ԹՈՒՂԹԵՐ

Սիրալիր ողջունիւ ծանուցումն առնեմ, զի ծանեաք զաստիճան գրոց իմաստասիրաց ծանօթանալի, որոց զանուանսն արձանացուցեր մեզ տաղաչափիւք։ Եւ գիտեմք՝ զի որ զանուանսն գիտէ, գիտէ եւ զբարս եւ զօրութիւնս նոցա՝ տեղեկանալով. որ ոք զծաղկանց անուանցն տեղեկանայ եւ ազդմանց եւ զօրութեանց նոցին, եւ ի չորս բաժանի։ Ա. որք զանուանսն գտին, գտին եւ զհոտս միայն առնելով։ Բ. զզօրութիւն նոցա տեղեկանալով։ Գ. եւ ըստ ախտից զկազմարարութիւն նոցա խառնելով յայլ ծաղկունս։ Դ. եւ ըստ ախտից կենդանեաց եւ զդեղն զայն կազմուած մատուսցէ առ ախտացեալն։ Յայտ աստի է ըստ ասացելոցդ՝ զանուանս գրոց իմաստասիրաց, յորս հմտացար՝ հմտացեալս եւ բանի նոցա զօրութեանց, տեղեկացեալս եւ կազմարարութեան խառնուածոց վերլուծականին։ Վասն որոյ խնդրողդ այդքան փափաքանօք վերահասու լեալ մինն միւսոցն օգնութեամբ՝ ապացուցական նէթիճէին կատարելապէս հասանիլ, ըստ նոցուն բանից, որպէս թէ է, վասն որոյ եւ հարցեալ ես թէ զի՛նչ է եւ տեղեկացեալ ես թէ ո՛րպիսի ինչ է եւ վերահասու լեալ ես թէ վասն որո՛յ ինչ է։

Բ. ասեմք՝ քանզի թէ ոչ էիր վերահասու լեալ կատարելապէս զամենից իմաստասիրաց գրեանս՝ մեզ ոչ էիր առարկեալ։

Գ. եւ թէ մասամբք եւս ըմբռնելի հազիւ տկար մտաց մարդկայնոց միոյն արհեստի։ Արդ դու որ զոմանցն զհալ գիտել ասացեր անհնար է Հայոց։

Դ. զի թէ ընդէ՞ր անհնար ասես՝ վկայ բերելով զբանն աստուածային բանի, Անհնարինքն մարդոյ հնարաւորք են Աստուծոյ, որպէս մասամբք ի Հոռոմս տեսանի եւ կատարեալսն ի Լատինս։ Ոչ ոք ասեմ ի կատարումն է կատարելութեան ամենայն արհեստից իմաստասիրականին, զի ծով է լայնատարած եւ արեգակն համասփիւռ զամենայն պարագրաբար յինքն ընդունել լաղար միանձն մարդոյ, որպէս ասեն ոմանք վասն Կատարինէի կուսի։ Եւ ես ոչ հաւատամ այնքան լինիլ նմա, զի որպէս անձն է մարդոյ օրինակաւ՝ կատարեալն անկարօտ որպէս Աստուած իմն, եւ այս անհնարին։ Ոտին ճկոյթն առ իս եւ մատունքն յայլս եւ ոտն եւ մօրուսն եւ ձեռն յայլս եւ գլուխն ի քեզ եւ ունկն յոմանս յայլս եւ ակն յայլս՝ վասն որոյ եւ փափաքողքն յայսպիսիս, ժամանակ մեր կարճ եւ արհեստն շատ եւ յերկար։

Ե. զի այդքան որ փափաքեալդ ես եւ ներընդունակ եղեալ՝ մի՛ եւս այդքան զբաղեսցիս, այլ զի կատարեալն Աստուած է միայն եւ կատարելութիւն նմա վայելէ եւ ոչ մեզ մսեղինաց, որ ի հակակայից երկուց իրաց ունիմք զգոյացութիւն։ Եթէ դոքօք զբօսնուցուս՝ մխիթարանս քեզ բաւական։

Զ. զի թէ ըստ Աստուծոյ ոչ ոք հաճոյացաւ Աստուծոյ իմաստութեամբ, Աթենացիք զի թէ բարբարոս զամենայն ազգ համարիցիմք, եւ միայն զԱթենացիս հաշուել ֆիլիսոփայս՝ հազարապետն խորհրդոցն Աստուծոյ յոչինչս համարի եւ յիմարն Աստուծոյ իմաստնագոյն է՝ ասէ։

Է. զի ղայրաթ իմն ջատագովութիւն Հայոց ի մէջ բերել փութասցես, զայդքան զոր դու ծրարեալ ունիս ստացեալ, լինէր թէ դպրատուն դասատուն իմն բանաւոր բանն ընթանայր յառաջ արդեամբք՝ երանի էր։

Ը. զի որ ի մէնջ պահանջեցեր ի մէջ զբաղանաց գոլով, եւ անկէզն է փասլանմիշ լեալ, զի ոչ ոք խնդրող եւ սիրող եւ հարցող եղեւ։

Թ. այդքան զոր մեզ ծանուցեր եւ աշխատանս կրեցեր, հարկ էր եւ հարկ է ի վարդապետէն յայնմանէ լցուցանել զիղձ քո եւ ի կատարումն ածել զոր ի մէնջ պահանջեսդ։

Ժ. զի նշանագծիւ որ զԼատինաց լեզուաց եւ տառից մեզ ցուցեր, որք յայտ էին քան զՀելլենացւոցս, ահա՛ անհունք յառաջնոցն այնք որ ուսան յուսօղացն՝ ոչ հաւանին ուսուցողացն. յայտ է զի գերագոյնք են քան զառաջինսն եւ քան զուսուցողս իւրեանց։ Եւ ինձ շատ է թէքլիֆդ հայոյ միոյ հոռոմցոյ գերագոյն լինիլ քան զՅոյնս, գերազանց եւ գերագոյն լինիլ քան զԼատինացիս։ Եւ զի ըստ զչորրորդում առարկութեանց պատճառաց ըստ խնդրոյդ եւ ըստ նրբագոյն մտացդ եւ մատաղութեան հասակիդ եւ ըստ անզբաղութենէդ եւ ըստ տեղեկութեանդ լեզուաց աշխարհայնոյդ՝ ի Լատինացւոց որոց տեղեկացեալ ես՝ գոն ի Ղալաթիա լցուցանել զբաղձանս քո ի կատարօնութիւն, զի մի՛ զմեղադրանս ընդունիցիմք ըստ շաղբաղբանութեանց Ասորւոց, այլ ոսկիաբանքն աղբիւրքն գիտութեան այնմ՝ նոքա փայլեալ ճոխացեալ ճեմեն եւ ոչ ազգի միոյ հաւանին. եւ զի մի՛ կարծիցուք եւ մեք՝ թէ ի հարց եւ ի փորձ ունի զդիտաւորութիւնս եւ մի՛ որ անուամբ ճախրացեալս ի քեւ պատճառէ յափշութիւն պարտիցիմք եւ մի՛ ԻՌ-աւ յեկելոցն ի վերայ՝ ԺՌ-աւս յաղթիցիմք։ Եւ այս ամենայն յայտ յանդիման վերծանողաց տկարութիւն դաւանելով, վասն որոյ կա՛լ զիս հրաժարեալ. եւ զի ոչ ի մարզարան Էջմիածնի տքնեցաք եւ ոչ ի համալսարան Սարմատիոյ թոպեցաք եւ ոչ ի վարժարան Փատուացոց աշխատեցաք եւ ոչ ի դասատուն Հռօմայ վաստակեցաք։ Եւ զի ըստ ասացելոյս թէ դիւրագոյն ճանապարհաւ լատինացուսցէ՝ այլ զՀայոց ոճիւ, զիա՞րդ մարթի դանդաղիլ, եւ տարակուսանաց լուծումն քո հեշտագոյն ի նոսա երեւի քան թէ ի գիրս։ Զի թէ տարակուսանս գոյ՝ զիա՞րդ գրեցին եւ ընդե՞ր վարժապետքն քո ի տարակուսանս զքեզ թողին, որ ի կատարումն զքեզ կամեցան ածել ըստ քոյդ բաղձանաց։ Ահա զերկու գիրքս յղեցի առ իմաստնախնդիրդ, զի թէ գտցես լուծումն քոց տարակուսանաց՝ գրեալք են. եթէ ծածկեալք են՝ եւ նոքա սուտ են, ըստ մարգարէին որ զարմացմամբ ասէր, եւ ըստ առաքելոյն (թերի)։

( Ձեռ. թիւ 1058, թղ. 65բ- 66բ )