ԹՈՒՂԹԵՐ

Որդեակ իմ անդրանիկ եւ սիրելի Տէր Գրիգորիսդ իմ, ընկա՛լ զայս ի վերայ այնքան անհուն սփոփանաց եւ դաստիարակութեանց բանից, որովք ոչ տամ դուլ եւ դադար սրտիս զքեզ զարթուցանել յիշատակօք Գրոց սրբոց, եւ փութամ ճեպիմ մինչչեւ մեռեալ իցեմ զպտուղն եւ զհասկն ճաշակել, զի եւ դու ի պտղաբերելդ աճեալ բարգաւաճեալ պտղաւորեսցիս եւ ի ճաշակելդ՝ բազումք եւս ճաշակեսցեն եւ փառաւորեսցեն զստեղծօղն քո։

Եւ զայս եւս ի վերայ բազմիցս առցես օրինակ, որ ի վերայ փոքուն պտղոյ այսքան կոծեալ դառնանամ, քանի՞ցս զանազանապէս ի վերայ քո թապլեալ թաւալեալ հայէի մնայի սփոփիլ ուրախանալ ի վերայ հասակիդ եւ շնորհացդ կատարման, զոր Տէր ըստ նախասահմանութեան գթութեան իւրոյ հասոյց ի կրկին կատարումն մարմնական աճողութեամբ եւ հոգեկան լրմամբ։ Զի՞նչ քեզ օրինակ զորս ի քաղաքս եւ զորս յանդեայսսդ եւ ի բուրաստանեացդ վայրս տեսեր արդեօք զանբան անասունս օդեղէնս հանեալ ի ձուոց զձագս՝ թէ ո՛րքան դողան ի վերայ՝ խնամօք պահպանութեամբ ի թշնամեաց, յօձից եւ ի կարճաց եւ յափշտակօղ թռչնոց, մինչեւ կերակրեցեալ, մեծացուցեալ , թեւաւորեալ ուսուցանեն սակաւ սակաւ. բացէ ի բաց ինքեանք թռչին եւ զնոսա կոչեն թռչիլ ընդ ծառս՝ ճիւղից ի ճիւղս սովորեցուցեալ, մինչեւ զարգանալ ի նոյնն երամովին, ի կերակուրս եւ ի ջրարբիս զուտելն եւ զըմպելն սովորեցուցեալ. ապ[ա] խնդութեամբ մեկուսացեալ՝ դարձեալ զնոյն առնել յաճումն ի ծնօղութիւն, զի ուրախ լիցի Տէր յարարածս իւր եւ փառք ստեղծօղին յաւիտեանս մնասցէ։ Եւ որ ի գլուխ բանից օրինակ եդի զտագնապ վասն պակասութեան, քանի՛ցս այսու եւ ուրախութիւն լրմանն պատահիցի ի վերայ քո, որով որախանայ ծնօղ ի վերայ որդոյ իմաստնոյ եւ հնազանդի։ Զի իւր էր բարերարութեան օրէնք, որպէս եւ աւետարանիչն որ զամենայն տնօրինութիւն Բանին Աստուծոյ ի մերս բնութիւն քարոզեաց՝ ասէ՝ Եւ էր հնազանդ ծնօղաց իւրոց։ Եւ արդ որ ի վերայ երկուցդ եղբարցդ մորճից ուրախանայի, խնդալ սկսայ ի վերայ Յովսէփի նորաբողբոջի ձեր եղբարց, յուսալով ոչ միայն ընդ ձեր բարեբախտութեան հասանիլ վիճակի, այլ եւ տեսանէի զօդուած զգայարանացն չափու եւ զմիտս ընդ շարժմանն յայտ բերեալ զզանազան խոհեմութիւն՝ զարմանայի ի գործ իւր յօրինօղին։ Այսօր զի եւ ի նմանէ քեզ ողջոյն համբուրի աջիդ գրել փութայի, որպէս յերէկն եւ յեռանդն, զհրաժարականն ողջոյն ետ մեզ ամենից եւ ի բաց բարձաւ, դին գեղեցկազուարթ եւ խոհեմազարդ ի հող ամփոփեցին եւ հոգին մաքրափայլ թռեաւ սլացաւ լուսեղինաբար օդեալ ի լոյսն անմատոյց, ուստի իջեալ երեւեալն էր զմեօք. փոխանակ համբաւ բարոյ պարարելոյ ոսկերացս՝ գուժք մահու պատեցին զինեւ ոչ միայն հոգած սրտիւք՝ այլ եւ զոսկերս իմ մաշէ զօրհանապազ. ոչ միայն համբաւոյ լրոյ ի հեռաստանէ՝ այլ հանդէպ աչաց իմոց պատահեալ թռչիլն թռչնոյն բանականութեան։ Զի որ վասն քո թաղծեալ մաշէի ըղձիւք, այսօր եւ ի նմանէ կարօտ մնացի ի խնդալն իմ աւուրս ինչ եւ վախճանն սուգ անհնարին ի սիրտ իմ լցաւ։ Զի՞նչ քեզ արժանի գրել զիմ սրտի խռովութիւնս, որ արժանդ ես համբաւոյ խնդութեան, մանաւանդ եթէ յիշողութիւն ճառիս որպէս զփեճիկ խոցւածոց ոմն առիւ քարշեալ հանցէ ի բաց յանձնէ. որ խռովեալս էի ի մէջ ծովածուփ կենցաղոյս՝ արդ այսօր նոր խռովեցոյց յամբոխմանէ նոր իմն յեղակարծ փոթորկիս։ Զի զաղաւնին որ թողեր ի տան՝ այսօր խլեցաւ յորսողաց. նախ՝ զի դու թողեր զաշխարհ եւ ելեր ի տանէս, թէպէտ անհաճ է օրինակել զճառս բանի քոյդ նպատակութեամբ, այլ այլաբանութեամբ իմն յաչացս պակասելոյ քոյդ տեսլեան, նաեւ այսօր տատրակն սիրասուն, զորոյ ճլվալն տեսեր, ամբարձին յարկացս. զարտուտն ճռուողեալ քաղցրախօս՝ այսօր խլեցին ի բունոյս. զձագուկն իմ սխրալի՝ այս[օր] արծիւն խոյացեալ յափշտակեաց ի բնակութենէս, զՅովսէփիկս ասեմ, զորոյ դու տեսեր զպատշաճաւոր անդամսն, զձիւնափայլ դէմքն ի գլխոյն յոտից մատանց, թո՛ղ սոքօք զգայարանացն չափաւոր յօդուածք յօրինուածութեան, թո՛ղ զզուարթալի կերպարան վայելչագունեղ հասակաւն, որք սոքա արտաքնոցն են նշանք՝ իմաստասիրել մեզ։ Յիշեա՛ զի եօթն ամսոց յոտն ելեալ փութայր ի քայլս, եւ յիններորդին՝ ելման եւ իջման սանդխոցն կառավարել արագիւր։ Տեսեր զնորա ներքին մարդոյն զազդու շնորհ, հարազատաբար սէրն հասարակաց եւ զհանդարտութիւն զգօնութիւն խոհեմութեան. տեսեր զնորա նիստքն որպէս զծերս, նա եւ համահաւասար ի զրուցատրութիւն եւ ի պատասխանատուութիւն ընթրեաց ըստ ազնիւ բարուցն. լուար զքաղցրաբարբառ նորա պատշաճաւորեալ ի տետերս եւ ի թուղթս, յորժամ գտեալ առնէր ի փափկաբուն ձեռինն. տեսեր զձեռնարկութիւն խաղուց ճեպմամբ եւ յուզմամբ եւ հայցուածովք ի գրիչ եւ ի քարտէս զբօսնութիւն. լուար ի սասդերօդ անցաւորաց վաճառականաց զանազան կերակրոց ընդ ձայնել նոցուն՝ ինքն եւս առեալ զնոցուն ձայն՝ յօրինեալ բարբառէր. տեսեր զշնորհատեսիլ դրուածոցն եւ մաքուր ձեռացն չափուց յօրինուած, փա՝ռք յօրինողին. լուար զորս ի քերցն ուսեալ զտաղաչափութիւն զերգոց հիւսմանց՝ ընդ եղանակին եւ ինքն առեալ եւս առաւել գեղգեղեալ քաղցր երգէր։ Եւ արդ չորեքտասան ամսոց էառ զվախճան, զորոյ թէ զմահն պատմել կամիցիմ՝ զարմանալի է լսողաց, իբրու կատարելապէս բարւոյ իմիք պատշաճաւորի ճառս եզրակացութեամբ, բայց նեղէ զիս կարօտ յիշումն ճառիս արտասուօք յերկարել, եւ երկնչիմ զի մի եւեթ դատապարտիցիմ յիւր տուօղէն, որ ընկալաւն զնա այսօր ի դասս լուսեղինացն։ Բայց փոքր մի ասացից զի ոչ մերկանայցէ բանս, որոյ ձեռքն ի ձեռս մեր էր մինչեւ յելս սրբազան շնչոյն եւ տակաւին եւ ի կատակօրէն բանս իմ ժպտելով հայէր եւ այլ եւս չկարէր խօսել. զշէքէրն ստիպեալ տալն իմ յուտել՝ ձեռօքն ի ձեռս յետ դարձնէր ազնիւ խոհեմութիւն, մինչեւ գգուեցեալ լինէր ի հրեշտակաց առժամայն։ Յորում կէտի զկէտն էարկ սպեաց ի սիրտ իմ անելանելի՝ ըստ ծաղկին կարմրերփեան որ ունի փորումն զսեաւ կէտսն անջինջ նշանաւ։ Խոցս էր անողջանալի ըստ կարծեաց պատահման՝ թէ անմեղն վասն իմ մահացաւ, զի ողջն եւ ամբողջն որպէս թէ խեղդամահ ի միում աւուր՝ ունէր զտեսիլն յաւանդումն հոգոյն։ Արդ, վա՛յ ինձ եւ եղուկ է զիս՝ զի ոչ համարեցայ արժան լինիլ հայր այնպիսի գերազարդ ուշմի, փարթամառատ մտաց ընդունակի եւ փառաւոր զգայարանաց, զի ոչ թէ ըստ կերպի գեղեցկութեան ասեմ, այլ թէ զարմանալի ուշմութեան ազատաբարոյ խոհեմութեան շնորհացն։ Տե՛ս, որդեա՛կ իմ, կարծեմ եւ ես թէ ծանակիմ ի լսողաց ի ճառս իմ, զի իմ է զաւակս եւ յինէն գովասանի, եւ վասն այն զի ասել եւս կարեն պատճառելով զչորեքտասան ամսոյ տղայն գովասանել այսքան։ Բայց մեք զբազում ստնդիայս եւ զմանկունս տեսաք մեր եւ օտարաց, այլ սա դրուատելոյ էր իրաւի արժանի՝ եթէ մանրամասնաբար քննեսցուք ի հայեցուածն, յունկնդրութիւն բանից, լսողութիւն խրատուց, ժուժկալութեամբ չափ համեստութիւն ըստ ժամու եւ ժամանակի կերակրոց եւ ըմպելեաց, քնոյ եւ արթնութեան եւ ամենեւին համբերող եւ անլաց ի տուէ եւ ի գիշերի։ Եւ գրեթէ եթէ լրացեալ էր զհասակն աճողական՝ արփիասփիւռ հանճարոյ լինէր նա ընդունարան եւ լայնատարած ծովու շնորհաց գոլ ասպնջական. զոր եւ հոգոյն տեսեալ զազընւութիւն անխառն յաշխարհական սահեցմանց լուսափայլութեամբ ներքին մարդովն՝ արժանաւորեաց շուրջ զիւրեաւ պարել զարքունական աթոռովն յօրինօղն եւ ստեղծագործօղն իւր, նմա փառք յաւիտեանս եւ քեզ յերկար կեանս առողջութեամբ եւ զուարթապէս շնորհաւորեսցի։

Եւ այսու զի՞նչ ինձ վէրք՝ եթէ զքեզ ունիմ խնդութիւն ի կեանս իմ, ընդ բազում յուսոյ ապառնեացն ուրախութեան քեւ պատահիլ, զոր ինձ մեղաւորիս շնորհեաց Տէր զքեզ յայդպիսի հասակում պատւոյ։ Զի՞նչ ինձ դառնութիւն, եթէ զոր չունէի եւ ետ եւ դարձեալ ինքն էառ առ ի պատիւ իւր արարչութեան։ Այլ որպէս դիւրեաւ գտանելին էր իմ եւ ի պակասիլ ծաղկին այնմ ի ձեռաց մերոց, այհա¯յ, ո՞ հանդարտեսցէ զայս քեզ նման բարեկամիդ որպէս թէ գոհ եւ գանկատ ոչ առնել. զի որ ճռուողէրն զմեզ զուարթացուցանել՝ այսօր տեսաք ի լռել. զի որ որպէս զվարդ ծիծաղեալ տեսանիւր եւ ծիծաղացուցանէր՝ այսօր թառամեալ յերկիր անկանէր. զի զոր տեսանէաք ի գիրկս գորովով խանդաղատիւր եւ ի սէր զամենայն շարժել՝ այսօր վտարեալ ի տանէս. զի որ փափկասունն էր, որպէս ի վերոյ գրեցի. նաեւ նազելի զինքն ցուցանէր պէս պէս զբօսնիւք խաղուցն նոր իմն հանճարով՝ այսօր ի հող իջուցին ամփոփելով։ Ո¯վ մեծի դառնագոյն կսկծանացս տեսանելեաց, համարիցի Աբէլ պատարագել ի հոտ անուշից յօրինօղին։

Արգալու զիս արտասուս կաթեալ ի վերայ քարտիսիս զեւսն յառաջ արկանել, այսինքն զճառն սորա պատմութեամբ եզրակացուցանելով։ Մեք գրէաք բազմաց այսպիսեաց պատահելոց թէ Մարդի՛ք, զՅոբայն բերէք ի միտս զբան թէ՝ Տէր ետ եւ Տէր էառ, եղիցի անուն Տեառն օրհնեալ. մեք յաճախէաք յիշելով զբան Դաւթի թէ Մինչ մանուկն հիւանդացեալ էր եւ ես տապէի գուցէ առողջասցի, եւ զի թէ եղեւ վախճան՝ զի՞նչ եւս պահիցեմ զսուգ նորա, միթէ առ իս կարիցե՞մ դարձուցանել. մեք տայաք օրինակ զմանկուսն Բեթլեհէմի եւ զաղէտ կսկծանաց ծնօղաց նոցուն ի բան սփոփանաց. մեք օրինակ բերէաք զամենասրբուհի Տիրամայրն, որ առ խաչին կայր, տեսեալ զՄիածնին կատարումն՝ թաւալեալ յերկիր անկանէր թալիթլեալ սրտիւ։ Սորա մայրն տառապեալ՝ եւս առաւել գալարեալ աղեօք բորբոքեալ նուաղի, որ ի գիր ոչ անկանի, զի չեւ եւս տեսեալ զարու զաւակ, մանաւանդ թէ զայնպիսի զոսկեհատն նազելի, ասել կարիցէ. Ո¯հ Աբիսողոմ, որդեա՛կ իմ Աբիսողոմ, ո՞վ տայր ինձ զմահ քո, եւ աղաղակէ դառնապէս. Լաւ էր արդեօք թէ ոչ եւս տեսեալ էի զայնքան, քան թէ տեսի զայնպէս շնորհալի որ զգոյացութիւն տհաս հասակին զգայարանացն ցուցանէր զամենայն նշան կատարելութեան։ Այն միշտ կոյս Մարիամայ որդին մխիթարեսցէ զմեզ, որ պատճառաւ մերով ի զանկուածոյն նախաստեղծին իւրոյ գոյացոյց ակն մի լուսափայլ եւ յամօթ արար զբանսարկուն, զի ի լուսաւոր տեղոջ նորա բարձրացոյց զսա։ Փա¯ռք կամեցողին բարեաց, զի յախտալից տղմուտ հողոյս յանբարի գօսացեալ ծառոյս, որ յարկածից թշնամոյն հրաշագործն իւր արժանիս՝ վարդ մի վայելչագեղ գոյացոյց եւ առընկալաւ զնա ի տեղի անկելոցն եւ պապանձեցոյց զմեծաբանութիւն թշնամոյն բարեաց, որ միշտ զմեզ ամբաստանէ։ Զուարթացաւ նա ընդ հրեշտակս փառաբան լինիլ իւր յօրինողին՝ փոխանակ ծուլութեան եւ պարտուց մերոց եւ վասն մեր միջնորդէ։ Եւ զի Իւսուֆի սանի կոչէի զնա նախագուշակ ածական անուամբս, այսինքն Գեղեցկին Յովսէփայ բաղդատեալ, այսօր պակասիլն ի մէնջ եւ յեղբարց, եւ յուսամ առնել բարի վիւրոց ծնօղաց ընդ թագաւորելոյն Քրիստոսի թագաւորութեամբն իւրով յաշխարհն լուսազգեաց յամենազօր թագաւորութիւն յերկնաւոր։ Զի դասաւորեցաւ ընդ մանկանցն Բեթլեհէմի, որ ի մահ Տեառն մկրտեալ՝ ախտիւքն յակամայիւք քարշիւր ի մէնջ կարօտեալ, զի ընդ լուսեղէնսն զուարթասցի պարերգութեամբ խնդութեան։ Պարաւորեցաւ որպէս զերամս աղաւնեաց ընդ մանկանցն Եբրայեցոց, որք յանուն Տեառն զեկեալ նոր թագաւորն Քրիստոս փառաբանէին ովսաննայիւք դաւանեալ։ Արդ եւ սա ի փառաբանել կցորդի ասելով իւր զարդարօղին թէ Օրհնեալ են փառքն Տեառն ի տեղոջ իւրում, զոր ցուցեր ինձ առ ի հաճոյս քեզ օրհնաբանութեան։ Որ օրհնի միշտ եւ օրհնեալ է անբաւ իւրով նախասահմանութեամբ, որպէս եւ կամեցեալ է եւ կամի եւ կամելոց է գործ կատարելագոյն, նա տացէ մեզ շնորհս խորհել միշտ զհաճոյս իւր առ ի հնազանդութիւն ամէնօրհնեալ կամաց նորա, արժանի առնել զմեզ հասանել վիճակի մասին սրբոցն ի լոյս։

( Ձեռ. թիւ 1058, թղ. 11ա-14ա )