Լեւոն Մեծագործ

Զ. Ռուբէն կարգի ժառանգ Լեւոնի

Եւ արդարեւ բազում ժամանակօք յառաջ քան զայս, այն է յամի 1210, յառաքելն զՀեթում - Հեղի ` զառաջնորդն Դրազարկու ` առ Իննովկենտիոս Գ, պատուիրեալ էր նմա երթալ եւ առ կայսր Ոթոն, եւ խնդրել ’ ի նմանէ թագ վասն Ռուբինի, որպէս ետն ինքեան նախորդ նորա Ենրիկոս Զ: Մի ’ ի կարեւոր դիւանական դիպաց է այս [1] դեսպանութիւն Հեթմոյ եւ ընկերացն ( Արշիվարտայ եւ Բաւոնի ), որոյ որպէ՛ս զիարդն ցարդ ոչ ծանուցաւ յարեւմտեան դիւանաց եւ դարանից, այլ միայն վկայեալ է ’ ի Վիլլեպրանտայ, եւ լաւ եւս ’ ի մերոյս դեսպանէ, որ գրէ յաւարտ թարգմանութեան գաւազանագրոց ինչ, զոր փոխէր ’ ի հայ յուղեւորութեանն՝ ’ ի ծովու եւ ’ ի ցամաքի. եւ հասուցեալ զկարգ կայսերացն յՈթոն ` ( զոր Աւդ կոչէ ), յաւելու. « Առ որ ճանապարհորդեմ ես նուաստ Հեղի ` հրեշտակութեամբ ` ’ ի թագաւորէն մերոյ Լեաւնէ, առ վերոյգրեալ կայսրս Աւդ. եւ ’ ի վերայ ծովուս ` ’ ի նաւարկութեանս մերոյ ` թարգմանեցի զսա ’ ի հռովմականէն ’ ի մերս, ’ ի Թու. Հայոց ՈԾԹ։ Իսկ արարեալ մեր առ ոտս նորա ամ մի եւ ամիսս երեք, դարձոյց զմեզ հարկօք առ թագաւոր մեր. արձակելով ընդ մեզ եւ թագ արքայական ` բազմածախ եւ բազմագին, յականց պատուականաց եւ ’ ի մեծագին մարգարտից ընդելուզեալ: Զոր բերեալ մեր ` մեծաւ ուրախութեամբ ընկալաւ թագաւորն մեր, եւ պսակեաց ընտիր պսակաւն գեղեցիկ զՌոբին, որդի դստերն եղբօրն իւրոյ եւ որդի Բրընձին Անտիոքայ Ռեմընդին. ’ ի Թու. Հայոց ՈԿ. ’ ի տօն Սուրբ Աստուածածնին, յաւգոստոսի ԺԵ: Եւ թագաւորէ ընդ իւր ` Հայոց, ’ ի կամս Աստուծոյ »:

Բայց տեսչութիւնն վերին ` եւ թագաւորին եւս Լեւոնի յետոյ, ա՛յլ ազգ տնօրինեցին: Քանզի անդստին ’ ի ժամանակի դեսպանութեան Հեթմոյ, յորում եւ մեռեալ կարծի տարամերժեալ թագուհին Լեւոնի, խորհեցաւ սա կրկին ամուսնութեամբք հաստատել զթագաւորութիւն իւր եւ զթոռնէին ( Ռուբինի ). եւ հաճեցաւ նմա եւ ինքեան կին ածել ’ ի դստերաց ծանօթի եւ սիրելւոյ իւրոյ թագաւորին Կիպրոսի, ուր եւ չոգաւ խօսել եւ ածել զընտրեալն։ Հնգօք ամօք յառաջ վախճանեալ էր թագաւորն այն, Ամաւրի, թողեալ ժառանգ զՀիւկ Ա զորդի իւր, զծնեալն յառաջնոյ կնոջէ իւրմէ յԵշիվայ Իպլինեան, յորմէ ծնեալ էր եւ զՀելվիս կամ Ելոյիսա. սա եղեւ կին Ռուբինի - Ռեմընդի, թէպէտ եւ ասիւր յառաջագոյն եղեալ կին Եւտայ Տամբիէրի. վասն որոյ խնդիր եղեւ յատենի Քահանայապետին, եւ քննութիւնք յԱսորիս ` յԱնտիոքայ պատրիարքէն, այլ օրինաւոր դատեցաւ ամուսնութիւն Ռուբինի: Վերջին կին ( երրորդ ) ածեալ էր Ամաւրեայ ( յամի 1198) զԻզապել ` ժառանգ թագաւորութեանն Երուսաղեմի, զեղեալն նախ կին Կոնրադայ Մոնֆերրադոյ [2], ապա Հենրեայ Շամբանեայ բարեկամին Լեւոնի, եւ յետոյ ինքեան Ամաւրեայ, որում եբեր եւ զժառանգութիւն թագաւորութեանն Երուսաղեմի. եւ ծնաւ զատ յայլոց ` դստերս, զՍիպիլ եւ զՄելիսենտ. զվերջինս էառ իւր կին ` Պեմունդ Դ հակառակորդն Ռուբինի եւ Լեւոնի. իսկ սա մերս թագաւոր էառ զառաջինն, « զանուանեալն Սիպիլ, որ էր իմաստուն եւ համեստ եւ երկիւղած ’ ի Տեառնէ », ըստ պատմչին մերոյ. բայց յայնժամ տակաւին տղայ էր, ոչ աւելի քան զմետասան ամաց, « եւ եբեր յայսկոյս (’ ի Հայս ), եւ արարին հարսանիս. եւ կային ուրախութեամբ »: Պատմիչ մեր ոչ համահարս ասէ զկանայս երկոցուն փեսայացելոցն ( Լեւոնի եւ Ռուբինի ). բայց ըստ արեւմտեան պատմչաց ` համահարք էին, որպէս նշանակեցաք, այլ ոչ համամարք:

[1]             Ոչ նուազ քան զմեզ կարեւոր համարեցաւ զայս, գերագոյն իմն իշխանութիւն նկատելով ’ ի կայսր իւր ազգային, Գերմանացի ոմն բանասէր, ՇՈՒՊԱԽ անուն, որ յամի 1850 հրատարակեաց յօրագրի ուրեք բան մի, անուանելով, Նշանաւոր եւ ցարդ անծանօթ մնացեալ գիտելիք՝ զՌուբինէ, թագաւոր Հայոց կարգելոյ յՈթոնէ Դ ^է. Besondere und bisher grosstentheils unbekannt gebliebene Nachricht von Rupino, welchen Kayser Otto IV zum Könige von Armenien gemacht hat. Ակն ունէի եթէ գտեալ իցէ սորա վաւերականս ինչ ’ ի դիւանաց, այլ տեսի զի միայն զՎիլլեպրանտայ յիշատակութիւնն գիտէ եւ ոչ այլ ինչ, եւ ոչ զծնողս իսկ Ռուբինի ճանաչէ քաջ, եւ ըստ բազմաց՝ շփոթէ զժամանակ եւ զիրս Ռուբինի եղբօրն Լեւոնի։

[2]             Զծնեալն յայսմ առաջին ամուսնութենէ՝ զՄարիամ՝ էառ իւր կին Յովհան Պրիեն ընծայեալն թագաւորութեան Երուսաղեմի. այն որ յետ մահուան սորա (1211) էառ ’ ի կնութիւն զմերոյս Լեւոնի դուստր Ռիթա (1214) ։