc illuc in remotis partibus diffusos, ad unitatem sanctæ Romanæ Ecclesiæ, divina inspirante clementia revocare cupimus et exoptamus. Ad hæc, calamitates, miserias, paupertates et imbecillitatem regni Syriæ et nostri per ipsum prædictum Maguntinum (quia difficilior labor erat scripto retexere) pietati vestræ patefacimus. Ipse vero per singula rei veritatem vobis explicabit, in cujus notitiam iste non pnæterere. Hanc utique contritionem et collisionem in valle destituti lacrymarum jamdiu sustinuimus, quam de cætero sine spe subsidii et auxilii vestri sustinere nequimus. Verum quia zelus domus Dei tepescere non debet in cordibus, tam vestro quam nostro, non ut personam instruentis geramus, ejusdem domus decorem diligere et pro eadem domo murum nos oportet opponere, ut impetus quos super eam faciunt inimici crucis, cooperante Dei gratia, collectis in unum animi viribus resistendo excludamus. Hinc est quod vestram flexis genibus imploramus pietatem quatenus lacrymabilibus domini Maguntini precibus et nostris, divino intuitu aures misericordiæ; porrigatis et miseriis Christianitatis compatientes, subsidium christianissimum nobis accurrendo mittatis, antequam irremeabile, quod absit, incurramus diluvium; imo cum Dei et vestro auxilio, evaginato ense, de Hur Chaldeorum et persecutione Pharaonis liberari possimus.

Datum Tharsis, anno ab Incarnatione Domini 1199, mense Maio, die vigesima tertia».