Լեւոն Մեծագործ

Ե. Վերատեսութիւն ’ ի Լեւոն

Զայս օրինակ կատարումն էառ ` եթէ ոչ բան կտակի, այլ զօրութիւն նորին եւ ուխտ սրտին Լեւոնի. այսպէս ’ ի գլուխ եհան Լեւոն ` զգործն մեծ, ոչ յանձին իւրում աւարտեալ եւ զրաւեալ, այլ իբրեւ հիմն հաստատուն զինքն դնելով ` եւ ’ ի վերայ ամբառնալով զթագաւորութիւնն Հայոց, որ բաւեաց յետ իւր դար եւ կէս, յերկարատեւ քան զամենայն պետութիւնս քրիստոնէից հաստատելոց յաւուրս Խաչակրաց յարեւելս, ( բաց ’ ի միայնոյ ` ’ ի կղզիացեալն Կիպրոսէ ). որոյ ամենայն փառք եւ մեծութիւն եւ զարմանալի տեւողութիւն ` արգասիք են արդեանց Լեւոնի. սկսեալ, որպէս օրէն է ասել գործակցութեամբն ` յօրէ պայազատութեան եղբօր իւրոյ Ռուբինի ` յամի 1175, ցամն 1375, լի բովանդակ 200 ամ:

Ի յուշ ածելով արդ միանգամայն զոր անձամբն արար Լեւոն եւ զոր ետ առնել յետամնացիցն եւ յետագայից, անմարթ համարիմ խոհական մտաց եւ գիտակաց անցից պատմութեան՝ չխոստովանել, եթէ արդարեւ մեծ ոմն եղեւ նա, եւ գործեաց գործ մի մեծ, որպիսի թերեւս ոչ ոք յայնմ դարու ժամանակի. եւ ’ ի միջի վեհից կենցաղակից մարդկանն, ( յորոց զշատս հարկ եւ կամք եղեն մեզ ’ ի պատմութեանս ` յանդիման նմին կարգել մի ըստ միոջէ ), ցուցաւ նա վեհագոյն: Զի թէպէտ եւ առաւելեալ գտանիցի ոմն [10] ’ ի նոցանէ՝ բազմագոյն եւ ճակատամուղ պատերազմաց յաղթանակօքն եւ վսեմութեամբ բարուց, այլ ոչ եւ նորոյ իմն տէրութեան կամ կրօնից հեղինակ գտաւ. եւ թէ ոմն [11] լայնատարած աշխարհաց տիրելով եւ ոչ վերջացեալ յարիական եւ ’ ի քաղաքատես հանդիսից, կամէր աշխարհահռչակ տէր եւ ինքնակալ կոչիլ, սակայն ստիպեցաւ խոնարհել եւ առաջի անմիապետ ընկերհաշտութեանց գեղեցիկ աշխարհին Իտալիոյ. անգոսնեցաւ իրաւամբք վասն բազմապատիկ անգթութեանցն ’ ի բնակիչս եւ ’ ի բնակութիւնս Իտալացւոց. ’ ի հուր եւ ’ ի սուր դատելով. եւ առաւել փառասէր ` քան փառաւոր ցուցաւ ’ ի մեծութեանն: Ա՛յլ ոմն պատկառելի հանուրց ` առաքինութեամբք եւ կրկնակի իշխանութեամբք [12], որով խոնարհեցոյց զբազմաց գլուխս, այլ ոչ որպէս ըղձայրն եւ նկրտէր ` հնազանդեցոյց. եւ ոչ բաւեաց ’ ի վերայ ամենայն ջանիցն ` ’ ի բազմամեայ դիտումն նպատակին ժամանել, յազատութիւն Երուսաղեմի ` աշխարհախումբ խաչակրութեամբ: Էին էին սոցա եւ այլոց վեհից [13] ՝ բազմապատիկ բարեմասնութիւնք. յորոց ոչ յետնեալ գոլով Լեւոնի, ոչ ’ ի քաջութենէ, ոչ յերկայնմտութենէ, եւ ոչ ’ ի պէսպէս ճարտարութեանց. հանդերձ խորատես քաղաքագիտութեամբ, եւ ’ ի վերայ այսոցիկ մեծոգութեամբ եւ ազնուութեամբ իսկ բարուց, լիապէս եւ հաստատապէս եցոյց, կատարեաց եւ կառոյց ’ ի մէջ բազում գործոց ` զմին, զմեծն եւ զկարեւոր, զ թագաւորութիւն իւր, եւ նովիմբ զ Վերականգնումն եւ զ հռչակ ազգին իւրոյ Հայկազնի. զի ոչ յաւուրս իւր միայն ’ ի միջի ազգաց, այլ եւ մինչեւ ցայս օր ` ծանօթագոյն յեղանակ կամ յայտնութիւն Հայութեան առ օտար ազինս ` է ժամանակն իւր եւ գործ այսպիսի. առ որով՝ աղօտանան փառափայլ արարք վեհիցն յիշեցելոց: Մարթ էր մաշել ժամանակի, եւ մարթ է մաշել եւ եւս զյոլովս ’ ի յիշատակաց Լեւոնի, որպէս զյոգունց նախնեաց իւրոց եւ օտարազնեայց. այլ այս մի ` անմաշ եւ անմահ մնայ ’ ի միջի գործոց անմահացելոց ` ըստ երկրաւոր քաղաքավարութեան. գերազանցեալ արդեօք զհանուրբք համավիճակօքն ` ’ ի տոհմայինս մերում պատմութեան, եւ ընդ գերագոյն անձինս դասակցեալ ’ ի համաշխարհականին: — Եւ զի իբրու ’ ի նշախարաց եւ ’ ի փշրանաց դպրութեանց եւ դիւանաց ` քաղեցան որ զԼեւոնէ մերս այս Դրուագք բանից, փափագելի եւ յուսալի եւս է ` ’ ի յայտնել նորոց յիշատակարանաց, հրաշափառագոյն եւս երեւել եւ հանդիսանալ նմա. զոր ` եւ ապագայից մերոց մաղթեմք հռչակել, ’ ի պարծանս եւ յաւէտ յօգուտ Հայկազնեայցս գրոհի, ’ ի ցոյց այլոց ազգաց, եւ յօրհնութիւն Ամենակալին. որոյ միայն է կամել եւ կազմել այսպիսի այր հանճարեղ ` Յաղթող եւ Մեծ, նա՛ մանաւանդ Մեծագործ, որպէս արժան եւ իրաւացի վարկանիմ կոչել եւ կնքել զմերս Լեւոն Առաջին թագաւոր Սիսուանայ:

[1]             Բազումք վասն Սալահէտտինի պատմեն զայս հրամայեալ առնել, եւ այլք վասն այլոյ ուրումն արեւելեան եւ մսլիման սուլտանի։

[2]             Յոլովք ’ ի ժամանակագրաց արեւմտեայց եւ պատմչաց Խաչակրաց նշանակեն զմահ Լեւոնի. որպէս Բելլովագեանն. «Ejusdem (Damiati) obsidionis tempore Rex Armeniæ Leuo defunctus est in terra sua». — Տ ’ Էսրէ (Pierre d'Esrei): Nouvelles vindrent au roy Jehan de Hierusalem, que le roy d’Armenye, lequel retourna en Acre, estoit allé de vie a trespas». — Տարեգիրք Սրբոյ Երկրին (Anales de Terre Sancte): «En cel an morut li rois Lyvon del Meane ? Ուղղագոյն եւս ա՛յլ գրիչ. «En cheli an morut le roy Livon d'Ermenie».

[3]             Օրէնք Ասսիզացն Երուսաղեմի պատուիրեն Պայլս երկուս կարգել անտիական որբոց պայազատաց. զմին՝ ’ ի պահպանութիւն անձանց նոցին, եւ զմիւսն ’ ի զգուշութիւն ընչից նոցին. ըստ այսմ օրինակի այսպէս արարեալ էր եւ Լեւոնի։

[4]             Տարէգիր Ս. Երկրին նշանակէ յամին 1221 զըմբռնումն Ռուբինի, եւ յետոյ զմահն. «Le Bail d'Ermenie prist Ruppin à Torso, et le mist en prison, dont il morut» ։

[5]             Քանզի կին Ստեփանեանն Ռուբինի՝ Իզապել, ժառանգեալ էր զբերդն Թորոն յ ’ անզաւակ փռանկ եղբօրէ իւրմէ Հըմֆըրեայ ( Գ կամ Դ ). յետ որոյ Սալահէտտին տիրացաւ տեղւոյն. եւ յետ ամաց աւելի քան զքառասուն (1229), յորժամ քրիստոնեայք դաշամբք թափեցին զայն յԵգիպտացւոց, եւ Տեւտոնեանք գրաւել կամէին՝ իբրեւ տուրս ինչ ինքեանց յ ’ Բ Հըմֆըրեայ, որդեկորոյսն Ալիծ՝ որ ոչ միայն զարիւն այլ եւ զոգի Ռուբինեանց կրէր, ամբարձաւ ընդդէմ նոցա եւ պահանջէր իբրեւ ժառանգութիւն մայրենի. որում հաւանեցաւ Վերին ատեանն Երուսաղեմի. այլ Պայլ կայսերն Փրետրիկայ Բ, իբրեւ թագաւորի Երուսաղեմի, զասպետաց կողմն ունէր. յայնժամ տիկինն Ալիծ՝ որպէս յանիրաւի զրկեալ ’ ի վեհագունէ իւրմէ ( կայսերէ ), իրաւամբք՝ ըստ օրինի Ասսիզացն, ապստամբեցոյց զլիճ ճորտս վիճակին Թորոնի՝ չհատուցանել կայսեր զպարտս իւրեանց։ Արդարացոյց Փրետրիկ զտիկինն, եւ դարձոյց ’ ի նա զԹորոն, ( որ արժէր վաթսուն հազար բիզանդ սառակինեան ), փոխանակ այնր տուեալ Տեւտոնեանց՝ հասս ըստ չափու հասից տեղւոյն։ Ալիծ՝ յետին մնացեալ շառաւիղ ուղղագիծ ’ ի նախահաւէ տոհմին Ռուբինեանց՝ յիշի փոքր մի եւս զկնի այսր ժամանակի, յորում անցեալ էր զյիսնամենիւք, եւ յորժամ տիկնաբար վաւերական գրովք պարգեւէր ասպետաց այլ եւ այլ կալուածս, զորս թոռն նորա եւ փեսայն՝ կրկին հաստատեցին։ Յետին ծանօթ հրովարտակ Ալիծայ է տուեալն յամսեան նոյեմբերի 1234 ամի, առ Եղբարս Ս. Ղազարու Երուսաղեմի, հաստատելով նոցա զտուրս 30 ոսկի բիզանդաց, զտուեալն յառաջնոյն Հըմֆըրեայ յամի 1151 ։ Յետ մահուան Ալիծի՝ թոռն իւր Մարիամ դուստր Ռուբինի ­ Ռեմունդի, զորմէ բան պատմութեանս էր, ժառանգեաց զԹորոն, եւ յանուն նորին այր իւր Փիլիպպոս եւ ապա որդիքն՝ կոչեցան տեարք Թորոնի։ Անյայտ է եւ ժամանակ մահուան Փիլիպպինայ քեռն Ալիծի, դշխոյի Լասկարիս կայսեր։ Իսկ Մարեմայ՝ երկու ուստերք եւ երկու դստերք եղեն ’ ի Փիլիպպեայ, անդրանիկն Յովհան տէր Թորոնի, կրսերն Հըմֆըրի. երկոքին եւ ’ ի միում ամի վախճանեալք, 1283, յետ վաճառելոյ զկալուածս իւրեանց։

[6]             Սմին Ա Կոստանդնի թուի կնիքս, որոյ կաղպար գտաւ ’ ի պեղման յատակի մայր եկեղեցւոյ Séez քաղաքի Փռանկաց։

[7]             Զի քսանամեայ ասէ զնա Սմբատ ’ ի մերժման յաթոռոյն։

[8]             Տարէգիր Ս. Երկրին համառօտէ. «Phelippes, fix de Buemont, prince d'Antioche, espousa la fille dou roy Lyvon d'Ermenie, et ot tout le roiaume d'Ermenie; dont le Bail d'Ermenie le prist puis, et le mist en prison, dont il morut» ։

[9]             Յաւուրս ծերութեան նորա գրէր զնմանէ գորովաբար զյետագայ բանքս, երէց ոմն նշանաւոր անուամբ եւ յաւէտ մականուամբ, եւ արժանի հետաքննութեան զարմին, ’ ի ժամանակի՝ յորում զրաւեալ համարիւր Ռուբինեանցն. եւ ’ ի կարծիս լինիմ թէ իցէ արդէօք թոռն կամ թոռնորդի Մլեհի ’ ի հարճորդւոյն։ Իսկ բանքն են այս, զոր գրէ ’ ի յիշատակարանս Աստուածաշունչ գրոց, վասն Յովհ. եպիսկոպոսի՝ որդւոյն Կոստանդնի. « Ո՜վ սուրբ եղբարք, … յիշեսջիք յաղօթս ձեր զստացող գրոցս, զիմ քաղցր եւ բարի Պարոնն եւ զիշխանաց իշխանն, զՊարոն Կոստանդին, զհեզն եւ զխոնարհն, զաստուածասէրն եւ զքահանայասէրն եւ եկեղեցասէրն, զի Քրիստոս Աստուած ընդ երկայն աւուրս պահեսցէ առողջ հոգւով եւ մարմնով։ … Ընդ նմին եւ զմեղաւոր երէցս զգծող ցանկերոյս՝ զ Թորոս Ըռաւբինեանցս, եւ զծնողսն մեր յիշեսջիք Աստուած — ողորմեայիւ, եւ Աստուած յիշողացդ եւ մեզ ողորմեսցի », եւ այլն։

[10]           Սալահէտտին։

[11]           Փրետրիկ Ա կայսր։

[12]           Բազում անգամ յիշեալ Քահանայապետն Իննովկենտիոս Գ։

[13]           Որպիսիք հանդիսացան ’ ի ժամանակակիցս Լեւոնի եւ ’ ի ծանօթս ’ ի պատմութեանս յայսմ, փեսայն իւր Յովհան Պրիեն, Առիւծասիրտն Հռիկկարդ, Դուքսն Վենետկոյ Ենրիկոս Տանտոլոյ՝ առողն Կ. Պօլսի, Փիլիպպոս ­ Օգոստոս թագաւոր Փռանկաց, եւ այլն։