ԹՈՒՂԹԵՐ

Իսկ յայգն Բ[2]շ[աբթ]ի յորում Յոյնք Այա Դրեատա կատարեն զտօն զերիս աւուրս եւ երթան ի վանս կուսանաց յուխտ, որ յանուն Սուրբ Աստուածածնին միափերթ վիմափոր գաւթիւն եւ տաճարիւն յի ստորոտ լերինն բարձու դիտելով ընդ հարաւ ի վերայ քաղաքին եւ ի ծով երկրին Ղրիմայ։ Եւ զմեզ հրաւիրեալ անդ՝ տեսաք զեկեղեցին ուխտելով եւ զուխտաւոր պառաւունս եւ զկուսանք սեւազգեստեալք՝ ակն ունելով յուսով պայծառ զգեստուց ի հարսնարան երկնաւոր արքային մխիթարութեան։ Իսկ որ ի վերոյ դասք արանց, Յունաց եւ Հայոց, կերակրօք եւ ըմպելեօք նստէին եւ կիսոցն փողովք կաքաւէին։ Եւ մերձ եկեղեցւոյն յատեան ի խոտուտն վայրք՝ դասք աղջկանց եւ հարսանց պար բոլորեալ ճեպառճեպ զընթացս կաքաւուցն առնէին, որ ոչ էր ըստ օրինի դստերացն Թրակացւոց եւ կամ ովկիանոյն կղզեաց էր յօրինած պարին՝ դառնալով եւ առնելով զոտացն քայլափոխութիւնս, այլ որպէս թէ ստէպ ստէպ վերիվեր թռելով, այսինքն՝ զձեռս ի ձեռս առեալ եւ երբեմն բազուկք ընդ բազկաց վերիվայր ճեմելով վրազագոյնս եւ շեշտակապակս բոլորածիր մանուածովք իբրեւ անձանց Ծ-ից վաղասլաց ընթացիւք ըստ յօդեղինացն տարազու զպարն բոլորէին. որ ընդ փոյթ ընդ փոյթ ճեպիլն շրջապարին բոյլիցն ճեմականի՝ զտեսողաց սիրտս ընդ քթթել ականց իսկոյն յինքեանս ստէպ քարշէին։ Իսկ ի միջի պարուն կանգնեալ ոմն շնծերագոյն՝ ունելով ի ձեռն զքնար վեշաղեաց՝ ընդ երգս ձայնից նոցուն յարմարէր։ Ո՜ւր թէ իշխանութիւն կալեալ էի զարիւն շնծերին արժանի յերկիր ի նոյն տեղի թափէի, որ ակն անգեղ եւ գռեհիկ զառամացեալ եւ դառնահոգի ալեւորն ոչ միայն ըղփանայր ի տեսութիւն զուարթագունեղ գեղեցկութեանց մատաղատունկն տիոց, որպէս ագռաւք ընդ վարդենիս, այլ որպէս ընդ ոսկէփետուր սիրամարգացն անձանց ճօճական ճեմողաց սգացելոց աղուէսն բրտի ի միջի կացեալ՝ զտուտն տգեղ տարաբերեալ զովանայր։ Եւ որ թալկանայն տարփմամբ սրտին բորբոքելոյ անգամ տեսութեան միոյն ի նոցանէ՝ ի տարուստ նստեալ զանխուլ տագնապէր հառաչանօք։ Իսկ շողոտ եւ ժանկռոտ խռֆածն զհասարակաց զանձինս նոցա համանգամայն տեսանէր, ըստ այնմ՝ թէ ահա՛ շէքէր 'ի շիւան ի բերան. ահա՛ վարդերք նազելիք ի ձեռն խօրեատ շնծերի. ահա՛ ջուր պատուական զովացուցիչ՝ 'ւ օձն էր պահապան. ահա՛ ճէվհէր եւ կէվհէր մատենից՝ 'ւ իժն ի դէմն նստեալ. ահա՛ ճոխաճեմ կաքաւողացն պարք կաքաւուց՝ եւ ագռաւն տգեղ ի միջի գզմզէր. ահա՛ ժողովք խաղուց պերճացելոց որթուց ի վերայ լերանց խնկաբուրմանց՝ եւ կինջն ցռոտ գարշելի ի միջի տատանէր։ Իսկ հիւսիսայինն վօռէաս նպաստ լինէր առ ի խաղս վաստակոց նոցուն զի մի կիզցէ իլիօսն երկնային զլամբրօնափայլ գեղ նոցա։ Զի որք տոչորեալք էին տնարգեալք յուռուցումն տարփանաց՝ իւրաքանչիւրքն թափէին անդէն քրտամբք զմեղացս տարփականի սրտից՝ որպէս զդեղթափս բժշկաց առ ի զովացումն բորբոքեալ սրտից։ Եւ օդն վօռէասական ոչ միայն ի տապոյ արփւոյն պահպանիւր զգեղ կերպարանաց փափկասուն նազելեաց, այլ եւ ի տեսիլս յաճախէր տեսողացդ վերոյ գրելոցդ, եւս առաւել դոփս գարշապարաց հասարակ միեղէն մաքրակերպից, զորոց զշղաշատեռն զգեստուց եւ զխոպոպիս զարդուցն իբրեւ զառագաստ նաւուց ուռուցմամբ յընդելականն հանդիսի սրատես վարեալ տեսանիւր։ Եւ ընդ վերիվայր տարածմանց բազկաց եւ սրընթաց քայլափոխմանցն ոտից՝ հանդերձքն պսպղուն սփռեալ յաջ եւ յահեակ վառմամբ տարածէր իբրեւ զդրօշս խելից նաւուց ովկիանական ծովընթացիցն, որք զխելս ընդ նոյն սփռեալ վառվռէին։ Եւ ընդ ճառագայթ արփենւոյն խիտ առ խիտ սօսայր որպէս զմարգարիտս՝ հանդերձքն կերպասեղէնք նետ զնետիւ հարեալ հողածնաց դիպողաց։ Եւ ի քայլափոխութեանց հոտոտէր բուրմունքն որ յանձանց եւ ի ծաղկանց զարմազանից գեղաւորաց ի վայրն կանաչորակ ծաղկանց ծիրանեաց եւ դեղնեաց եւ երկրագունիցն եւ մանուշակորաց եւ սպիտակաց երփն երփն յօրինուածոց յօրինեալ ի Յօրինողեն։ Յարեւնման զանազան կերպարանաց իւրոց, որք իւրաքանչիւր ոք յատկակի ունէին զգեղ դիմաց սրտաքարշից, որպէս եւ բուրումն էր օրինակ զանազան ծաղկանցն բուրմանց, եւ տեսիլքն զանազան։ Զայս մինչդեռ անդրէն գրէի՝ եկին հասին ի վերայ իմ քահանայք եւ ոմանք տեղւոյս՝ ասեն. Վա՜յ մեզ, զի ի կատականս քո եղաք այսօր. որոց պատասխանէի թէ Գրածն իմ ոչ է վասն նոցա։ Այլ նոքա իմացեալք աղաչէին զխօսիլն իմ։ Ասացի. Պախտ էր ինձ եթէ պատահեալ իսկ լինէի իբրեւ յերազի՝ քան թէ ի նոր տեսիլս ըմբռնեալ ի տոռունս նոր իմն վէր ի վերայ սպից հնացելոց։ Այս ինձ դիպուած պատահեալ հասանիլ ի տեղիս եւ ի սոյն աւուրս, զի ցուցանէին զյօրինուած արհեստին իւրեանց, զի գրէի յիշատակութիւն Պոնտացոց, քաղաքաւ եւ ազգաւ վաճառականք՝ առ ի մատուցանել զգեղ կերպարանին իւրեանց եւ քարշեալ ի մէջն զխելս յեղակարծ պատահողաց ընդ յինքեանս։ Վա˜յ դստերացն Թրակացւոց որք յարկում արգելեալք յակամայ եւ առ ահի բռնակալաց չունին յետղ ինչ զի ծախել կարիցեն զորս եւ ունին։ Այլ ընդ կաքաւս ոչ զարմացայ այնքան՝ քան թէ յափշտակութիւնք պատէ զիս յորժամ զմտաւ ածեմ եւ զառտնին պարս արհեստից նոցա, թէ քանի՛ցս գերագոյն հանճարով իցէ։ Քանզի թէ պարք ժողովոց նոցին ի սոյն հանդիսի այսքան ճոխազարդութեամբ տեսանիւր՝ քանի՛ցս թէ զանխլաբար արհեստքն վայելչազարդք եւ գգուանք գրկանացն զարմանալի յերեւի յաչս սոփեստից։ Զի թէ կանաչութիւն բուրաստանին ի հեռուստ զբօսնցոյց թմրեցոյց այսքան՝ քանի՛ցս թէ յորժամ արձակիցեն զհոտս իւրեանց բուրմամբ անուշից՝ զմայլեցուցանեն. թէ արտաքուստ ազդեալ ջերմութիւնք զմեզ տապացուցանէր՝ քանի՛ցս սառն սիրով նիւթովք արհեստից շաղապատումն ընդ հոմանիս (թերի)։

( Ձեռ. թիւ 1058, թղ. 35բ-37ա )