Լեւոն Մեծագործ

Բ. Թաղումն

Եթէ էր երբէք ազնուախոհ սրտից Հայոց ` մորմոքել դառնապէս ընդ զրկումն յամենաշնորհ ազգապետէ, կարծեմ ոչ առաւել քան զայս էր գտեալ. ոչ մեծագոյն քան զայս կորուստ, եթէ արժան իցէ կորուստ նշմարել ’ ի նմա ` որ մեծ գտեալ ’ ի կեանսն, անմահ եթող վաստակ եւ համբաւ. որ ` եթէ եւ մեզ յետնոցս իբր եօթամբք դարուք ` այսքան սխրալի, ո՜րքան արդեօք ականատեսիցն, հիացողացն, վայելողացն ’ ի պերճութեանն, ’ ի քաջութեանն, յիմաստութեանն, ’ ի տուրս եւ ’ ի շնորհս նորին: Առ հասարակ միաբան գովութիւն եւ սքանչանք ամենայն պատմչաց, եւ ոչ ումեք ստգտանք, քաջ իսկ յայտ առնեն ` զանհնարին սուգ եւ տրտմութիւն հպատակացն, զմեծաց եւ զփոքունց ’ ի մահուան նորա. զոր հակիրճ բանիւ աւանդէ ոմն ’ ի պատմչաց, եթէ, « յոյժ սգացին զնա ամենայն աշխարհն իւր, եւ զսարսուռ իմն զանխուլ ընթացեալ ընդ ոսկերս օտարաց անգամ, մանաւանդ մերձաւորացն Խաչակրաց, որոց այնքան օգտեալ եւ առաւել եւս ակնկալութիւն էր ’ ի նմանէ [2]:

Չիք երկբայել ` զի երախտեալքն եւ յարգողք եւ պանծացողք յայնպիսի տէր եւ թագաւոր, զարժանաւորն նմա կատարեցին սգախառն մեծահանդէս յուղարկաւորութիւն հանգստեան, որպէս երբեմն հարք նոցա՝ մեծին Տրդատայ, կամ հնագոյնքն եւս ` Արտաշիսի Բ ^ի: Եթէ արդեօք եւ որ յետ Աստուծոյ ` գիտակն էր գաղտնեաց սրտի նորին եւ աւագագոյն աչօք ճանաչող արժանեացն, դրուատիչ Սիրելւոյն Ներսիսի, նոյն ինքն Սկեւռացի հռետորն Գրիգոր, արտասանեա՞ց եւ ’ ի վերայ Լեւոնի՝ բան գերեզմանական, համառօտելով զվարս նորին, զաջողութիւնն եւ զքաջութիւնս, զազգի միոյ անյոյս թագաւորութեան յարուցիչ եւ զարդարիչ, զպատուեալն ’ ի կայսերականաց եւ ’ ի Հռովմայ գահուց, զմտերիմն եւ զբանակից հեռաւոր եւ մերձաւոր աշխարհատեարց, զձգողն ’ ի ծագաց արեւմտից եւ արեւելից յարքունիս եւ ’ ի շահաստանս Կիլիկիոյ ` զկարաւանս եւ զտորմիղս նաւուց նոցին, եւ ’ ի շահէ եւ ’ ի բաժէ աղխամաղխի հարստացուցիչ արքունի գանձու, եկեղեցեաց եւ վանորէից. յիշեցո՞յց զզինազարդութիւն կայտառ մանկտւոյ ձիաւորաց, եւ ըստ դաւթեան առասացութեան ` զպաճուճագեղ զգեստաւորութիւն գիսակագեղ դստերաց Սիսուանայ ` ’ ի հանդերձս կարմիրս եւ յոսկեճամուկս, եւ որ այլն եւս. — հաւատամ, թէպէտ ոչ իցէ հասեալ առ իս ’ ի պատմութենէ, զի թէպէտ Սկեւռացին, թէպէտ ծերունի կաթողիկոսն Յովհան, եւ թէպէտ այլ ոք ` ոչ վերջացան ’ ի պատշաճից աստի: Այլ շատ է ’ ի վկայութիւն խորագոյն կրից եւ սիրոյ համօրէն ժողովոյն ` եւ դոյզն ինչ հասեալ մեզ գրով աւանդեալն. այն, զի մինչդեռ չեւ էր թագաւորին արձակեալ զյետին շունչ կենացն, այլ արդէն մտեալ յառագաստ օրհասին, արտաքոյ կացեալ ժողովուրդն, իշխանք եւ քահանայք ` վիճէին վասն մարմնոյն, այսինքն է տեղւոյ հանգստարանին, իւրաքանչիւր յիւր կողմն ձգելով հաւանական փաստիւք. որոց յառաջամատոյց ինքն կաթողիկոսն ` յիւր վանսն, որ ’ ի ժամուն հայրապետանոց էր, ’ ի հռչակաւոր մայրավանսն ’ ի Դրազարկ ` ասէր պատշաճ հանգուցանել զնա. պնդէին Պարոնայքն ` հաւատարիմ պաշտօնեայք հրամանաց թագաւորին, եթէ ըստ պատուիրանի նորին պարտ եւ արժան է ամենայնիւ՝ յընտրեալն իւր ’ ի դաստակերտ ` յԱկներոյ վանս տանել, ուր եւ հիւանդագին անձամբն դէմ եդեալս է, եւ ահա արգելու միայն օրհասն կանխաժաման. բողոք ’ ի բերանոյ բնակչացն ` քաղաքամայրն Սիս, եթէ ուր աթոռ է արքայի եւ արքունաշէն նորա եկեղեցի ` աստանօր վայել է նմա եւ դնիլ ’ ի տապանի: Յաղթողագոյն գտան աշխարհական դասքն, ժողովուրդն եւ իշխանք. գոյժ մահուն ` խաղաղեաց զխռովեալսն. եւ միաբանեալ ` հաւանեցան հաճել զերկոսին եւս կողմանսն. կատարել զկտակ թագաւորին եւ զկամս ժողովրդեան. բառնալ զմեծահարկի սիրտն փորոտեօքն հանդերձ, տանել հանգուցանել ’ ի հաճոյականն իւր վանս Ակներոյ իսկ զմարմինն՝ ’ ի թագաւորականն իւր յուղարկել քաղաք, եւ յիւր սեփական ձեռակերտ եկեղեցւոջն ’ ի կափարումն. եւ արարին այնպէս:

Թագուցին կոփածոյք զհողեղէն նշխարս Լեւոնի. թուէր հոգւոյն հոլոնեալ թեւածել ընդ երկար՝ զտամբն եւ զաշխարհաւ. ոչ ջնջեցաւ պատկեր նորա յաչաց տեսողացն ` մինչեւ ցօր վախճանի իւրեանց, եւ ոչ յիշատակն ` իբրեւ կենդանւոյ պաշտեցեալ ` ցկատարած հարստութեան Ռուբինեանց. օրհնութեամբ կրկնելով անուանն ` յորդւոց յորդիս, նաեւ յօտար եւ ’ ի մայրենի տոհմի ծնունդս իսկ ` զԼեւոն անուն յաճախ դնելով մանկանց ` որ ’ ի փռանկ հօրէ: Ոչ որպէս զբազումս ’ ի մեծամեծ իսկ մարդկանէ եւ ’ ի թագաւորաց ` փայլեւանց իմն եղեւ Լեւոն ` համօրէն մեծութեամբն. այլ մեծ ’ ի կեանսն ` թերեւս մեծագոյն յետ մահուն ցուցաւ, թողլով ’ ի հաստատութեան զթագաւորութիւնն ` յորոյ կանգնումն նկրտեալ էր մահուչափ ճգամբ եւ հոգովք. պսակեցան ջանք եւ իղձ նորին ’ ի բաղդէ, որ է ասել ` գործակցութեամբ հաւատարմացն եւ կամօք վերին այցելութեանն: Եւ զի զայս գործ, այսինքն է ` զյաջորդութիւն աթոռոյն ` իբրեւ ճաճանչ ինչ ստուերախառն յետ խոնարհելոյ արեւուն իւրոյ ` թողեալ էր Լեւոնի ` ’ ի պատմութեանս մերում, արժան է ’ ի բովանդակութիւն պատկերի կենացն ` պարզել եւ զթերին. որով եւ յստակագոյն համօրէնն երեւիցի նկարագիր:

[1]             Բազումք վասն Սալահէտտինի պատմեն զայս հրամայեալ առնել, եւ այլք վասն այլոյ ուրումն արեւելեան եւ մսլիման սուլտանի։

[2]             Յոլովք ’ ի ժամանակագրաց արեւմտեայց եւ պատմչաց Խաչակրաց նշանակեն զմահ Լեւոնի. որպէս Բելլովագեանն. «Ejusdem (Damiati) obsidionis tempore Rex Armeniæ Leuo defunctus est in terra sua». — Տ ’ Էսրէ (Pierre d'Esrei): Nouvelles vindrent au roy Jehan de Hierusalem, que le roy d’Armenye, lequel retourna en Acre, estoit allé de vie a trespas». — Տարեգիրք Սրբոյ Երկրին (Anales de Terre Sancte): «En cel an morut li rois Lyvon del Meane ? Ուղղագոյն եւս ա՛յլ գրիչ. «En cheli an morut le roy Livon d'Ermenie».

[3]             Օրէնք Ասսիզացն Երուսաղեմի պատուիրեն Պայլս երկուս կարգել անտիական որբոց պայազատաց. զմին՝ ’ ի պահպանութիւն անձանց նոցին, եւ զմիւսն ’ ի զգուշութիւն ընչից նոցին. ըստ այսմ օրինակի այսպէս արարեալ էր եւ Լեւոնի։

[4]             Տարէգիր Ս. Երկրին նշանակէ յամին 1221 զըմբռնումն Ռուբինի, եւ յետոյ զմահն. «Le Bail d'Ermenie prist Ruppin à Torso, et le mist en prison, dont il morut» ։

[5]             Քանզի կին Ստեփանեանն Ռուբինի՝ Իզապել, ժառանգեալ էր զբերդն Թորոն յ ’ անզաւակ փռանկ եղբօրէ իւրմէ Հըմֆըրեայ ( Գ կամ Դ ). յետ որոյ Սալահէտտին տիրացաւ տեղւոյն. եւ յետ ամաց աւելի քան զքառասուն (1229), յորժամ քրիստոնեայք դաշամբք թափեցին զայն յԵգիպտացւոց, եւ Տեւտոնեանք գրաւել կամէին՝ իբրեւ տուրս ինչ ինքեանց յ ’ Բ Հըմֆըրեայ, որդեկորոյսն Ալիծ՝ որ ոչ միայն զարիւն այլ եւ զոգի Ռուբինեանց կրէր, ամբարձաւ ընդդէմ նոցա եւ պահանջէր իբրեւ ժառանգութիւն մայրենի. որում հաւանեցաւ Վերին ատեանն Երուսաղեմի. այլ Պայլ կայսերն Փրետրիկայ Բ, իբրեւ թագաւորի Երուսաղեմի, զասպետաց կողմն ունէր. յայնժամ տիկինն Ալիծ՝ որպէս յանիրաւի զրկեալ ’ ի վեհագունէ իւրմէ ( կայսերէ ), իրաւամբք՝ ըստ օրինի Ասսիզացն, ապստամբեցոյց զլիճ ճորտս վիճակին Թորոնի՝ չհատուցանել կայսեր զպարտս իւրեանց։ Արդարացոյց Փրետրիկ զտիկինն, եւ դարձոյց ’ ի նա զԹորոն, ( որ արժէր վաթսուն հազար բիզանդ սառակինեան ), փոխանակ այնր տուեալ Տեւտոնեանց՝ հասս ըստ չափու հասից տեղւոյն։ Ալիծ՝ յետին մնացեալ շառաւիղ ուղղագիծ ’ ի նախահաւէ տոհմին Ռուբինեանց՝ յիշի փոքր մի եւս զկնի այսր ժամանակի, յորում անցեալ էր զյիսնամենիւք, եւ յորժամ տիկնաբար վաւերական գրովք պարգեւէր ասպետաց այլ եւ այլ կալուածս, զորս թոռն նորա եւ փեսայն՝ կրկին հաստատեցին։ Յետին ծանօթ հրովարտակ Ալիծայ է տուեալն յամսեան նոյեմբերի 1234 ամի, առ Եղբարս Ս. Ղազարու Երուսաղեմի, հաստատելով նոցա զտուրս 30 ոսկի բիզանդաց, զտուեալն յառաջնոյն Հըմֆըրեայ յամի 1151 ։ Յետ մահուան Ալիծի՝ թոռն իւր Մարիամ դուստր Ռուբինի ­ Ռեմունդի, զորմէ բան պատմութեանս էր, ժառանգեաց զԹորոն, եւ յանուն նորին այր իւր Փիլիպպոս եւ ապա որդիքն՝ կոչեցան տեարք Թորոնի։ Անյայտ է եւ ժամանակ մահուան Փիլիպպինայ քեռն Ալիծի, դշխոյի Լասկարիս կայսեր։ Իսկ Մարեմայ՝ երկու ուստերք եւ երկու դստերք եղեն ’ ի Փիլիպպեայ, անդրանիկն Յովհան տէր Թորոնի, կրսերն Հըմֆըրի. երկոքին եւ ’ ի միում ամի վախճանեալք, 1283, յետ վաճառելոյ զկալուածս իւրեանց։

[6]             Սմին Ա Կոստանդնի թուի կնիքս, որոյ կաղպար գտաւ ’ ի պեղման յատակի մայր եկեղեցւոյ Séez քաղաքի Փռանկաց։

[7]             Զի քսանամեայ ասէ զնա Սմբատ ’ ի մերժման յաթոռոյն։

[8]             Տարէգիր Ս. Երկրին համառօտէ. «Phelippes, fix de Buemont, prince d'Antioche, espousa la fille dou roy Lyvon d'Ermenie, et ot tout le roiaume d'Ermenie; dont le Bail d'Ermenie le prist puis, et le mist en prison, dont il morut» ։

[9]             Յաւուրս ծերութեան նորա գրէր զնմանէ գորովաբար զյետագայ բանքս, երէց ոմն նշանաւոր անուամբ եւ յաւէտ մականուամբ, եւ արժանի հետաքննութեան զարմին, ’ ի ժամանակի՝ յորում զրաւեալ համարիւր Ռուբինեանցն. եւ ’ ի կարծիս լինիմ թէ իցէ արդէօք թոռն կամ թոռնորդի Մլեհի ’ ի հարճորդւոյն։ Իսկ բանքն են այս, զոր գրէ ’ ի յիշատակարանս Աստուածաշունչ գրոց, վասն Յովհ. եպիսկոպոսի՝ որդւոյն Կոստանդնի. « Ո՜վ սուրբ եղբարք, … յիշեսջիք յաղօթս ձեր զստացող գրոցս, զիմ քաղցր եւ բարի Պարոնն եւ զիշխանաց իշխանն, զՊարոն Կոստանդին, զհեզն եւ զխոնարհն, զաստուածասէրն եւ զքահանայասէրն եւ եկեղեցասէրն, զի Քրիստոս Աստուած ընդ երկայն աւուրս պահեսցէ առողջ հոգւով եւ մարմնով։ … Ընդ նմին եւ զմեղաւոր երէցս զգծող ցանկերոյս՝ զ Թորոս Ըռաւբինեանցս, եւ զծնողսն մեր յիշեսջիք Աստուած — ողորմեայիւ, եւ Աստուած յիշողացդ եւ մեզ ողորմեսցի », եւ այլն։

[10]           Սալահէտտին։

[11]           Փրետրիկ Ա կայսր։

[12]           Բազում անգամ յիշեալ Քահանայապետն Իննովկենտիոս Գ։

[13]           Որպիսիք հանդիսացան ’ ի ժամանակակիցս Լեւոնի եւ ’ ի ծանօթս ’ ի պատմութեանս յայսմ, փեսայն իւր Յովհան Պրիեն, Առիւծասիրտն Հռիկկարդ, Դուքսն Վենետկոյ Ենրիկոս Տանտոլոյ՝ առողն Կ. Պօլսի, Փիլիպպոս ­ Օգոստոս թագաւոր Փռանկաց, եւ այլն։